Meni Elbasy usynysynan keıin «Týǵan jer» baǵdarlamasy aıasynda baspasóz betterinde el tarıhyn ulyqtaıtyn tanymdyq materıaldar jarıalana bastady. Tarıhymyzdy keń dala tósindegi tarıhı oryndar men kóne eskertkishter, mýzeılerdegi jádigerler arqyly nasıhattasaq, jastar sanasyna neǵurlym sińimdi bola túsetini anyq. Iá, qazaqatyń qasıetti jeri kórkimen kóz tartar ásem jerlerge, kıeli mekender kóp qoı. Sonyń biri ózimizdiń kindik qanymyz tamyp, týyp-ósken aýylymyz – Áýlıeaǵash.
Aty aıtyp turǵanda aýylymyzdyń bas jaǵynda jeti ǵasyr boıy saıasy jurtty magnıtteı tartyp turǵan Áýlıeaǵashymyz bar. Bul kádýilgi Qazaqstannyń kóptegen aımaǵynda ósetin qaraǵash. Elimizde kóp taralǵan aǵashtyń bir túri. Basty ereksheligi uzaq jyldar boıy kógerip, kóktep turǵany. Ádette qaraǵashtar 60-70 jyldan keıin ósýin toqtatyp, butaqtary seme bastaıtyny belgili. Al bizdiń aýyldaǵy Áýlıeaǵash jeti ǵasyrdan beri japyraq jaıýýyn toqtatpaı, jazıraly Jarkent óńirindegi týrıser kóp keletin nysandardyń birine aınalyp otyr. Soǵan qaraǵanda maǵan qarapaıym qaraǵash jer-jerden kelgen halyqtyń yqylas-tileginen qýat alyp, uzaq jyl jasap kele jatqandaı áser qaldyrady.
[caption id="attachment_29203" align="aligncenter" width="900"]
SONY DSC[/caption]
Iá, jergilikti halyq ony kıeli jer sanaıdy. Bes fýtbol alańyndaı jerdi alyp jatqan aýmaqta Áýlıeaǵashty qaýmalaı ósken qalyń aǵashqa kóz tastasań, qudy bir adam qolymen otyrǵyzylǵan kórikti saıabaqqa uqsatasyń. Biraq bul ózdigimen ósken «tabıǵı» saıabaq. Batystan soqqan samalmen jaı ǵana terbelip, japyraqtar sybyrlaǵan qalyń aǵashtyń saıasyna enseńiz shildeniń shilińgir ystyǵynda janǵa jaıly, ǵajaıyp bir álemge tap bolǵandaı bolasyz. Qustardyń saıraǵan úni, tómende syldyrap aǵyp jatqan Qý ózeniniń shýyly qulaqqa talyp estiledi.
Tórt buryshty saıabaqtyń dál ortasynda dinine jeti adamnyń qulashy áreń jetetin alyp Áýlıeaǵash kózge ottaı basylady. Úlken adamnyń qushaǵy áreń jetetin alyp butaqtary ıilip, jerge tıip, qaıtadan kókke umtylǵanyn kóresiz. Qudy bir tirshilik etýge qumarlyqtyń belgisi sekildi.
Qasıetti aǵashytyń aınalasyna sáki oryndyq ornatylǵan. Alystan Áýlıeaǵashqa táý etýge kelgen jurt tize búgip, minájat jasaýyna bar jaǵdaı jasalǵan. Shyǵa beristi aýyzy qulyptanǵan temir saýyt ornalasqan. Minájat etýge kelgende qaıtqan kezinde sol temir saýyttyń kózinen sadaqalaryn tastaıdy.
Keńes zamanynda munda kelýshiler ózderiniń kúmis teńgelerin Áýlıeaǵashtyń túbine tastaıtyn-dy. Aýyldyń qozy-laǵyn baqqan oıyn balalary ózen boıyndaǵy kókoraıdy jaǵalap kelip, jurt tastaǵan kúmis tıyndardy jınap alyp, dúkennen tátti satyp alýshy edi. Aǵash túbinde jatqan tıyndarǵa úlkender múlde qol salmaıtyn. Bul taza oıyn balalaryna Qudaıdyń bergen nesibesi edi.
[caption id="attachment_29204" align="aligncenter" width="900"]
SONY DSC[/caption]
Keıinnen aýdan basshylary Áýlıeaǵashtyń aınalasyn qorshap, tazalap, alystan kelgen adamdarǵa jón silteıtin shyraqshy ustaýdy qolǵa aldy. Qazirgi tańda temir saýytqa túsken sadaqanyń bári Áýlıeaǵashty kútip-baptaýǵa jumsalady. At shaptyrym aýmaqty alyp jatqan temir qorshaýdy jyl saıyn syrlaý, ishin tazalaý bári-bári shyraqshynyń moınynda. Táý etip kelgen týrıserge bar jaǵdaı jasalǵan.
Kezinde bul jerden Qudaıdyń jeti súıikti quly Mekke-Medınaǵa sapar shegip ótken desedi. Solardyń ishinde Shamashuryp degen Allanyń nuryna shomylǵan áýlıe jatar mezgilde qolyndaǵy asa taıaǵyn jerge shanshyp qoıypty. Áýlıe saharda turyp qarasa, álgi túnde jerge qadap qoıǵan asasy kóktep, tamyrlanyp ketken eken. Jaratqannyń sheksiz qudiretine tań qalyp, sansyz maqtaý aıtyp turǵan Shamashuryptyń júregine «Tıme, óse bersin!» degen aıan kelipti. Mine, sodan álgi asataıaq kógerip, qanatyn keńge jaıyp, tamyryn tereńge tartyp, jaıqalyp óse beredi.
Kıeli aǵashtyń qasynda bir tamyrdan nár alyp turǵan jeti jas aǵash bar. Jurt olardy jeti aǵaıyndy dep ataıdy. Jáne «Bozbala men boıjetken» atalǵan qos shynar da osy kıeli aǵashtyń urpaǵy sanalady.
Bizdiń aýyldyń turǵyndary qýańshylyq bolǵan jyldary kıeli aǵashtyń basyna kelip tasattyq beretin ádeti bar. Qasıetti aǵashtyń qýraǵan butalary osy tasattyq kezinde ǵana as pisirýge paıdalanylady. Mundaı tasattyq sonaý dinge on jerden tyıym salǵan Keńes zamanynda berilip keledi. Sondaı tasattyqqa ájemmen birge erip baryp, qatysqanym bar. Mundaı jón-joralǵany aýyldyq keńestiń atqa minerleriniń ózi qatysady. Halyqta qarap qalmaıdy. Bári bir kisideı atsalysyp, Áýlıeaǵashtyń basynda qurbandyq shalyp, as pisirip, Quran oqylady.
Kóktemde berilgen osyndaı tasattyqqa qatysyp, úıge qaıtyp kele jatqanda kóptiń tileýi qabyl bolyp, nóserletip jańbyrdyń jaýǵanyna kýá bolǵanym bar. Muny endi Qudaıdyń qudireti demeske lajyń joq. Jaqsy tilek, jaqsy sóz jarym yrys degen osy ǵoı. Sol kezde ájem toqtaı qalyp, qolyn jaıyp, áldebir duǵasyn oqyǵany janymda máńgilikke jattalyp qalypty. Osylaısha bizdiń aýyldyń turǵyndar Keńes zamanynyń ózinde Áýlıeaǵashtyń arqasynda tabıǵatpen úılesimdi ómir súrip, ata-baba dástúrinen irgesin ajyratpady.
Bireýler Keńes zamanynda aýyldyq keńestiń adamdary mundaı iske qalaı batyly baryp bardy dep oılap qalýy múmkin. Sol bir kezeńde Keńes ókimeti din men dástúrge qanshalyqty tyıym salasa da bizdiń aýyldyń turǵyndary ata-baba dástúrin berik saqtap, ǵasyrlar boıy jasap kelgen jón-joralǵysyn saqtady. Aýyl, aýdan basshylary tarapynan qandaı da bir qysym bolǵanyn da kórip, estigen emespin.
[caption id="attachment_29205" align="aligncenter" width="1000"]
SONY DSC[/caption]
Meniń bul sózime aýdanda ótken úlken bir jınalysta ótken myna bir áńgime aıqyn mysal bola alady. Bir jyldary aýdanymyzda erte kóktemnen jerge bir túıir tamshy tambaı, jerdiń tozańy aspanǵa shyǵady. Jańbyr jaýmaǵan soń, júgeriniń ósimi de kesheýildeı bergen sol, aýdannyń birinshi hatshysy aýyl-aımaqtyń basshylaryn tegis jınap, basqosý ótkizedi. Sol kezde aýdannyń birinshi hatshysy aýyl basshylarynan birnen soń birin turǵyzyp, qýańshylyqqa qarsy qandaı amal-áreket jasap jatqandaryn suraı bastaıdy. Kezek bizdiń aýyldyń basshysyna da jetedi. «Qýańshylyqqa qarsy aýyl turǵyndary bas biriktirip, Áýlıeaǵashtyń basyna tastattyq berip, qurban shalýdy josparlap jatyrmyz», – dep ańǵal aǵamyz aǵynan jarylǵan ǵoı. Sol kezdegi saıası júıeniń ustanymyna tompaq keletin mundaı argýmentti estigin jınalysqa qatysýshylar qyran-topan kúlkige qaryq bolypty. Biraq sol jınalysta syrttan kelgen bóten eshkim bolǵan soń, aýylymyzdyń basshysy mundaı úlken qatelikten jazasyz aman qutylǵanyn bilemiz. Arada uzaq jyl ótse de rıasyz shyn kóńilden aıtylǵan osy bir áńgime áli kúnge deıin el arasynda aıtylady.
Búginde Panfılov aýdany ákimdigi Jibek jolynyń boıyndaǵy Áýlıeaǵashty týrıser at basyn buratyn mańyzdy nysandardyń birine aınaldyrýǵa bar kúsh-jigerin jumsaýda. Áýlıeaǵash aýlynyń ortasyn qaq jaryp aǵatyn Qý ózeniniń boıyndaǵy eski kópir qaıta jóndelip, aýyl arasyndaǵy joldar asfálttalǵan. Týrıser jol azabyn tartpaı emin-erkin jetýine bar jaǵdaı qarastyrylýda. Joldyń jóndelýi aýylymyzdyń joǵary jaǵyndaǵy «Jarkent-Arasan» sanatorııi jumysynyń jandanýyna septesýde. Qazir aýylymyzdaǵy biraz adamdar áıgili demalys kesheninde jumys istep, otbasyn asyraýda.
Mine, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda kóterilgen «Týǵan jer» jobasy qazirdiń ózinde el damýyna, ótken tarıhymyzdy tanyp bilýge, rýhanı jańǵyrýymyzǵa aıyryqsha qozǵaý salyp otyr. Sondyqtan Prezıdent maqalasynda atap kórsetilgen máselelerdiń bárine jiti kóńil bólip, ortaq Otanymyz Qazaqstandy damytýǵa bar kúsh-jigerimizdi jumsaýymyz kerek.
Sáýle QASYMJANOVA, «Áýlıeaǵash» aýylynyń turǵyny
