مەنى ەلباسى ۇسىنىسىنان كەيىن «تۋعان جەر» باعدارلاماسى اياسىندا باسپا ءسوز بەتتەرىندە ەل تاريحىن ۇلىقتايتىن تانىمدىق ماتەريالدار جاريالانا باستادى. تاريحىمىزدى كەڭ دالا توسىندەگى تاريحي ورىندار مەن كونە ەسكەرتكىشتەر، مۋزەيلەردەگى جادىگەرلەر ارقىلى ناسيحاتتاساق، جاستار ساناسىنا نەعۇرلىم ءسىڭىمدى بولا تۇسەتىنى انىق. ءيا، قازاقاتىڭ قاسيەتتى جەرى كوركىمەن كوز تارتار اسەم جەرلەرگە، كيەلى مەكەندەر كوپ قوي. سونىڭ ءبىرى ءوزىمىزدىڭ كىندىك قانىمىز تامىپ، تۋىپ-وسكەن اۋىلىمىز – اۋليەاعاش.
اتى ايتىپ تۇرعاندا اۋىلىمىزدىڭ باس جاعىندا جەتى عاسىر بويى ساياسى جۇرتتى ماگنيتتەي تارتىپ تۇرعان اۋليەاعاشىمىز بار. بۇل كادۋىلگى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ايماعىندا وسەتىن قاراعاش. ەلىمىزدە كوپ تارالعان اعاشتىڭ ءبىر ءتۇرى. باستى ەرەكشەلىگى ۇزاق جىلدار بويى كوگەرىپ، كوكتەپ تۇرعانى. ادەتتە قاراعاشتار 60-70 جىلدان كەيىن ءوسۋىن توقتاتىپ، بۇتاقتارى سەمە باستايتىنى بەلگىلى. ال ءبىزدىڭ اۋىلداعى اۋليەاعاش جەتى عاسىردان بەرى جاپىراق جايۋۋىن توقتاتپاي، جازيرالى جاركەنت وڭىرىندەگى تۋريستەر كوپ كەلەتىن نىسانداردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. سوعان قاراعاندا ماعان قاراپايىم قاراعاش جەر-جەردەن كەلگەن حالىقتىڭ ىقىلاس-تىلەگىنەن قۋات الىپ، ۇزاق جىل جاساپ كەلە جاتقانداي اسەر قالدىرادى.
[caption id="attachment_29203" align="aligncenter" width="900"]
SONY DSC[/caption]
ءيا، جەرگىلىكتى حالىق ونى كيەلى جەر سانايدى. بەس فۋتبول الاڭىنداي جەردى الىپ جاتقان اۋماقتا اۋليەاعاشتى قاۋمالاي وسكەن قالىڭ اعاشقا كوز تاستاساڭ، قۇدى ءبىر ادام قولىمەن وتىرعىزىلعان كورىكتى ساياباققا ۇقساتاسىڭ. ءبىراق بۇل وزدىگىمەن وسكەن «تابيعي» ساياباق. باتىستان سوققان سامالمەن جاي عانا تەربەلىپ، جاپىراقتار سىبىرلاعان قالىڭ اعاشتىڭ ساياسىنا ەنسەڭىز شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا جانعا جايلى، عاجايىپ ءبىر الەمگە تاپ بولعانداي بولاسىز. قۇستاردىڭ سايراعان ءۇنى، تومەندە سىلدىراپ اعىپ جاتقان قۋ وزەنىنىڭ شۋىلى قۇلاققا تالىپ ەستىلەدى.
ءتورت بۇرىشتى ساياباقتىڭ ءدال ورتاسىندا دىنىنە جەتى ادامنىڭ قۇلاشى ارەڭ جەتەتىن الىپ اۋليەاعاش كوزگە وتتاي باسىلادى. ۇلكەن ادامنىڭ قۇشاعى ارەڭ جەتەتىن الىپ بۇتاقتارى ءيىلىپ، جەرگە ءتيىپ، قايتادان كوككە ۇمتىلعانىن كورەسىز. قۇدى ءبىر تىرشىلىك ەتۋگە قۇمارلىقتىڭ بەلگىسى سەكىلدى.
قاسيەتتى اعاشىتىڭ اينالاسىنا ساكى ورىندىق ورناتىلعان. الىستان اۋليەاعاشقا ءتاۋ ەتۋگە كەلگەن جۇرت تىزە بۇگىپ، ءمىناجات جاساۋىنا بار جاعداي جاسالعان. شىعا بەرىستى اۋىزى قۇلىپتانعان تەمىر ساۋىت ورنالاسقان. ءمىناجات ەتۋگە كەلگەندە قايتقان كەزىندە سول تەمىر ساۋىتتىڭ كوزىنەن ساداقالارىن تاستايدى.
كەڭەس زامانىندا مۇندا كەلۋشىلەر وزدەرىنىڭ كۇمىس تەڭگەلەرىن اۋليەاعاشتىڭ تۇبىنە تاستايتىن-دى. اۋىلدىڭ قوزى-لاعىن باققان ويىن بالالارى وزەن بويىنداعى كوكورايدى جاعالاپ كەلىپ، جۇرت تاستاعان كۇمىس تيىنداردى جيناپ الىپ، دۇكەننەن ءتاتتى ساتىپ الۋشى ەدى. اعاش تۇبىندە جاتقان تيىندارعا ۇلكەندەر مۇلدە قول سالمايتىن. بۇل تازا ويىن بالالارىنا قۇدايدىڭ بەرگەن نەسىبەسى ەدى.
[caption id="attachment_29204" align="aligncenter" width="900"]
SONY DSC[/caption]
كەيىننەن اۋدان باسشىلارى اۋليەاعاشتىڭ اينالاسىن قورشاپ، تازالاپ، الىستان كەلگەن ادامدارعا ءجون سىلتەيتىن شىراقشى ۇستاۋدى قولعا الدى. قازىرگى تاڭدا تەمىر ساۋىتقا تۇسكەن ساداقانىڭ ءبارى اۋليەاعاشتى كۇتىپ-باپتاۋعا جۇمسالادى. ات شاپتىرىم اۋماقتى الىپ جاتقان تەمىر قورشاۋدى جىل سايىن سىرلاۋ، ءىشىن تازالاۋ ءبارى-بارى شىراقشىنىڭ موينىندا. ءتاۋ ەتىپ كەلگەن تۋريستەرگە بار جاعداي جاسالعان.
كەزiندە بۇل جەردەن قۇدايدىڭ جەتi ءسۇيiكتi ق ۇلى مەككە-مەديناعا ساپار شەگiپ وتكەن دەسەدi. سولاردىڭ iشiندە شاماشۇرىپ دەگەن اللانىڭ نۇرىنا شومىلعان اۋليە جاتار مەزگiلدە قولىنداعى اسا تاياعىن جەرگە شانشىپ قويىپتى. اۋليە ساحاردا تۇرىپ قاراسا، الگi تۇندە جەرگە قاداپ قويعان اساسى كوكتەپ، تامىرلانىپ كەتكەن ەكەن. جاراتقاننىڭ شەكسiز قۇدiرەتiنە تاڭ قالىپ، سانسىز ماقتاۋ ايتىپ تۇرعان شاماشۇرىپتىڭ جۇرەگiنە «تيمە، وسە بەرسiن!» دەگەن ايان كەلiپتi. مiنە، سودان الگi اساتاياق كوگەرiپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ، تامىرىن تەرەڭگە تارتىپ، جايقالىپ وسە بەرەدi.
كيەلi اعاشتىڭ قاسىندا بiر تامىردان ءنار الىپ تۇرعان جەتi جاس اعاش بار. جۇرت ولاردى جەتi اعايىندى دەپ اتايدى. جانە «بوزبالا مەن بويجەتكەن» اتالعان قوس شىنار دا وسى كيەلi اعاشتىڭ ۇرپاعى سانالادى.
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇرعىندارى قۋاڭشىلىق بولعان جىلدارى كيەلى اعاشتىڭ باسىنا كەلiپ تاساتتىق بەرەتىن ادەتى بار. قاسيەتتى اعاشتىڭ قۋراعان بۇتالارى وسى تاساتتىق كەزiندە عانا اس پiسiرۋگە پايدالانىلادى. مۇنداي تاساتتىق سوناۋ دىنگە ون جەردەن تىيىم سالعان كەڭەس زامانىندا بەرىلىپ كەلەدى. سونداي تاساتتىققا اجەممەن بىرگە ەرىپ بارىپ، قاتىسقانىم بار. مۇنداي ءجون-جورالعانى اۋىلدىق كەڭەستىڭ اتقا مىنەرلەرىنىڭ ءوزى قاتىسادى. حالىقتا قاراپ قالمايدى. ءبارى ءبىر كىسىدەي اتسالىسىپ، اۋليەاعاشتىڭ باسىندا قۇرباندىق شالىپ، اس ءپىسىرىپ، قۇران وقىلادى.
كوكتەمدە بەرىلگەن وسىنداي تاساتتىققا قاتىسىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا كوپتىڭ تىلەۋى قابىل بولىپ، نوسەرلەتىپ جاڭبىردىڭ جاۋعانىنا كۋا بولعانىم بار. مۇنى ەندى قۇدايدىڭ قۇدىرەتى دەمەسكە لاجىڭ جوق. جاقسى تىلەك، جاقسى ءسوز جارىم ىرىس دەگەن وسى عوي. سول كەزدە اجەم توقتاي قالىپ، قولىن جايىپ، الدەبىر دۇعاسىن وقىعانى جانىمدا ماڭگىلىككە جاتتالىپ قالىپتى. وسىلايشا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇرعىندار كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە اۋليەاعاشتىڭ ارقاسىندا تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرىپ، اتا-بابا داستۇرىنەن ىرگەسىن اجىراتپادى.
بىرەۋلەر كەڭەس زامانىندا اۋىلدىق كەڭەستىڭ ادامدارى مۇنداي ىسكە قالاي باتىلى بارىپ باردى دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. سول ءبىر كەزەڭدە كەڭەس وكىمەتى ءدىن مەن داستۇرگە قانشالىقتى تىيىم سالاسا دا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇرعىندارى اتا-بابا ءداستۇرىن بەرىك ساقتاپ، عاسىرلار بويى جاساپ كەلگەن ءجون-جورالعىسىن ساقتادى. اۋىل، اۋدان باسشىلارى تاراپىنان قانداي دا ءبىر قىسىم بولعانىن دا كورىپ، ەستىگەن ەمەسپىن.
[caption id="attachment_29205" align="aligncenter" width="1000"]
SONY DSC[/caption]
مەنىڭ بۇل سوزىمە اۋداندا وتكەن ۇلكەن ءبىر جينالىستا وتكەن مىنا ءبىر اڭگىمە ايقىن مىسال بولا الادى. ءبىر جىلدارى اۋدانىمىزدا ەرتە كوكتەمنەن جەرگە ءبىر ءتۇيىر تامشى تامباي، جەردىڭ توزاڭى اسپانعا شىعادى. جاڭبىر جاۋماعان سوڭ، جۇگەرىنىڭ ءوسىمى دە كەشەۋىلدەي بەرگەن سول، اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اۋىل-ايماقتىڭ باسشىلارىن تەگىس جيناپ، باسقوسۋ وتكىزەدى. سول كەزدە اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اۋىل باسشىلارىنان بىرنەن سوڭ ءبىرىن تۇرعىزىپ، قۋاڭشىلىققا قارسى قانداي امال-ارەكەت جاساپ جاتقاندارىن سۇراي باستايدى. كەزەك ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ باسشىسىنا دا جەتەدى. «قۋاڭشىلىققا قارسى اۋىل تۇرعىندارى باس بىرىكتىرىپ، اۋليەاعاشتىڭ باسىنا تاستاتتىق بەرىپ، قۇربان شالۋدى جوسپارلاپ جاتىرمىز»، – دەپ اڭعال اعامىز اعىنان جارىلعان عوي. سول كەزدەگى ساياسي جۇيەنىڭ ۇستانىمىنا تومپاق كەلەتىن مۇنداي ارگۋمەنتتى ەستىگىن جينالىسقا قاتىسۋشىلار قىران-توپان كۇلكىگە قارىق بولىپتى. ءبىراق سول جينالىستا سىرتتان كەلگەن بوتەن ەشكىم بولعان سوڭ، اۋىلىمىزدىڭ باسشىسى مۇنداي ۇلكەن قاتەلىكتەن جازاسىز امان قۇتىلعانىن بىلەمىز. ارادا ۇزاق جىل وتسە دە رياسىز شىن كوڭىلدەن ايتىلعان وسى ءبىر اڭگىمە ءالى كۇنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلادى.
بۇگىندە پانفيلوۆ اۋدانى اكىمدىگى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى اۋليەاعاشتى تۋريستەر ات باسىن بۇراتىن ماڭىزدى نىسانداردىڭ بىرىنە اينالدىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساۋدا. اۋليەاعاش اۋلىنىڭ ورتاسىن قاق جارىپ اعاتىن قۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى ەسكى كوپىر قايتا جوندەلىپ، اۋىل اراسىنداعى جولدار اسفالتتالعان. تۋريستەر جول ازابىن تارتپاي ەمىن-ەركىن جەتۋىنە بار جاعداي قاراستىرىلۋدا. جولدىڭ جوندەلۋى اۋىلىمىزدىڭ جوعارى جاعىنداعى «جاركەنت-اراسان» ءساناتورييى جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا سەپتەسۋدە. ءقازىر اۋىلىمىزداعى ءبىراز ادامدار ايگىلى دەمالىس كەشەنىندە جۇمىس ىستەپ، وتباسىن اسىراۋدا.
مىنە، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن «تۋعان جەر» جوباسى ءقازىردىڭ وزىندە ەل دامۋىنا، وتكەن تاريحىمىزدى تانىپ بىلۋگە، رۋحاني جاڭعىرۋىمىزعا ايىرىقشا قوزعاۋ سالىپ وتىر. سوندىقتان پرەزيدەنت ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەن ماسەلەلەردىڭ بارىنە ءجىتى كوڭىل ءبولىپ، ورتاق وتانىمىز قازاقستاندى دامىتۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمساۋىمىز كەرەك.
ساۋلە قاسىمجانوۆا، «اۋليەاعاش» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى
