Osydan 5 jyl buryn Dalanews.kz tilshisi «Qyrǵyzstan Eýrazıalyq odaqqa qosylýǵa qarsy» qozǵalysynyń beldi múshesi, saıasattanýshy Aınur Cholpankýlovamen suhbattasty. Sarapshy sol tustaǵy qyrǵyz basshysy Atambaevtyń «adasyp» júrgenin aıtyp, «qyrǵyz qoǵamyndaǵy reseılik aqparat quraldarynyń yqpaly kúshti» degen edi.
5 myń múshesi bar qozǵalystyń ókili eldiń Eýrazıalyq odaqqa kirýine qarsy ekenin ashyq aıtqan. Odan buryn kúni keshe bostandyqqa shyqqan Atambaevqa baǵa bergen edi. Ózektiligin joǵalta qoımaǵan suhbatty oqyrman nazaryna qaıtara usynǵandy jón kórdik.
– Qyrǵyz eliniń prezıdenti «KSRO –ny qaıta qurǵysy kelgen adamnyń aqyly joq, alaıda, sol dáýirdi saǵynbaıtyn adam júreksiz jan» deıdi eken. Bir qyzyǵy, Atambaevtyń sózi Reseı prezıdenti Pýtınniń: «Keńes úkimetiniń kúıreýi – HHİ ǵasyrdaǵy eń úlken geosaıası apat» degen pikirinen alshaq jatqan joq. Bul qalaı bolǵany?
Qyrǵyzstan saıasattanýshysy Aınur Cholpankýlova– Ol sol dáýirdi kókseıdi dep aıtpaımyn, alaıda keńestik kezeńdi eske alǵanda sóziniń sarynynan sol dáýirge degen saǵynysh sezilip turady. Bul túsinikti de. Atambaev keńestik ıdeologıanyń ónimi ǵoı. Máskeýdegi basqarý ınstıtýtynda «ınjener-ekonomıst» mamandyǵyn alǵan. Onyń maman jáne tulǵa retinde qalyptasýy sol dáýirge saı keldi. Ekonomıkadaǵy belgili bir jobany júzege asyrarda ol qazirge deıin KSRO-nyń tájirıbesine júginedi («qyzyl ımperıa» áldeqashan kúırep tynǵanyna jáne josparly ekonomıkanyń sátsizdikke ushyrǵanyna qaramaı). Osydan-aq onyń sanasyna keńestik júıeniń qundylyǵy ábden sińip qalǵanyn ańǵarýǵa bolady. Ol áli kúnge deıin ótkenmen ómir súretin sıaqty. Sol sebepti de Atambaev qazirgi eýrazıalyq ıntegrasıaǵa salqyn, salmaqty kózben qaraıtyn jaǵdaıda emes.
– Jalpy, qyrǵyz qoǵamy Kremldiń ıntegrasıalyq saıasatyna qalaı qaraıdy ózi, qalaı baǵalaıdy?
– Atambaev bul ıntegrasıanyń bizge paıdasy bolmasa, zıany joǵyn aıtyp otyr. Alaıda qoǵam onyń sózine senedi, yǵyna jyǵylady degen sóz emes. Jan-jaqty oılaı biletin qoǵamnyń belsendi ókilderi, opozısıalyq depýtattar, kásipkerler bıliktiń odaqqa kiremiz degen usynysyn quptamaıdy. Eń jaqsy jańalyq, depýtattar arasynda ıntegrasıa bizge ıgilik ákelmesin túsine bastaǵan azamattar kóbeıip keledi.
Reseı ımperıasyn qaıta tiriltý jáne jańaeýrazıa (neoevrazııstvo) týraly ıdeıa – Aleksandr Dýgınge tıesili. Ideıa ózegi fashızmge jaqyn. Bul ıdeıanyń tininde «orys álemi», reseılik derjava atty konsepsıa jatyr. Sondyqtan da bizdiń qozǵalys «bul odaq Qyrǵyzstanǵa qaı jaǵynan bolmasyn qaýipti» dep sanaıdy.
– Kez kelgen qarsy pikirdiń naqty dáıegi, ýáji bolady ǵoı. Qyrǵyzstandy ne sebepti osynaý ıntegrasıanyń múshesi retinde kórgilerińiz kelmeıdi?
– Atambaev «Eýrazıalyq Odaq bizge 170 mln. turǵyny bar naryqqa jol ashady dep otyr» jáne «bizdiń mıgranttardyń Reseıde jumys isteýine jeńildikter jasalady» deıdi. «Óndiris damıdy» dep taǵy ótirik aıtady. Óndiris ótkizý naryǵy bolǵanda ǵana órkendeıdi. Muny kez kelgen kásipker biledi. Másele, biz Reseıge ne usyna alamyz?
Ekinshiden, Reseıdegi qyrǵyz mıgranttarynyń quqyǵy aıaqqa taptalyp otyr. Reseı kóshi-qon talaptaryn qatańdatty, jumysqa turý patentiniń qunyn qymbattatyp jiberdi. Onymen qoımaı, eńbek mıgranttary endi orys tilinen test tapsyrady.
«Qyrǵyzstan Kedendik odaqqa qosylýǵa qarsy» qozǵalysy eliniń egemendikten aıyrylǵanyn qalamaıdy. Bul odaqqa kirsek saıası, aqparattyq, ekonomıkalyq qaýipsizdigimizge qater tónedi, táýelsiz saýda tarıfi men búdjettik saıasatyn júrgizý múmkindiginen aıyrylamyz. Bárin qoıshy, eń soraqasy, búginge deıin az-muz bolsa da qol jetkizgen demokratıalyq jetistikterimizdiń barlyǵy dalaǵa ketedi. Byltyr osy maqsatta aýqymdy saýalnama júrgizdik. Qyrǵyzdardyń 50 paıyzy eldiń Eýrazıalyq odaqqa kirýine qarsy.
Máskeý men Kıevtiń tatý tustary elimizdegi reseılik arnalar munshalyqty saıasılanbaǵan edi. Qazir she? Qarapaıym halyq Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa reseılik aqparat quraldarynyń kózimen qarap otyr. Obektıvtilik áldeqashan ólgen: «AQSH jaý», «Eýropa jaý», «Reseı ádil», «Máskeýdiki jón». Kremldik arnalardan kúnde osyny kóremiz. Onyń ústine sońǵy kúnderi keńestik ıdeologıany, eýrazıalyq ıntegrasıany, Kedendik odaq jáne Reseıdiń postkeńestik keńistiktegi saıasatyn jaqsy jaǵynan jarnamalaıtyn jıyndar kóbeıip ketti. Álbette, muny Máskeýden aqsha alyp otyrǵan saıasattanýshylar jasap otyr.
– Eýrazıalyq odaqtyń biraz talaptary DSU-nyń sharttaryna qaıshy dep estidik. Bul másele qalaı retteledi?
– Biz mynadan qorqamyz: erkin saýda saıasatyna beıimdelgen qyrǵyz ekonomıkasy Eýrazıalyq odaqtyń baǵa saıasatyna baǵynýǵa májbúr bolady. Birtutas keden tarıfiniń 92 paıyzy Reseıdiń kedendik tarıfine negizdelgen. Iaǵnı, osy odaqtyń tarıftik saıasatynyń ózi reseılik ónim óndirýshilerdi ımporttan qorǵaýǵa baǵyttalǵan. Biz soqyr emespiz, bárin de kórip otyrmyz.
Bizdiń bılik qandaı da bir aımaqtyq ekonomıkalyq odaqqa kirmes buryn DSU ǵa múshe elderdiń kelisimin alýy kerek. Munyń eki joly bar. Biri Eýrazıalyq odaq saýda uıymynyń Qyrǵyzstanǵa júktegen mindetin óz moınyna alady nemese Qyrǵyzstan Eýrazıalyq odaqtyń talabyna saı óziniń DSU aldyndaǵy mindetin ózgertedi. Negizinde munyń ekeýi de múmkin emes. Bılik bul máseleni qalaı retterin ózi de bilmeıtin sıaqty.
– Reseılik aqparat quraldarynyń qyrǵyz qoǵamyndaǵy yqpaly qandaı? Reseı men Ýkraına arasyndaǵy daǵdarys týrasynda jergilikti basylymdar ne deıdi?
– Qyrǵyz aqparattyq keńistiginiń 70 paıyzy Kremldiń qolynda. Soraqysy, osy 24 jylda qyrǵyz jerindegi reseılik arnalarǵa habar taratqany úshin tólenetin aqy salyq tóleýshilerdiń esebinen alynady.
Máskeý men Kıevtiń tatý tustary elimizdegi reseılik arnalar munshalyqty saıasılanbaǵan edi. Qazir she? Qarapaıym halyq Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa reseılik aqparat quraldarynyń kózimen qarap otyr. Obektıvtilik áldeqashan ólgen: «AQSH jaý», «Eýropa jaý», «Reseı ádil», «Máskeýdiki jón». Kremldik arnalardan kúnde osyny kóremiz. Onyń ústine sońǵy kúnderi keńestik ıdeologıany, eýrazıalyq ıntegrasıany, Kedendik odaq jáne Reseıdiń postkeńestik keńistiktegi saıasatyn jaqsy jaǵynan jarnamalaıtyn jıyndar kóbeıip ketti. Álbette, muny Máskeýden aqsha alyp otyrǵan saıasattanýshylar jasap otyr.
Ókinishtisi, biz reseılik aqparat quraldarynyń nasıhatyna arbalyp qaldyq. Ýkraınanyń terıtorıalyq tutastyǵyn qoldaǵan basylymdar birden aıyptalady. «Olardy AQSH-tyń memlekettik departamenti qoldap otyr» degen pikirler aıtylady (shyny kerek, kúlkiń keledi). Reseıge qarsy pikir bildirgen azamattar birden ultshyl, orysty ıttiń etinen jek kóretin jeksuryn, fashıs atanady. Qarap turyp qynjylasyń. Qyrǵyzstanda táýelsiz ınternet basylymdar joq emes. Sonyń biri – www.kloop.kg saıty.
– Qyrǵyz bıliginiń tarapynan qozǵalys múshelerimen dıalogke barý, kelisimge kelý áreketi júrgizildi me?
– Iá, qozǵalys belsendileri ekonomıka mınıstrimen kezdesti. Birneshe dóńgelek ústelder ótkizildi. Biraq, nátıjesi shamaly. Shynymdy aıtsam bul bıliktiń de budan burynǵylardan esh aıyrmashylyǵy joq. Demokratıalyq mádenıet degenimizdiń ózi – qarsy taraptyń pikirin tyńdaı bilý. Al bizdiń bılik týraly bulaı aıta almaısyń. Eýrazıalyq odaqqa kirý máselesi Konstıtýtsıaǵa saı referendýmda sheshilip, Qyrǵyzstannyń Jogorký Keneshinde talqylanýy tıis edi.
– Kezinde Asqar Aqaev «Qyrǵyzstannan Shveısarıa jasaımyn» dep ýáde bergen. Atambaev ne deıdi?
– Aqaevtyń armany shynaıy edi. Ol shynymen de Qyrǵyzstandy ekinshi Shveısarıaǵa aınaldyrǵysy keldi. Jáne Qyrǵyzstannyń qalaı damý kerektigi týraly naqty jospary bolady. Biraq bul basqa áńgime... Qazirgi prezıdent eldi qalaı órkendeterin, qalaı damý jolyna túsirerin bilmeıdi. Naqty maqsaty, mindeti joq. Jaqyndy kóre almaıdy. Alysty boljaı almaıdy. Ol aıtady: «Eýrazıalyq odaqqa kirý qajettilik. Qyrǵyzstannyń budan basqa damý joly joq».
Biz aıtamyz: «Qyrǵyzstan qalyptasqan memleket jáne onyń óz damý joly bar».
Biz bul taraptaǵy óz kózqarasymyzdy, óz joba-josparymyzdy áldeqashan kópshiliktiń nazaryna usynǵanbyz. Qandaı da bir odaqqa kirý Qyrǵyzstannyń jalǵyz damý joly emes. Bul bizdiń bıliktiń strategıalyq oı-sanasynyń taıazdyǵy. Sebebi, damýdyń balamaly joldaryn izdestirý eshqashan ashyq talqylanǵan emes. Atambaevtyń adasyp ketkenin osydan-aq ańǵarýǵa bolady.
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken, Dýman BYQAI
