Qazaqstandaǵy etnosaralyq kelisim el birliginiń ózegi, ulttyq qaýipsizdik arhıtektýrasynyń irgetasy desek artyq aıtqandyq bolmas edi. Bul jolda aldyńǵy shepte turǵan tulǵalardyń biri – Qazaqstandaǵy sheshen jáne ıngýsh mádenıetin damytý qaýymdastyǵy «Vaınah» etnomádenı birlestiginiń tóraǵasy, Qazaqstan halqy Assambleıasy keńesiniń múshesi, Ulttyq quryltaı múshesi Ahmed Mýradov. Onyń sózinde – kóregendik bar, oıynda – saıası sabaqtastyq, áreketinde – tektilik pen senim úılesim tapqan. Dalanews.kz tilshileri alǵan suhbatta Qazaqstan halqy Assambleıasynyń bolashaǵy, «Vaınah» ortalyǵynyń qyzmeti, Prezıdent Toqaevtyń saıası baǵdary men ultaralyq tatýlyq máselelerin tereńinen talqyladyq.
– Ahmed myrza, jaqynda Qazaqstan halqy Assambleıasynyń jańa damý joldaryna qatysty pikir bildirip, ony birtutas ultty qalyptastyrýdaǵy basty ınstıtýt retinde atap júrgenińizdi bilemiz. Osy oıyńyzdy saıtymyzdyń oqyrmandaryna tarqatyp aıtyp berseńiz?
– Assambleıa – jaı ǵana mádenı uıym emes, ol – saıası jáne ıdeologıalyq keńistikte ishki turaqtylyqty qamtamasyz etetin negizgi qural. Búginde biz jańa tarıhı kezeńge aıaq bastyq. Prezıdent Qasym-Jomart Kemelulynyń naqty aıtqany bar – Qazaqstanda zań ústemdigi, qoǵamdyq kelisim men birlik ústem bolýǵa tıis. Bul strategıalyq maqsatqa jetý úshin Assambleıa halyq arasyndaǵy senim kópiri bolýy kerek dep esepteımin. Óıtkeni oǵan Assambleıanyń múmkindigi jetedi. Qazirgi tańda bul qurylymnyń el arasyndaǵy arasyndaǵy áleýmettik-kózqarastyq shıelenisterdi jumsartatyn medıator ınstıtýtyna aınalǵanyn bárimiz kórip otyrmyz.
Meniń oıymsha, Assambleıa endigi jerde tek merekelik sıpattaǵy jıyndarǵa ǵana emes, ǵylymı-saraptamalyq, bilim berý jáne saıası taldaý ortalyǵyna aınalýy tıis. Bizdiń memleket postetnıkalyq modelge qaraı bet buryp keledi – bul degenimiz, ult degen uǵym etnıkalyq emes, azamattyq-ıdeıalyq tutastyqty bildiredi. Mine, Assambleıa aldaǵy ýaqytta osy mısıany qalyptastyrýǵa kúsh salýy kerek.
– Bul óte batyl tujyrym. Al qazirgi saıası landshaftta Assambleıanyń róli sizdińshe jetkilikti deńgeıde be?
– Áli de bolsa biz keıde Assambleıany arhaıkalyq qurylym retinde qabyldaımyz. Ony murajaıǵa qoıyp, «áttegen-aı» degen estelikterdiń qataryna qosqymyz keledi. Mundaı oımen kelspeımin. Kerisinshe, Assambleıa – modernızasıaǵa beıim qurylym. Memleket basshysy ótken jıynda naqty aıtty – provokasıalyq málimdemelerge jol joq, ásirese etnosaralyq salada. Bul – óte mańyzdy sıgnal. Sebebi qoǵamda ártúrli kózqarastar bar, biraq olardyń bári quqyqtyq sheńberde órbýi kerek.
Sonymen qatar Prezıdent Toqaev Assambleıanyń jumysyn ǵylymı saraptamaǵa negizdeýdi tapsyrdy. Iaǵnı, jeke tulǵalardyń pikirine súıenbeı, naqty derek pen taldaýǵa súıený qajet. Bul – etnosaıası sheshim qabyldaýdaǵy ınstıtýsıonaldyq jaýapkershilikti arttyrýǵa baǵyttalǵan qadam dep esepteımin.
– Sizdińshe, Assambleıanyń kadrlyq quramy men qurylymdyq reformalary qandaı bolýǵa tıis?
– Bul másele óte ózekti. Qazir kóptegen aımaqtarda Assambleıa fılıaldary formaldy jumys istep otyr. Jıyn ótkizedi, esep beredi – biraq naqty áleýmettik transformasıa jasap otyrǵany shamaly. Bizge jańa býyn kerek. Memleketshil, saıası mádenıeti joǵary, kásibı moderatorlar qajet. Assambleıa qataryndaǵy jastar men etnomádenı ortalyq basshylary saıasattan, komýnıkasıadan, konflıktologıadan habardar bolýy tıis.
Sondaı-aq, Assambleıa qurylymyn qoǵamdyq keńestermen, analar alqalarymen, dinı birlestiktermen, jergilikti BAQ-pen tıimdi ıntegrasıalaý qajet. Bul – kóp deńgeıli áleýmettik baqylaý tetigin qurýǵa múmkindik beredi.
– Siz jetekshilik etetin «Vaınah» etnomádenı ortalyǵy týraly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz. Qandaı jobalarmen aınalysasyzdar?
– Qazaqstandaǵy sheshen-ıngýsh halqy úshin «Vaınah» uıymy tarıhı jady men qazirgi saıası sana toǵystyratyn mańyzdy qurylym. Biz sheshen jáne ıngýsh halyqtarynyń Qazaqstandaǵy taǵdyryn jaqsy bilemiz. 1944 jyly stalındik rejım olardy Ortalyq Azıaǵa deportasıalady. Sol kezde qazaq halqy óz nanyn bólisip, úlken rýhanı, adamgershilik qoldaý kórsetti. Biz sony umytqan joqpyz. Eshqashan umytpaımyz. Biz qazaq halqyna máńgi qaryzdarmyz.
Búgingi kúni «Vaınah» ortalyǵy jastarmen jumys isteıdi, memlekettik tildi úırený kýrstaryn uıymdastyrady, ádebıet, tarıh, teatr arqyly ulttyq biregeılik pen patrıotızmdi qalyptastyrýǵa kúsh salyp keledi. Memlekettik saıasatty nasıhattaý isine biz de belsendi aralasamysh.
– Siz Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevty qandaı kóshbasshy retinde kóresiz?
– Prezıdent Toqaev – bul zamannyń suranysyna jaýap beretin kóshbasshy. Ol – dıplomat, saıasatker, zańger, ári gýmanıs. Eń bastysy – ol memleketshil. Onyń árbir sózi, ásirese etnosaralyq kelisimge qatysty aıtqandary – strategıalyq mazmunǵa ıe. Ol eshqashan popýlızmge jol bermeıdi, bul onyń basty artyqshylyǵy.
Toqaevtyń qazaq tilin damytýǵa qatysty kózqarasy – biz úshin óte mańyzdy. Memlekettik til – bul tek komýnıkasıa quraly emes, bul – ulttyń sanasyn biriktiretin matrısa. Prezıdent qazaq tilin bilý – barsha qazaqstandyq úshin qurmettiń, adaldyqtyń belgisi ekenin naqty aıtty. Bul – ádilettilik prınsıpine negizdelgen ustanym.
Ol Assambleıany – ult birliginiń ınstıtýty dep atady. Bul jaı ǵana saıası rıtorıka emes. Bul – naqty saıası tapsyrma. Prezıdenttiń saıası erik-jigeri bar, endigi kezekte osy tapsyrmany tıimdi oryndaıtyn kadrlar men qurylymdar qajet.
– Mýrad myrza, sizdi Qazaqstandaǵy ultaralyq tatýlyqtyń basty faktorlary qandaı degen saýal mazalamaı ma?
– Árıne mazalaıdy. Sebebi tatýlyq – ózinen ózi ornaı salatyn qubylys emes. Ol – eńbektiń, saıasattyń, tárbıeniń, komýnıkasıanyń, quqyqtyq tártiptiń nátıjesinen týyndaıtyn nájik dúnıe. Menińshe, negizgi úsh faktor bar. Birinshi – zań ústemdigi. Etnos, til, din – eshteńe de zańnan joǵary emes. Barlyǵyna ortaq ereje bar, jáne ol buzylmaýy tıis.
Ekinshi – ádildik. Eger adamdar memlekettik qurylymdarda, ekonomıkalyq múmkindikterde, bilim berý júıesinde teń ekenin sezinbese – bul jerde birlik bolmaıdy. Úshinshi – senim. Memleket pen azamat arasyndaǵy senim – eń qymbat valúta. Ol tek sózben emes, naqty ispen qalyptasady.
– Sońǵy suraǵymyz, siz Qazaqstandaǵy etnosaralyq kelisim modelin qalaı sıpattar edińiz?
– Óz basym bul model – postkeńestik keńistiktegi eń sátti joba dep esepteımin. Ol eshkimdi shettetpeıdi, eshkimge basymdyq bermeıdi. Onyń negizinde parasat, sabyr, zań men ádilet tur. Qazaqstanda árbir etnos – memlekettiń seriktesi. Biz ultshyldyqqa da, kosmopolıtızmge de urynǵan joqpyz.
Búgingi jahandyq jaǵdaıda – bul modeldiń quny odan saıyn arta tústi. Sebebi etnostar arasyndaǵy shıelenis – gıbrıdtik soǵystardyń basty quralyna aınaldy. Qazaqstan buǵan óz táýelsizdiginde jol bergen emes. Biz birgemiz. Bir shańyraq astynda. Sol shańyraqtyń ýyǵy – halyqtyń senimi bolsa, keregesi – bizdiń birligimiz.
– Áńgimeńizge rahmet!
