Bilim berý úderisi qalaı basqarylady:
pedagogıka qaǵıdalarymen be, álde saıası aılalarmen be?
[caption id="attachment_11312" align="alignleft" width="302"]
Qanaǵat Júkesheev, fılosof[/caption]
Gazetimizdiń № 21, 22 sandarynda jarıalanǵan «Muǵalim muńy», «Men úshin shyndyq qymbat» degen materıaldarda Almaty oblysy Qarasaı aýdanyndaǵy Jańa turmys orta mektebinde jergilikti ákimshiliktiń muǵalimderdi ózderi atqarýǵa tıisti fýnksıalyq mindetterinen tys jumystarǵa jumsaý aıǵaqtary týraly sóz bolǵan bolatyn. Endi osy máselege qatysty zertteýshi Qanaǵat Júkeshevtiń bergen kvalıtatıvtik baǵasyn jarıalap otyrmyz.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Qazaqstannyń bilim berý keńistiginde salaýatty oılaý sheńberine syımaıtyn birqatar oǵash qubylystar boldy. Olar rýhanı damý zańdylyqtarymen tanys adam qabyldaı almaıtyndaı, balaǵa jany ashıtyn pedagog bara almaıtyn bir qatar antıpedagogıkalyq áreketter retinde sıpat aldy. Olardyń bári bilim berý júıesiniń jumysyn uıymdastyrýǵa ınstıtýsıonaldyq ózgerister engizýmen baılanysty kórinis berdi.
Salanyń jumysyn uıymdastyrýǵa ınstıtýsıonaldyq ózgerister engizý Bilim týraly zańnyń 3-baby boıynsha mektep ashý, jabý, oǵan dırektor taǵaıyndaý, bosatý, kadr qabyldaý isteriniń bilim mınıstrligi quziretinen alynyp, jergilikti atqarýshy bıliktiń qaraýyna berilýinen kórinis tapty. Bul praktıka budan bylaı bilim berý mekemeleriniń jumysy pedagogıkanyń qaǵıdalarymen emes, saıası amaldarmen basqarylatynyn, mekteptiń atqarýǵa tıisti fýnksıasy mańyz alarlyqtaı ózgeretinin kórsetip berdi.
Osydan keıin mektep bilim jáne tárbıe berýshilik qyzmetin ekinshi qatarǵa ysyryp, baǵdarlamadan tys árekettermen aınalysýǵa kóbirek tartylatyn boldy. Muǵalimder jergilikti ákimshilik tarapynan ótkizilip jatqan sharalarǵa kóbirek jaýapty bolatyn boldy. Mektep oqýshylary ata-analardy «durys» daýys berýge, demek, depýtattyqqa joǵarydan usynylǵan kandıdattardy qoldap shyǵýǵa kóndirýge jumsaldy. Qajetine qaraı, oqýshylar men stýdentter qarsylyqsyz stadıondardy, alańdardy toltyrdy, túrli sharalarǵa qatysýshy kópshiliktiń rólin oınady. Ulttyq teledıdar jasap jatqan berilimderinde kópshilikti kórsetýi kerek bolǵanda, stýdentter men oqýshylar zal toltyrýshy mindetin atqardy. Jańa «jumys berýshiniń» nusqap otyrǵan mindetterin oryndamaýǵa muǵalimderdiń qaýqary bolmady.
Bilim berý júıesiniń jumysyn basqarýǵa arnaıy ınstıtýsıonaldyq ózgeris engizip almaı, jergilikti ákimshilik mekteptiń bilim berý úderisine aralasa almas edi, ony baǵdarlamadan tys maqsatty sharalarǵa jumsaı almas edi. Instıtýsıonaldyq ózgeristerden keıin mektep is júzinde Bilim jáne ǵylym mınıstrligi júıesindegi ıerarhıalarǵa baǵynbaıtyn boldy. Aýdandyq, qalalyq, oblystyq bilim departamentterine beriletin esep formaly sıpat aldy. Jergilikti ákimdik ózderi taǵaıyndaǵan dırektor arqyly mektepti ýysynda ustap otyrdy. Mektep oqytýdyń sandyq kórsetkishterin ǵana qamtamasyz etetin mekemege aınaldy. Endi mektep ákimshiliginiń ózi emtıhanǵa jibergen oqýshylardyń UBT tapsyrý nátıjeleri bilim mekemesiniń jumysynyń sapasyn baǵalaýdyń jańa krıterıine aınaldy.
Talapshyl kadrlar birtindep mektepti tastap ketip jatty. Olardyń ornyn ózge túsimdi jumys tappaǵan soń, bilim berý júıesine eriksiz kelgen adamdar basty. Olar bala oqytyp, tárbıeleýge áýestigi men qyzyǵýshylyǵy bolmasa da, joǵarydan kelgen nusqaýdy talqylamaı, sózsiz oryndap otyrdy. Birtindep kadr quramy tolyǵymen súreńsiz pedagogıkalyq planktonmen aýystyryldy.
Mekteptiń bilim jáne tárbıe berý fýnksıasynyń ózgerýi salanyń qyzmetine úlken zalalyn tıgizdi. Aldymen ondaǵy kadrlardyń usaqtaýyna ákelip soqtyrdy. Óz isin tyńǵylyqty atqara alatyn, osy kásipke júrek qalaýymen kelgen, balaǵa bilim men tárbıe berýge kásipqoı qyzyǵýshylyǵy bar muǵalimder mektepke kereksiz bolyp qaldy. Olardyń jastarǵa bilim men tárbıe berýge izginıetti umtylysyna suranys bolmaı qaldy.
Solaı bola tura, kásipqoı muǵalimder mektepti óziniń ımmanentti fýnksıasynan ajyratyp tastaýdyń bilim men tárbıeniń sapasyna keri áseri bolatynyn, bilim berý úderisiniń formalylyqqa oıysyp bara jatqanyn aıtyp, narazylyq bildirýdi jalǵastyra berdi. Olar jergilikti bılik ókilderinen mekteptiń atqarýǵa tıisti tól mindetine – bilim men tárbıe berý isine kedergi jasamaýdy, baǵdarlamadan tys sharalarǵa qatystyrýdy toqtatýdy talap etti.
[caption id="attachment_10850" align="alignright" width="324"]
Muǵalimderdiń muńyn shaqqan ustaz Aıman Saǵıdýllaeva[/caption]
Talapshyl kadrlar birtindep mektepti tastap ketip jatty. Olardyń ornyn ózge túsimdi jumys tappaǵan soń, bilim berý júıesine eriksiz kelgen adamdar basty. Olar bala oqytyp, tárbıeleýge áýestigi men qyzyǵýshylyǵy bolmasa da, joǵarydan kelgen nusqaýdy talqylamaı, sózsiz oryndap otyrdy. Birtindep kadr quramy tolyǵymen súreńsiz pedagogıkalyq planktonmen aýystyryldy.
Bilim berý mekemelerine bılik júrgizý quqyǵynyń jergilikti ákimshilikke berilýi salada sybaılas jemqorlyqtyń meılinshe órshýine jol ashty. Bilim berý salasynyń atalǵan baǵyttarda «oza shaýyp», jıi atalyp júrýiniń sebepteriniń biri osynda – ınstıtýsıonaldyq ózgeris jasaý arqyly mektepti pedagogıkalyq emes, saıası amaldarmen basqarýǵa kóship alyp, ákimshiliktiń aýqymdy qubyltýlar jasaýǵa múmkindik alýynda jatyr.
Ákimshilik muǵalimdi kóshe tazalaýǵa, saılaý naýqandaryn ótkizýge qatysty sharalarǵa, turǵyndar sanaǵyn júrgizýge, áskerge shaqyrý habarlamalaryn tarattyrýǵa jumsaǵanda, jergilikti ıleýden shyqqan artıserdiń konsertterine barýdy mindettegende, muǵalim mundaı buıryqtardy oryndaýdan bas tartýǵa quqyǵy bar. Bul buryn bolyp kórmegen, ıgerýge qıyn jańalyq emes, ejeldiń eń kúninen, árkimge belgili qaǵıda. Solaı ekenin, asa topas bireý bolmasa, muǵalimderdiń bári bilýge tıis. Endeshe nege olar ákimshiliktiń ókiline tike jaýap berip, zańsyz buıryqtardy oryndaýdan bas tarta almaıdy?
osy sender ózderiń mektepte oqyp pa edińder? Onda qoǵamdyq bilim negizderi, tarıh, quqyqtaný degen sabaqtar ótilmep pe edi? Sender JOO bitirgen maman emessińder me? Onda fılosofıa, saıasattaný, quqyqtaný, mádenıettaný, etıka degen pánder oqytylmap pa edi? Ózderiń gazet oqısyńdar ma? Ǵylymı-aqparattyq baǵdarlamalar kóresińder me? Kózderińdi ashyp, jan-jaqqa qaraısyńdar ma? Halyqaralyq keńistikte ne bolyp jatqanynan habarlaryń bar ma? Basqalar ashyq qoǵamdy, quqyqtyq qoǵamdy qalaı quryp jatyr? Nege joǵary bilimdi maman bola tura, ındýstrıaly satydaǵy azamattyq qoǵamnyń múshesi bola tura, óz quqyqtaryńdy ózderiń qorǵaı almaısyńdar?
Onyń eki sebebi bar. Birinshiden, ákimshilik zańsyz qysym jasaıdy. Ondaı qysymnyń túrleri tolyp jatyr. Eń pármendisi til almaǵan muǵalimdi jumystan qýdalaý. Bul jerde mynany eskere ketý kerek. Ádette mundaıda ózin-ózi syılaıtyn, mamandyǵyn, kásipqoılyǵyn baǵalaıtyn, óz qadirin biletin, ar qamtamasyzdyǵyn ustanatyn muǵalimder ketip, olardyń ornyna ustanymsyz, bilimsiz, tilalǵyshtar keledi. Sonysymen ákimshilik búkil mektepke súreńsiz sur kadrdy jınap alyp, bilim berý spektaklin oınatyp otyrady.
Ekinshi sebeptiń máni muǵalimderdiń ózderine qoıylatyn mynadaı suraqtarmen ashylady: osy sender ózderiń mektepte oqyp pa edińder? Onda qoǵamdyq bilim negizderi, tarıh, quqyqtaný degen sabaqtar ótilmep pe edi? Sender JOO bitirgen maman emessińder me? Onda fılosofıa, saıasattaný, quqyqtaný, mádenıettaný, etıka degen pánder oqytylmap pa edi? Ózderiń gazet oqısyńdar ma? Ǵylymı-aqparattyq baǵdarlamalar kóresińder me? Kózderińdi ashyp, jan-jaqqa qaraısyńdar ma? Halyqaralyq keńistikte ne bolyp jatqanynan habarlaryń bar ma? Basqalar ashyq qoǵamdy, quqyqtyq qoǵamdy qalaı quryp jatyr? Nege joǵary bilimdi maman bola tura, ındýstrıaly satydaǵy azamattyq qoǵamnyń múshesi bola tura, óz quqyqtaryńdy ózderiń qorǵaı almaısyńdar?
Eger óz quqyqtaryńdy ózderiń qorǵaı almasańdar, jergilikti ákimsymaqtardyń ıtpeginen shyǵa almasańdar, onda senderdiń balaǵa demokratıalyq qoǵam ornatý joldaryn, ǵylym aqıqattaryn, quqyq negizderin oqytýǵa qandaı qaqylaryń bar? Sender sıaqty ezderden keler urpaq osyndaı ez bolyp shyǵyp jatyr. Osyndaıda nemis fılosofy I. Kanttyń «eger sen óziń jerdiń qurty bolsań, onda meni taptap ketti dep shaǵynýǵa qaqyń joq» degeni eske túsedi.
Mektep ózi atqarýǵa tıisti tabıǵı fýnksıasymen – bilim berýdiń respýblıkalyq uıymy bekitken standarttar men baǵdarlamalar boıynsha oqýshyǵa bilim men tárbıe berýmen ǵana aınalysýy kerek. Jergilikti bıliktiń nusqaýymen mektepti baǵdarlamadan tys jumystarǵa paıdalaný – bilim sapasyn tómendetýshi faktorlardyń ishindegi eń kesirlisi. Mektepte beriletin bilimniń sapasyn kóterý úshin aldymen Qazaqstan Respýblıkasy Bilim berý týraly Zańynyń 3-babyna ózgeris engizip, ınstıtýsıonaldyq qurylym qalpyna keltirilýi kerek. Mektep jergilikti bilim berý departamentterine, eń aldymen berilip jatqan bilimniń sapasy úshin esepti bolýy kerek. Mektep dırektoryn balamaly kandıdattardy qatystyryp, konkýrstyq ádispen iriktep alý ata-analardan, muǵalimderden jáne aýdandyq (qalalyq) bilim berý departamentteriniń ókilderinen qurylǵan parıtetti komısıanyń quziretinde bolýy tıis.
Taǵy bir keńes: jumys berýshi men qyzmetker arasynda fýnksıalyq mindetkerlikterdi aıqyndaıtyn shart jasalýy kerek. Onda taraptardyń mindetteri naqty kórsetiledi. Muǵalim oqýshyǵa bilim men tárbıe berýge qatysty jumystardy oryndaýǵa mindetti. Al joǵaryda atalǵandaı, zańsyz talaptar men buıryqtar shartqa enbeıdi, sondyqtan olardy oryndaýǵa muǵalim mindetti bolmaıdy. Muǵalimniń qyzmeti osy «fýnksıalyq mindetkerlikter» dep atalatyn qujat arqyly reglamenttenedi.
Qanaǵat JÚKESHEV
