Jazýshymen alǵashqy tanystyq qalaı bolýshy edi. Árıne, shyǵarmasy arqyly. Qazaqtyń Qalıhany, al, ol kezde men úshin jazýshy Qalıhan Ysqaqov esimin eń aldymen «Qońyr kúz edi» atty povesi arqyly bildim. Onda da poves jaryq kórip, dýaly aýyzdardan joǵary baǵa alyp, qyzýy basylmaǵan kezde emes, sál keıinirek oqyppyn. Muny da keıin baǵamdadym. Erekshe bir álemge tap bolǵandaı edim, shyǵarmany bir demde oqyp shyqtym, jetimderdiń taǵdyry kóńilge muń qonaqtatyp, kókirek tus ashydy...
Jazýshynyń ózimen 1978 jyly Jazýshylar odaǵynda tanystym. Tanystyrǵan kórnekti synshy Tólegen Toqbergenov. Ekeýi bir kabınette otyrady eken. Ekeýi de, shamasy, sol kezde Odaqta ádebı keńesshi. Meniń birer áńgimemdi Tólegen aǵadan alyp tez-tez kóz júgirtip shyqty da, «qazir Máskeýge kınosenarshylyq oqýǵa jiberýge irikteý júrip jatyr, sen mynalaryńdy sonda tapsyr, - dedi Qalıhan aǵa bas-kózge qaramaı, - onda Bondarenko degen áıelge bar». Sonsoń ózi jalma-jan telefon soǵýǵa kiristi, birazdan keıin ol jaqtan bireýmen sóılesti, Bondarenko ma, basqa ma, bilmedim, álden soń telefon tutqasyn ornyna qoıdy da, irikteý bitip ketipti dedi birtúrli ókinishpen. Oılamaǵan jerden bastalyp, tez aıaqtalǵan bul máselege men esh ókingen joqpyn, al, Qalıhan aǵanyń sonshalyqty aq nıetine, ashyq, aq kóńiline ishteı qatty yrza bolyp qaldym.
Arada birer jyl ótkende men «Qazaq ádebıeti» gazetine jumysqa kelip, Jazýshylar odaǵynda qyzmet etetin Qalıhan aǵamen redaksıada, Odaqtyń keńes jıyndarynda, ózge de sharalarda kezdesip júrdik. Nege ekenin bilmedim, meni «Qara qyz» deýshi edi. Qalıhan aǵanyń elde joq sary «Jıgýlıi» bolatyn. Keı-keıde teatrlarda Hýdsovet dep atalatyn jıyndarǵa bararda «Qara qyz, júr, kettik!» dep mashınasyna otyrǵyzyp alatyn.
Jazýshynyń «Qońyr kúz edi» keıin jaryq kórgen «Aǵaıyndar», «Meniń aǵalarym», «Buqtyrma saryny» povesterin qyzyǵa oqydym. Al, erekshe áser etken shyǵarma jazýshynyń «Tuıyq» romany edi. Romanda sýretteletin «Murat» aýylynyń tynys-tirshiligi, úndemes, eshteńege moıymas atpal azamat Qajymurattyń taǵdyry oqyrmanyn beı-jaı qaldyrmaıdy, óıtkeni mundaı tynys-tirshilik, Qajymurattaı atpal azamattar taǵdyry qazaqtyń qaı aımaq, qaı óńiri úshin de beıtanys emes-ti.
«Tuıyqtan» keıin – «Qaraorman». Bul roman - keıin tynysy tereńdep, arnasy keńeıip, taraý-taraý taǵdyrlardy ýaqyttyq maǵynalarmen toqaılastyryp, úlken pálsapaǵa ulasyp, tutas bir dáýir aǵynyndaǵy el taǵdyryn tanytqan «Aqsý – jer jánnatynyń», bálkim, alǵashqy nusqasy. Jazýshy Qalıhan Ysqaqov er jasy elýge osylaısha birneshe poves, eki romannyń avtory bolǵanda tolyp edi. Árıne, onyń áńgimeleri, pesalary men aýdarmalaryn, kóptegen maqalalaryn aıtpaǵanda. Sol elýjyldyq qarsańynda sol kezde «Jalyn» jýrnalynda qyzmet etetin Esenǵalı Raýshanov jazýshy shyǵarmashylyǵy týraly maqala jazyp berýimdi ótindi. Joǵaryda atalǵan povester men romandardy qaıtara oqyp shyǵyp, jazýshy shyǵarmashylyǵyn ózimshe taldap, oı jınaqtap, kólemdi bir maqala jazyp berdim. Ol maqala 1985 jyldyń sońyna qaraı «Jalynda» jaryq kórdi. Sodan birshama ýaqyt ótkende «Qara qyz, Dámesh apań seni úıden shaı iship ketsin dep jatyr» dedi Qalıhan aǵa. Sonymen erteńine jumystyń sońyna qaraı Qalaǵanyń «Jıgýlıimen» úıine bardyq. Úıleri qazirgi Ǵ.Músirepov atyndaǵy teatrdyń mańaıynda. Dámesh apaı ashyq jarqyn, dastarhany berekeli, mol qol jan eken. «Maqalań maǵan unady», dedi Dámesh apaı, sonsoń meni qolpashtap taǵy biraz maqtaý aıtty. Búkil ádebı prosesti qadaǵalap otyratyny, bilimdi jan ekeni sezildi, al, Qalıhan aǵa týraly aıtqanda erekshe shabyttanyp ketetindeı kórindi. Sóziniń bissimillási «Bizdiń Qalıhan...» ekenin baıqadym. «Rahmet,- dedim keterde ózimshe etıketke salyp, - bári de dámdi boldy» (qazir eske alyp, sol bir etıketim úshin uıalyp otyrmyn, Qalıhandaı jazýshynyń, qazaqtyń úlken bir tulǵasynyń otanasynyń dastarhany dámdi bolmaǵanda qaıtýshy edi...). «Bizdiń Qalıhan da tamaqty dámdi pisiredi ǵoı, - dedi sonda Dámesh apaı. - Áı, Qalıhan,- dedi sodan keıin - Álıany ásipke shaqyrsańshy.» Qalıhan aǵa bir kúlip aldy. Al, ózi qoıarda-qoımaı sómkeme bir lıtrlik shyny bankimen bal saldy. «Mynaý Altaıdyń baly, taza bal, bilemin, sender túnimen maqala jazasyńdar ǵoı, sonda bir qasyq jep al, shaıyńa sal, densaýlyqqa óte paıdaly» dedi quddy bir týǵan anamdaı qamqorlap. Sodan arada birtalaı ýaqyt ótkende Qalıhan aǵanyń ataqty ásibinen dám tatýdyń da oraıy keldi.
Umytpasam, 1987 jyly jazǵa salym bolýy kerek, Respýblıkalyq Jasóspirimder men balalar teatrynda Ǵ.Músirepovtiń «Ulpan» romany boıynsha spektákl shyǵaryldy. Qoıýshy-rejısseri kórnekti rejıser Báıten Omarov. Al, romandy sahnaǵa laıyqtap jazǵan, ıaǵnı sahnalyq nusqasyn jasaǵan Qalıhan Ysqaqov. Jalpy kólemdi prozany sahnaǵa laıyqtaý ońaı sharýa emes. Al, ózi kásibı kınosenarshy Qalıhan aǵa munyń asqan sheberi edi. Onyń bul oraıdaǵy úlken bir eńbegi – M.Áýezovtiń «Qarash-Qarashy» boıynsha jazǵan ınsenırovkasy. Ol «Tańǵy jańǵyryq» degen ataýmen Qazaq Memlekettik M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatry sahnasynda óte sátti qoıylǵan bolatyn. Ideıa sol kezde ádebıet bóliminiń meńgerýshisi Asqar Súleımenovtiki, spektákldiń qoıýshy-rejısseri Báıten Omarov, Jaras baı beınesin Asanáli Áshimov, Baqtyǵuldy Tuńǵyshbaı Jamanqulov asa kórkem oryndaǵan, qazaq sahnasynyń kezeńdik týyndysy bolǵan edi. «Ulpan» spektakli ádettegi dástúr boıynsha Kórkemdik keńeske kórsetildi. Onda keńes músheleri, Jazýshylar odaǵynan, redaksıalardan kelgen azamattar pikirlerin bildirdi. Bas qosý nátıjesinde spektákl qabyldandy. Jınalǵan jurtshylyq rejıserdi, dramatýrgty, akterlerdi quttyqtap jatty. Sol jerden rejıser, basty rolderdegi akterler, Qalaǵanyń jaqsy qalamdas inisi Dıdash-Dıdahmet bar - biraz adam Qalıhan aǵanyń úıine bardyq. Jaqsy bir otyrys boldy. Sol joly Qalıhan aǵanyń ataqty ásibinen alǵash ret dám tatqandar bárimiz tańdaı qaqqanymyz esimde.
Qalıhan aǵa rejıserlerdiń ishinde rejıser Báıten Omarovpen erekshe jaqsy qarym-qatynasta boldy, ekeýi bir-birin qatty qurmetteıtin. Odaqta dramatýrgıa seksıasynyń keńesshisi bolǵan tusta Qalıhan aǵa ózi bastap, osy keńes músheleri - teatrtanýshy-ǵalymdar Baǵybek Qundaqbaev, Ahmedjan Qadyrov, dramatýrgtar Muhametqalı Hasenov, Ákim Tarazı, Sultanáli Balǵabaev jáne ol kezderi «Qazaq ádebıetinde» óner bóliminiń meńgerýshisi qyzmetindegi men – barlyǵy jeti adam, ıaǵnı edáýir salıqaly delegasıa bolyp Taldyqorǵan oblystyq drama teatryna eki ret saparlaǵanymyz bar. Bul - Taldyqorǵan teatrynda rejıser Báıten Omarov kórkemdik jetekshi bolyp turǵan kez. Ol bir ádemi de maǵynaly saparlar edi. Eki saparda da teatrdyń bes-alty jańa spektaklin kórdik, salıqaly taldaý, talqylaýlar jasaldy. (Ol talqylaýlardy kezinde teatr jazyp aldy ma eken, sóz joq, tarıhı qundy materıaldar). Teatrtanýshylar óz tarapynan, dramatýrgtar óz tarapynan pikir bildirgen sol májilisterde Qalıhan aǵanyń sózi ámanda qyzǵylyqty shyǵatyn. Bir qyzyǵy - ol, aıtalyq, keı tustarda sóz bolyp otyrǵan spektákldi de, sonda otyrǵandardy da «tastap ketip», negizgi áńgimege esh qatysy joq máselelerdi qaýzaıtyndaı kórinetin. Biraq, bul aldamshy áser. Kóńil qoıyp tyńdaǵan, Qalıhan sheshenniń oı júlgesimen júrip otyrǵan adam aınalyp kelgende, onyń negizgi áńgimeden aýytqymaǵanyn, kerisinshe taqyryptyń qunaryn arttyrǵanyn, tipti kóbine naqty derekterge, anyq uǵym-tanymdarmen kómkerip, kórkemdep jyqpyldaryn ashqanyn ańdar edi. Qalıhan aǵa sózge qosylǵanda aýqym keńeıip, tereń tarıhqa, bıik kórkemdikke qaraı tartatyn. Qalıhan aǵanyń mundaı sheshendigine odan keıin san márte kýá boldym, qalyń kópshilik kýá boldyq. Sýretker Q.Ysqaqtyń shyǵarmalary óz aldyna, aıtqan, aıtar áńgimeleriniń barlyǵy da elimizdiń talaıly taǵdyry men úmitti bolashaǵyna baılanysty bolatyn.
* * *
1991 jyly Qazaq eli táýelsizdik aldy. Ǵasyrlar boıy ata-babalarymyz, san urpaq ańsaǵan táýelsizdik. Sol kúnniń tezirek kelýine eńbegimen, shyǵarmashylyǵymen qaltqysyz qyzmet etken jazýshy qaýymynyń, Qalıhan aǵa men onyń býynynyń da asyl armany júzege asty. Bul tusta, eń aldymen Q.Ysqaqtaı úlken sýretker «Aqsý – jer jánnaty» romany, keńirek aıadan alǵanda, jalpy sýretkerlik bıik murattary, ulttyq rýhanıatymyzǵa sińirgen úlken eńbegi baǵalanǵanyn, ol táýelsiz eliniń syılyǵyn alǵashqylardyń biri bolyp, 1994 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵyn alǵandyǵyn atap aıtýymyz qajet.
Memlekettik syılyq demekshi, M.Áýezov teatrynda qoıylǵan «Sıtýasıalar» trıptıhi úshin Asekeń, Asqar Súleımenov 1996 jyly Memlekettik syılyqqa usynyldy. Syılyqqa usynylǵan shyǵarmalar baspasózde talqylanýy shart. Bul ózi úlken uıymdastyrýshylyq jumysty qajet etetin tutas bir naýqan. Asekeń pesasy boıynsha rejıser Á.Rahımov qoıǵan spektáklder týraly merzimdi baspasózdiń barlyǵynda maqalalar jaryq kórdi. Al, «Egemen Qazaqstanǵa» jazýy tıis bir avtor kesheýildete berdi. Talqylaý merzimi aıaqtalyp qalǵan. Basqa avtor izdep, tapsyrys berip jatýǵa ýaqyt kem. Sonda bir túnde otyryp ózim maqala jazdym. Óz atymnan berýdiń reti joq, sodan ári-beri oılanyp, ne de bolsa táýekel dep, Qalıhan aǵaǵa telefon soqtym, jaǵdaıdy túsindirdim. Biraq, kelisetinine ishteı onsha senimdi emes edim, óıtkeni sol joly Qal-aǵanyń eń jaqyn degen dosynyń da shyǵarmasy syılyqqa usynylyp jatqan bolatyn. «Jaqsy, Qara qyz» dedi sonda Qal-aǵa bir sózge kelmesten. «Óli yrza bolmaı, tiri baıymaıdy» degen, dostyqqa adaldyq degen osy bolsa kerek.
Sol, 1996 jyldyń sońynda Asqar Súleımenov «Sıtýasıalar» trıptıhi úshin Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy (Asekeń baqılyq bolǵan sýretkerler arasynda shyǵarmashylyǵy Memlekettik turǵydan alǵash bolyp baǵalanǵanǵany belgili.) Sol keremet qýanyshty kúni týǵan-týys jáne Asekeńniń jaqyn dos-jarandary – Qalıhan, Zeınolla, Sátimjan, Tóken, Seıfolla, Dýlat, Satybaldy aǵalar jáne ol kezde «Atamura» korporasıasynyń tóraǵasy, búginde memleket jáne qoǵam qaıratkeri, atpal azamat Muhtar Qul-Muhammed bar - qýanyshtan júregi jarylardaı bolyp júrgen Aıtoty-Asekeńniń anasynynyń úlken dastarhanynda bas qosyp, keremet bir otyrys boldy. Sol keshte Muhtar Asekeń týraly estelikter jınaǵyn shyǵaryp berýge ýáde berdi. Arada eki jarym jyl ótkende, 1999 jyldyń kókteminde «Parasat padıshasy» degen ataýmen jaryq kórip, úlken rezonans jasaǵan sol jınaqta Qalıhan aǵanyń «Aıaýlyńnan aıyrylsań – aıtaryń joq...» atty esteligi bar.
Arada shamaly ýaqyt ótkende biz úshin Asekeńniń kózindeı Sákeń, Satybaldy Narymbetov jáne Asekeńniń ózi shyǵarmashylyǵyn qatty syılap ótken jaqsy inisi, túrkilik bastaýdy jańǵyrtqan kórnekti músinshi, ataqty «Qulagerdiń» avtory - sol joly Asekeńe degen erekshe qurmetpen Ásmáǵa «Qulager» qola músinin syılaǵan - Baqytjan Ábishev pen zaıyby, belgili aktrısa, keremet ánshi Shamshagúl Meńdıarova, sondaı-aq syılyq naýqanynda qatty tileýles bolǵan, baspasózde pikir bildirgen óz dos-jarandarym, jaqsy ini-sińlilerimmen bir jaqsy otyrys bolǵan edi. Ortamyzdaǵy gúlimiz (bul teńeý obektisine qanshalyqty laıyq emesteı kórinse de) - Qalıhan aǵa. Bir qyzyǵy - Dámesh apaıdyń Qalıhan aǵamen birge qol ustasyp qonaqqa, áldebir sharalarǵa barǵanyn óz basym kórmeppin. Bilýimde, dámdi tamaǵyn pisirip, balalaryn, nemerelerin tárbıelep, kerek deseńiz, Qalıǵan aǵanyń ózin de tárbıelep, úıde tileýin tilep otyrar edi. «Kelseńizshi» dep ábden ótingenimde - aıtqany: «rahmet, aınalaıyn, renjime, Qalıhan barady ǵoı.»
Sol otyrystyń patshasy da - Qalıhan aǵa boldy. Sózi qandaı máıekti! Tipti dastarhandaǵy mázirge baılanysty áńgimesiniń ózi qandaı! «Qara qyz, mynaý Sarysýdyń qazysy ma?» dep bastaǵan áńgimesi jylqy túliginen buǵy men maralǵa, múıizdiń, mýmıanyń paıdasy men durys paıdalanbaǵan jaǵdaıdaǵy zıanyna, Altaıdaǵy Rahman bulaǵyna, sodan, oılamaǵan jerden balyqtar men olardyń túrlerine, nemese shaı qasyqtyń, shanyshqynyń tarıhyna, tipti bolmasa almany nege qysta qabyǵymen jeýge bolmaıtynyna oıysady. Endi birde áldebir sózdiń etımologıasyna, odan týyndaıtyn tarıhqa aýysady. Baıyptap kórgen adamǵa, Qalıhan aǵa qazaqy ensıklopedıa sıaqty edi. Qazir oılap qarasam, sol otyrysta ádebıetten basqanyń bári sóz bolǵan sıaqty. Asekeń týraly da onsha kóp sóz bolǵan joq. Qalıhan aǵa dosy týraly jastarǵa qarata jańǵyz aıtqany – «Asqarǵa syılyq berilgeni – ult úshin, ásirese, jastar, sender úshin mańyzdy, óıtkeni Asqar – ult pen naǵyz ónerdiń, sýretkerliktiń bıik deńgeıi» saryndas boldy. Sondaı bir máıekti otyrys. Ózim de, ózgeler de bir jan rahatyn keshkendeı edik.
* * *
Asekeń Qalıhan aǵany jaqsy kóretin. Qalıhan aǵa týraly «...ol tunyp turǵan sezim, júrek qoı» deıtin. Qalıhan aǵa shyǵarmashylyǵy týraly joǵaryda atalǵan «Sýretker muraty» atty maqalamdy ózi surap alyp, qarap shyqqan. Sonda myna bir sóılemdi shamaly redaksıalapty. Qajymurat jalpy áıel balasyna qarym-qatynasynda (Zylıha, Shámshinur, Nazym) qashanda izgilik pen izetti búlindi tirliktiń buzylmas tiregindeı kóredi . Óz nusqam qazir esimde joq, al asty syzylǵan tirkester – Asekeńniń redaksıalaǵany. Dúnıe salarynan bir kún buryn aýrýhanada jatyp maǵan bergen úsh-tórt tapsyrmasynyń alǵashqysy – «Bala, Odaqqa baryp, Qalıhanǵa jolyǵyńyz» boldy. Ol kezde Qalıhan aǵa Odaqtyń kásipodaq uıymynyń tóraǵasy edi, biz úsh bólmeli úı kútip otyrǵanbyz... Erteńine tańerteń Odaqqa bardym, Qalıhan aǵanyń kabıneti jabyq eken; al, tap sol kúni tús aýa Qalıhan aǵaǵa qaraly habarmen telefon soǵýyma týra keldi... Bul – 1992 jyldyń 15 mamyry kúni edi.
Asekeń «kitabymnyń qalamaqysyn alǵan soń Qalıhan men Asanálini ertip Sarysýǵa, Qara shalǵa (ákem Qaharmandy megzegeni, mundaıda óziniń «Qara shal» áńgimesi eske túsedi) baramyz» deıtin. Ol bir kitap baspalarynyń bazary tarqaı bastaǵan kez edi, sol «Besatary» jaryq kórmeı dińkeletti, aqyry ózi dúnıe keshken soń tórt jyldan keıin, 1996 jyly shyqty. Al, Qalıhan aǵa ákem Qaharmanmen Asekeńniń qazasynda tanysty.... Birer kún áńgime-dúken qurdy, shamasy, ótken-ketken biraz aıtylǵan bolýy kerek, «Álıa, ákeń myqty adam eken» dep edi.
Qalıhan aǵa Asekeńniń qazasyna baılanysty sharalardyń barlyǵynyń basy-qasynda boldy. Asekeńniń týǵan jerindegi eske alý sharalaryna da qatysyp júrdi. Jastyq kezeńderinen qyzǵylyqty áńgimeler aıtatyn. «Súleımenniń jesiriniń kórpelerin kóteremin dep arqam talaı jaýyr bolǵan» dep ázildeıtin. Buǵan Asekeńniń anasy Aıtoty da máz. «Aqsý – jer jánnatyndaǵy» keıipker Ashat Asekeńniń prototıpi deýshi edi. Asqar dosy týraly «Kelmes kúnder elesi» ǵumyrnamalyq romanynda da sóz etedi.
Qalıhan aǵa Asekeńniń kenjesi Ásmáni «Prınsessa» dep ataıtyn. Meni kórisimen qoıar suraǵy «Prınsessa qalaı?» Dámesh tátem Ásmáǵa dep jylda kúzde úlken bankimen Altaı balyn beretin, ádemi kóılek, oıynshyqtar syılaıtyn. «Asqardy Altaıǵa ertip baramyn deýshi edim,.. endi Altaıǵa seni aparamyn, Qara qyz» deıtin Qalaǵa. «Adamnyń oıyndaǵy – Qudaıdyń qolynda...» degen.
* * *
Táýelsizdik kezeńinde sýretker Q.Ysqaqtyń jańa bir tynysy ashyldy. Ol endi el tarıhyn, týǵan el, aımaq tarıhyn erkin, tereńinen qaýzaıtyn boldy. Bul onyń dramatýrgıasynda, ásirese, derekti prozasynda barynsha kórinis tapty. Jazýshy Q.Ysqaq endi Qarataı eliniń tarıhyn túp tereńnen qozǵap, baryn bardaı, naryn nardaı etip kúlli qazaq jurtyna tanytýǵa qulshyna kiristi. Jazýshy eń aldymen drama janryn qolaı kórip, 1995 jyly «Jan qımaq» dramasyn jazdy. Bas keıipkeri Ábdkerim bolys edi, bir keıipkerdiń prototıpi Sultanmahmut Toraıǵyrov. Al, sál keıinirek Shahımardenmen birigip Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy týraly «Qazaqtar» tarıhı dramasyn jazdy. Belgili sahnager T.Ál-Tarazı sahnalaǵan «Qazaqtar» Qazaq Memlekettik M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatr repertýarynda áli de tabysty júrip keledi, al, «Jan qımaq» osy teatr sahnasynda birneshe maýsym boıy sátti júrdi. Budan keıingi jazbalarynyń, tipti aýyzsha áńgimeleriniń bárinde de jazýshy Ábdikerim bolystyń atpal azamattyǵyn, elge sińirgen eńbegin; jalpy sol kezeńniń saıası-ekonomıkalyq, qoǵamdyq-áleýmettik ahýaldaryndaǵy Qatynqaraǵaı óńiri týraly tereńnen qozǵady. Kórkem shyǵarmashylyǵynda bálkim kórkemdik sharttylyqtyń óz talabynan, bálkim, ýaqyt qysymynan beıneleýge, sol kórkemdik sharttylyqtarǵa, keıde tipti ezoptyq tilge súıense, keıingi kezeńde barynsha keń qamtyp, armansyz qozǵady, oı nárin, jan zaryn tókti. Sýretker Ysqaqqa kelgende, derekti proza degen shartty ataý ǵana, áıtpese onyń qalamynan shyqqan dúnıelerdiń barlyǵy da naǵyz kórkem shyǵarma. Aıtalyq, «Meniń inilerim» sıkldyq esselerinde aǵaıyndas, jerles ǵana emes, arasynda Dıdahmet Áshimhanov, Álibek Asqarov syndy qalamdas, rýhtas inileriniń de shyǵarmashylyq-adamı álemderin úshinshi shyndyq aıasynda ǵajaıyp somdady. Bul esseler – ýaqyt tynysyn, qoǵamnyń bar jáne bolmaq kerek adamı-ımanı qaǵıdalaryn alǵa tartady.
Al, sońǵy kezeńiniń eń úlken týyndysy - «Kelmes kúnder elesi» ǵumyrnamalyq romany. Bul týyndy - qalamdas inisi Turysbek Sáýketaı aıtpaqshy, tutas bir dáýirdi qalyptaǵan keń tynysty roman-epopeıa. Jazýshy, árıne, jekeni aıta otyryp, jalpyny aıtty. Qarataı elin, Qatynqaraǵaıdyń keshegisi men búgingisin aıta otyryp qazaqtyń taǵdyryn aıtty, el qasiretin tereńnen tartyp aıtty. «...Qalıhan HVİİİ-HİH ǵasyrlardaǵy Qatynqaraǵaıyn ańsap otyr deýi múmkin. Qatynqaraǵaıdyń ol kezdegi jetiskeni de shamaly bolatyn. Áıteýir soǵystan kóz ashpaı, naızanyń ushy, qylyshtyń júzimen Otanyn qorǵaımyn dep arpalysqan qarataılyqtar, múmkin sodan da lázzat tapqan shyǵar. Sóıtse de ár eldiń, geografıalyq qoǵamdarynyń bergen Aqsý degen aty bar edi (Aqsý –Jer jannaty, ańyz bolǵan «Strana Belovode»), HHİ ǵasyrda sonyń qasıetin ardaqtap, qadirin bilsek degen kókeıdegi arman...» deıdi sýretker bir tusta. «Kelmes kúnder elesi» el taǵdyryn, adam taǵdyryn aıalaǵan, keıingi urpaqqa amanattaǵan kórkem poemadaı qabyldanady. Jalpy Q.Ysqaqtyń ulttyq rýhanıatqa táýelsizdik kezeńinde de sińirgen eńbegi ushan-teńiz. Ol bul tusta ádebıet pen óner úshin, el úshin paıdasy bar dep bilse, qaı iske de bar ynty-shyntysymen kiriseti, qajet bolsa, ózin ózi qara jumysqa da jegetin. Kóptegen áriptesterinen aıyrmashylyǵy, múmkin, ereksheligi, bálkim artyqshylyǵy - eshqashan jan aıankestigi joq edi, mańǵazsyný oǵan múldem jat bolatyn. Ne jumys jasasa da shyn nıetimen, bar kóńilimen kirisetin. Al, Qalıhan aǵanyń Altaı óńirindegi Qatynqaraǵaıdy memlekettik qoryq aımaǵyna aınaldyrý jolyndaǵy atpal azamattyq, jankeshtilik eńbeginiń ózi nege turady! Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary Qalıhan aǵa Jazýshylar odaǵynda keńesshi, kásipodaq uıymynyń tóraǵasy; odan keıingi jyldarda «Parasat» jýrnalynda keńesshi, qyzmetker; M.Áýezov atyndaǵy teatrda ádebıet bóliminiń meńgerýshisi, «Juldyz» jýrnalynyń proza bóliminiń meńgerýshisi syndy kúndelikti tyndyrymdy eńbekti qajet etetin jumystary óz aldyna, jeke shyǵarmashylyǵyn da eshqashan qaǵys qaldyrǵan emes. Sýretker kórkem aýdarma salasyna da kóp eńbek sińirdi.
Bul saladaǵy eń sońǵy jumysy – nobelıant-dramatýrgtar pesalarynyń jınaǵy boldy. Eger Q.Ysqaq shyǵarmashylyǵyn tolymdy zertteýge kiriser azamattar nemese aqjoltaı jastar shyqsa, eń aldymen, sýretkerdiń óz shyǵarmalary men aýdarmalary, kezinde baspasózde jarıalanǵan maqala-materıaldaryn ǵana emes, atqarǵan jumystarynyń bıblıografıasyn yjdaǵattap jasar bolsa, muhıtqa kezigeri anyq.
Úlken sýretker retinde árbir qubylystyń mán-maǵynasyn, tereńin kóretin Qalıhan Ysqaq, joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, úlken bilimniń ıesi boldy - kez-kelgen zattyń tarıhyna deıin jaqsy bildi, qaı taqyrypta sóz qozǵamańyz «ol ózi bylaı...» dep tamaǵyn bir qyrnap alyp sóz bastaıtyn. Aıaýly aǵanyń shyǵarmalary óz aldyna aýyzeki áńgimeleri de janǵa qunar beretin. Úlken júrekti, jany jaryq Qal-aǵa adamdy súıgen; ómir boıy Anany, Jardy, jalpy áıel qaýymyn álpeshtep ótken tulǵa.
«Dúnıada saǵynyshtan qymbat sezim joq-aý, sirá!» dep jazady «Kelmes kúnder elesi» ǵumyrnamalyq romanynda kórnekti sýretker.
Al, san áńgimelerimizdiń birinde aıaýly Qalaǵanyń «Ómir degenniń bári áıelge degen saǵynyshtan bastalady» degeni jadymda jattalyp qalypty...
Almaty
Derekkóz: Ádebıet portaly
