– Amangeldi aǵa, aldymen, Ata Zańymyz haqynda ózińizdiń kókeıde júrgen kórikti oılaryńyzdy bilýden bastasaq dep edik. Budan búrynǵy bir áńgime barysynda cyndapdy pikir-usynystaryńyz bar ekendigin qulaǵymyz shalǵan edi...
– Birinshiden, Konstıtýsıa degenimiz resmı qabyldanatyn qujat pa, álde eldiń bolashaǵyn kózdeıtin murat pa? Bul suraqty ár memleket óziniń Konstıtýsıasyna qoıady.
Osy turǵydan kelgende, mynandaı bir másele bar. Biz kúni búginge deıin «memlekettik ıdeologıa joq, memlekettik ıdeologıa jasaý kerek», dep, aıtyp kelemiz.
Al Konstıtýsıa degenimizdiń ózi - memlekettik ıdeologıa. Konstıtýsıanyń árbir babynyń astarynda osy memlekettiń ıdeologıasy jatyr.
Biraq esh memleket Konstıtýsıasyn memlekettik ıdeologıa dep aıtpaıdy. Biraq ishki saıasaty da, tárbıe jumysy da, áleýmettik saıasat ta, syrtqy saıasat ta osy Konstıtýsıadan shyǵady. Sondyqtan Konstıtýsıa - Ata Zań. Zańnyń Zańy, memlekettiń ıdeologıasy.
Bizdiń búgingi «memlekettik ıdeologıa joq, dep júrgenimiz» shyn máninde, baıaǵy Keńester dáýirindegi ıdeologıany ańsaý. Áýeli bir ıdeologıa, model jasap, belgili bir qoǵamnyń sýretin salyp, sodan keıin sol qoǵamdy sol sýretke qaraı ıkemdeý, kerek bolsa, tipti, kúshtep ıkemdeý ıdeologıasy Keńes zamanynda boldy. Sondyqtan ıdeologıany aıtpaı-aq, qaqsamaı-aq, halyqty tárbıeleıtindikten, «memlekettik ıdeologıa degenimiz Konstıtýsıa» desek, qatelespeımiz.
Mine, sondyqtan Konstıtýsıada «biz qandaı el bolamyz, sonyń ishinde eń birinshi terıtorıamyz qandaı, halqymyz qandaı», degen máselelerdiń betin ashyp alý kerek.
Elimizdiń Konstıtýsıasy týraly aıtar bolsaq, 1993 jyly birinshi Konstıtýsıamyzdy qabyldaǵan kezde, ashyǵyn aıtý kerek, Qazaqstan terıtorıasynda túratyn ártýrli ulttar, ulystar ózderin «biz osy eldiń azamatymyz» dep eseptemegeni aqıqat.
– Sebebi?
– Ol kezde Reseımen 7500 kılometr qashyqtyqtaǵy shekaramyz anyqtalmaǵan-dy. Qytaımen de shekaramyz anyqtalmaǵan bolatyn.
Sol kezde Reseıde úlken sosıologıalyq zertteý ótken eken. Sonda «Qazaqstan týraly Siz ne oılaısyz?» degen suraqqa jaýap bergen reseılikterdiń tórteýiniń bir «Qazaqstan – orystyń jeri» dep jaýap beripti. Mine, osy, tusta, 1993 jyly alǵashqy Konstıtýsıamyzdy qabyldadyq.
Onda syrtqy jaǵdaıdy da eseptedik. İshki jaǵdaıdy da eskerdik.
Degenmen birinshi Konstıtýsıada naqty shyndyqpen eseptesýden góri demokratıalyq romantızm basym boldy. Biz naryqtyq ákonomıkaǵa da, demokratıaǵa da, kóptegen bostandyqtar men adam kuqyqtaryna da op-ońaı jete qoıatyn sekildi kórdik.
Shyn mánisinde, Konstıtýsıada ondaı quńdylyqtardy ataǵanmen, eldi bir bılikke shoǵyrlandyrmaı, bul terıtorıada jańa memleket qúrý múmkindigi kúmándi boldy.
Sondyqtan 1995 jyly biz Prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy memleketke aınaldyq. Jáne atqarýshy bılik te, zań shyǵarýshy bılik te, sot bıligi de sol Prezıdenttik basqarý nysanyna baǵynyshty boldy. Sonyń arqasynda eldi eptep toptastyrdyq. Sonymen, «tarıhı jaǵdaıdan qaraǵanda biz 120-dan astam ultty Qazaqstan memleketi dep, ishki jaǵynan ıkemdep, memleket qúrdyq», dep aıta alamyz jáne ony syrtqa da moıyndattyq. Onyń quqyqtyq negizinde bizdiń Konstıtýsıamyz jatyr.
Sóz joq, bul jerde kóptegen máseleler bar. Mysaly, osy kúnge deıin bılikti bir qolda ustaı beremiz be, álde bılikti bosańsytyp, prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy bılikten birte-birte parlamenttik bılikke kóshemiz be, qandaı qadamdar jasaımyz?
Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jylynyń basyndaǵy jaǵdaıdan qazirgi jaǵdaı bólek. Soǵan qaraı Konstıtýsıaǵa qandaı ózgerister engizý kerek? - degen másele 2003-2004 jyldary týdy da, bizder osyny talqylaı bastadyq. Sonyń qorytyndysynda 2007 jyly Konstıtýsıaǵa azdy-kópti demokratıalyq ózgerister jasaldy.
– Konstıtýsıa boıynsha ıdeologıalyq jáne caıası áralýandylyq tanylady. Al bizde osy saıası áralýandylyq bar ma?
– Siz ózińiz aıtyńyzshy, osyndaı standarttarǵa saımyz ba?
– Bul suraqty men Sizge qoıyp otyrmyn...
– Bizdegi saıası áralýandylyqtyń halyqaralyq standarttarǵa sáıkes emestigi OBSE-niń samıtinde de aıtyldy. Osydan mynandaı qorytyndy shyǵady. Azýly bılik ózinen-ózi myqty opozısıa týdyrady. Ári azýly bıliktiń ózi de ósedi, ózin-ózi qaıraıdy, shyńdalady jáne ony opozısıa da ósiredi. Odan eldiń, halyqtyń saıası mádenıeti, saıası oılaý qabileti de ósedi.
Biz buǵan áli jete almaı otyrmyz. Bıliktiń partıasy myqty, basqa partıalar álsiz, degen sóz shyndyqqa saı kelmeıdi.
Myqty partıanyń myqty opozısıasy bolǵan kúnde ǵana ol myqty bılik bolady. Búgin álsiz opozısıa álsiz bılikpen jumys istep jatyr. Basqa partıalar básekelestikke bara almaı tur. Barǵan kúnde, mádenı túrde saıası pikirtalas bolǵan kúnde ǵana «bılik myqty, eshkimnen qoryqpaıdy, bılik memlekettiń tutqasyn myqtap ustap otyr», dep aıtýga bolady.
Osy oraıda basqadan buryn ekonomıka salasyn alaıyq. Bizdiń Konstıtýsıada «naryqtyq ekonomıka» degen sóz joq. Biraq Konstıtýsıa boıynsha memlekettik menshik pen jeke menshik tanylady jáne birdeı qorǵalady. Naryqtyq ekonomıkanyń ıdeologıasy – osy. Al shyndyǵynda qalaı bolyp jatyr?
Ekonomıkalyq plúralızm tolyq damymaı, álimjettik jasap, bireýdiń menshigin bireý tartyp alyp, bireýdi bireýdiń tunshyqtyrýy oryn alsa, bul básekelestik emes. Onyń atyn – reıderlik deıdi. Mine, ekonomıkalyq turǵydan kelgende de, Konstıtýsıalyq qaǵıdalar bir jaǵynan iske asyp jatsa, ekinshi jaǵynan qıyndyqtarǵa tap kelýde. Muny jasyrmaı aıtýymyz qajet.
Sondaı-aq, bıliktiń úsh tarmaǵy: zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot tarmaqtary bar deımiz.
Osynyń ishinde Qazaqstanda sot bıligin qashan kórdik? Qaı kezde sot bılik aıtty? Qaı kezde sot atqarýshy bılik pen zań shyǵarýshy bıliktiń arasynda tóreshi boldy? Bolǵan joq. Bola almaı jatyr.
Sondyqtan bıliktiń úsh tarmaǵy bolǵanmen, olar biri-birimen básekelestikke, tejemelik ári tepe-teńdik júıesinde bolady degenmen de, olardyń ózderi de ósip, jetilmeı jatyr. Sonyń ishinde aıtyp otyrǵandaı, sot bıligi kórine qoımaýda.
– Mundaı jaǵdaı basqa elderge de tán be?
– Jalpy, Konstıtýsıalardyń tarıhyn qarap otyrsaq, Konstıtýsıa «memleket mynandaı bolý kerek, soǵan umtylý qajet» degendeı, ómirden ozyp, úlgi bolyp turady eken.
Men mynadaı bir mysal aıtaıyn.
1776 jyly 4 shildede Amerıka Qurama Shtattarynyń táýelsizdigi týraly deklarasıasy qabyldanady. Sol kezde Amerıkada baıyrǵy jergilikti halqy úndisterge degen baryp turǵan genosıd ornap turdy.
Eýropadan, anadan-mynadan qashyp-pysyp kelgender olardy mensinbeıdi. Olardyń ózderi bir-birimen qyrqysty. Elde eshqandaı demokratıa bolmady. Amerıka sondaı jaǵdaıda óziniń táýelsizdigi týraly deklarasıasyn usyndy. Ondaǵy qundylyqtar men ómir arasyndaǵy alshaqtyq jer men kókteı. Búgin sol AQSH óz deklarasıasynda aıtylǵan qundylyqtarǵa tolyq qol jetkizdi me? Jetkizgen joq!..
– Úsh ǵasyrǵa aıaq bassa da ma?
– Mynandaı bir jaǵdaıdy aıtaıyn. 2003 jyly Amerıkanyń Lott esimdi senatory kyzý aıtys kezinde «negr» degen sózdi aıtyp qalypty.
«Negr» sózi - násilshildiktiń belgisi. Ol sózdi mádenıetti amerıkalyq, onsh ishinde senator aıtpaıdy. Sonda ne dep aıtý kerek edi?
Afrıkalyq amerıkalyq deıdi, biraq násiline barmaıdy. Mine, kórdińiz be, qyzý aıtys kezinde qara násildi adamdy shettetý kórinis alyp qaldy.
Sol boıda jýrnalıser senatordyń «negr» sózin qoldanǵanyn taratyp jiberedi.
Sodan soń senator: «Meniń senator bolýǵa quqyǵym joq, sebebi Ata zańda jazylǵan basty qundylyqtardy buzdym», - dep, otstavkaǵa ketken. Amerıkalyq senator qatelik jiberdi, sonymen kosa, kisiligin de kórsetti. Mine, bul – 1776 jyly qabyldanǵan deklarasıanyń áli de tolyqqandy júzege aspaǵandyǵy.
Átteń, bizdiń elde qazaqty basqalar osylaı syılasa, «men osyndaı bir qatelik jasadym, ulttyń namysyna tıdim, meniń depýtat bolýǵa, meniń mınıstr bolýǵa quqyǵym joq», dep jatsa, bul úlken mádenıettiliktiń belgisi bolar edi.
Biraq bizde ázirge ondaı mádenıettilik bolmaı týr.
Osy rette meniń esime myna bir jaıdyń túsip otyrǵany.
Meniń Májilis depýtaty bolǵan kezimde «Mádenıet týraly» Zańnyń jobasyn qaradyq. Jumys tobyndaǵy senatordyń biri «jobadaǵy qazaqtyń mádenıeti degen bolmaıdy, onyń ornyna kópúltty memleket bolǵandyqtan barlyq jerde «Qazaqstan mádenıeti dep jazý kerek», dep usynys aıtyp, qazaq ultynyń mádenıetin tanyǵysy kelmegen edi.
Ol senator jumys tobynan shyǵarylǵanmen, amerıkalyq senator sıaqty otstavkaǵa ketpek túgili qazaq halqynyń aldynda keshirim de suramaǵan bolatyn.
Konstıtýsıa — eldiń bolmysynyń negizi, jogaryda aıtkandaı, ıdeologıa, tárbıe, murat. Osyǵan baılanysty taǵy bir úlken másele týady.
Bul - Konstıtýsıadaǵy qaǵıdalar men ómirdiń arasyndaǵy alshaqtyq. Osy alshaqtykqa halyq qatty yzalanady.
Bul alshaqtyq neden shyǵady? Munyn sebebi - bizdiń saıası-quqyqtyq mádenıetimizdiń tómendigi.
Keıbir joǵary laýazym ıeleri ózderin buqaradan joǵary sanap, olardyń múddesine júrdim-bardym qaraıtynyn da kórip júrmiz. Bul baryp túrǵan ásire topastyk, keshirimsiz toǵysharlyq. Desek te, Qytaı fılosofy Konfýsıı: «eldiń basynda, tipti, ádil 6ıleýshi túrǵannyń ózinde birneshe urpaq almaspaı, eldiń sanasy, mádenıeti jańarmaıdy» degen eken. Demek biz de jańaryp úlgere almaı jatyrmyz.
Taǵy bir oılandyratyny: depýtat bolǵan kezimde de, joǵary oký oryndaryndaǵy profesor bolyp, sabaq bergen kezimde de, baıqaǵanym - halyqtyń Konstıtýsıany bilmeıtindigi.
Óıtkeni oqymaıdy, zerdesine tokymaıdy. Joǵary oqý oryndarynda qandaı mamandyqtardy daıyndasa da, Konstıtýsıany durystap oqytpaıdy. Ókinishke qaraı, bizdiń eldiń Konstıtýsıasy jastardyń sanasyna tereń sińirilip jatqan joq. Ata Zań qaǵıdalaryn bolashaq zańgerdiń ǵana emes, barlyq jastardyń boıyna sińirýimiz qajet. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy Qazaqstan halqynyń tarıhy ispetti asa qurmetti pán bolýy tıis.
«Sheneýniktiń isteıtin jumysyna men nege para beremin? Nege men onyń aldyna baryp bas ıemin?» degen psıhologıa joq. Eger árqaısysymyz ózimizdiń azamattyq quqyǵymyzdy paıdalanýǵa tyryssaq, sheneýnik te tartynar edi.
Sheneýnikti de, sotty da, prokýrordy da basqa shyǵardyq. Ózimizdiń azamattyǵymyzdyń deńgeıiniń tómendigi sonshama, para bermeı, másele sheshe almaımyz degen oı qalyptasqan. Máseleni para bermeı sheshemiz demeı, para berip sheshemiz deımiz. Keıbireý ony tipti maqtanysh etedi. Mundaı qoǵamdy Konstıtýsıa jumys jasamaıdy. Mundaı qoǵamda adamdar bir-birin syılamaıdy, aqshany syılaıdy.
– Konstıtýsıanyń jıi kóterilip júrgen 7-baıy týraly aıtpaı ketýge bolmas...
— Osy 7-bap boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili -qazaq tili, sonshen birge memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi atqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady. Osyǵan baılanysty kezinde Muhtar Shahanov ekeýmiz Konstıtýsıalyq keńeske saýal salǵanymyzda, memlekettik tildiń mártebesi bárinen de joǵary ekenine túsindirme jasalǵan bolatyn.
Orys tiliniń mártebesi Konstıtýsıalyq deńgeıde de tomen. Degenmen qoǵamdyq pikir búge-shigesin saralaı bermeıdi. «Teń qoldanylady» degen sózge jarmasady. Shyn mánisinde, memlekettik til - bireý.
Suhbattasqan, Rázıǵa Ásheeva
2008 j
