Avtory Aleksandr Maýzer
[caption id="attachment_23530" align="alignright" width="198"]
Dj. Djıstyń músini[/caption]
Premıalar onyń teńi emes edi jáne ókimettiń oǵan degen «syrty bútin...» qatynasy ony kópke súıremedi. Biraq Irlandıada onyń esimin «ult qamqorshysy» retinde bári jaqsy biledi. Ol - bar dáýirdiń jumbaq ári tanymal ırlandıalyǵy, jazýshy Djeıms Djoıs edi.
Djeıms Avgýstın Aloızıı Djoıs kókshil mádenıet ishinde; ashtyq pen mıgrasıa jaılaǵan, jasyl jylanqumarlar sanalatyn Irlandıada, qazirgi Dýblın shtaty, Rathgar aýdanynda dúnıege kelgen. 1882 jyly, ekinshi aqpan, tańǵy saǵat alty jarym shamasynda. Ol belgili halyq áninde aıtylatyn «Thursday`s child for to go» ( «Beısenbide ómirge kelgen bala») degen sózdi óz ómirimen aqtap ótti. Ákesi – Djon Stanıslaýs Djoıs , anasy – Merrı Meı Djoıs. Ol ákesimen jaqsy qarym- qatynasta bola almady. Ol týraly óz kúndeliginde; «Meniń kitaptarymdaǵy júzdegen keıipkerler obrazy ákemnen alynǵan» deıdi jáne sol kezeńde «ol qarjy qyspaǵyna ushyrady...» dep jazady. Bir kezderi Djon Djoıs salyq mekemesinde jumys istep júrgende qarjylyq jaǵdaıy bas alańdatpaıtyn. Biraq jazýshynyń ákesine 1891 jylǵy jumystan qýylýy qatty soqqy bop tıdi.
[caption id="attachment_23527" align="alignleft" width="222"]
Djeıms Djoıs[/caption]
Djeıms Djoıs qatań katolıktik tárbıede ósti. 1888 jyly alty jasar Djeımsti Pıter Kenniń bastaýymen 1814 jyly qurylǵan , Orden ıezýtter basqaratyn ul balalarǵa arnalǵan Klongoýz Výd kolej- mektebine oqýǵa beredi. Mektep uıymdastyrý dısıpılınasy jaǵynan sol kezdegi Irlandıadaǵy eń úzdik katolıktik oqý oryndary qataryna jatatyn. Bul týraly Djoıs óziniń «Sýretshiniń jastyq portreti» romanynda jazady. Bala kezdegi ırlandyqtar men aǵylshyndar arasyndaǵy qaqtyǵystarǵa kýá bop ósken Djeıms birtindep katolızmnen taıqyp ketedi.
Djoıstanýshy Flenn O Braıen bylaı jazady: «Keıbir oıshyldar ( onyń ishinde kóbisi- ırlandyqtar, katolıkter jáne kóptegen atqaminerler) Djoıs pen Satananyń arasynda uqsastyq bar dep moıyndap qoıǵan. Sonda ol qandaı uqsastyq?.. Mysaly, ekeýiniń de basqa esimderi boldy; Djoıstiki- týra aýdarmada «nur shashýshy» degen maǵyna beretin – Stıven Dedal, al Satananyki «kóleńke knázi» maǵanasyndaǵy – Lúsıfer. Ekeýi de alǵashqy qadamda qarqyndy, ekeýi de tálim alǵan ustazdary joǵary bilimdi, ekeýi de namysshyl rýhty boldy deıdi. Desek te Djoıs pen Satananyń arasynda bir-birine uqsamaıtyn ózindik erekshelikteri de bar edi. Satana eshqashan Jaratýshyǵa syn aıtpady, al, Djoıs bolsa bárine «Qudaı joq!» dep jar saldy...». Taǵy birde O Braıen bylaı deıdi: «Djeıms Djoıs sýretshi bolǵan jáne ózi de muny moıyndaıdy. Shyǵarmashylyq adam úshin óner ómirden de qymbat emes pe... Sodan bolar, ol ózine máńgilik azap kórip ótse de osynaý shyǵarmashylyq mısıany oryndaýǵa ant etti. Osy oraıda Djoıstyń tozaqqa sengenin, biraq jumaqta, Qudaıdyń qasynda bolǵysy kelgendigin negizge alýǵa bolady».
1891 jyl - Djoıstar áýleti úshin qaraly jyl boldy. Djeımsti Soltústik Rıchmondtaǵy Hrıstıan aǵaıyndylar mektebine aýystyrady. Osy jyldyń altynshy qazanynda Parnel dúnıeden ótedi. Dál osy kezde toǵyz jasar Djeıms uly tulǵaǵa arnap alǵashqy « Parnel» nemese « El Tu, Healy» óleńin jazady. Onda ol Parneldi qaralýshy Tımotı Hılıǵa ashyq narazylyǵyn bildiredi. Arada eki jyl ótkennen keıin, ıaǵnı 1893 jyly Djon Djoıs (ákesi) kóshede Klongoýz aǵa rektory Komnı ákeni kezdestiredi. Keıin Djeıms pen onyń aǵasy Stanıslaýsty ıezýıttik Balvader kolejine sol jyldyń sáýirinen bastap oqýǵa beredi. Al, odan keıin Djoeıms Djoıs 1902 jyly University college- in úzdik támamdaıdy. Joǵarǵy oqý ornynda oqyp júrip ol alǵash prozaǵa qalam tartady. Sóıtip maqalalar, esseler jazyp jáne pesalar aýdarady. 1902 jyly medısınany oqý maqsatynda Parıjge sapar shegedi jáne sondaǵy qyzyǵýshylyǵy men áýesqoılyǵyn Ulttyq kitaphanada jumsap, óleń jazady. Aqyrynda «Kameralyq mýzyka» jınaǵy men shaǵyn "Epıfanıam" prozasyn dúnıege ákeldi.
1903 jyl 10 sáýirde ákesi Djoısqa anasynyń aýyr halde jatqandyǵy týraly telegramma jiberdi. Djoıs Parıjdi tastap, Dýblınǵa oralady. 13 tamyzda anasy Merrı Meı dúnıeden ozady. Djoıs anasynyń ótinishi bolsa da, ózin shirkeýge barmaǵandyǵy úshin kináli sanap, ishimdikke salynyp ketedi.
Óz týǵan jerinde Djeıms Djoıs sabaq berip, án aıtýdan jáne jýrnalısıkadan leksıa oqyp, azdap aqsha tabady. "Dýblındyqtar" jınaǵyna arnap óleńder men ertegiler jazady. 1903 jyldyń 10 shildesinde Golýeılik sulý Nora Barnaklmen kezdesedi. Jazýshynyń ákesi (ázil de bolsa) óz ulynyń Barnakl tekti (barnacle aǵylsh.- "jelimdelý") qyzben kezdesip júrgenin bilip, "ol qyzdyń ony eshqashan tastamaıtynyn" aıtyp kelisim bergen edi. Áke kelisimi sońǵy ósıet bolǵandaı ekeýi atastyrylyp qoıyp, zańdy nekeleri arada 27 jyl ótkennen soń Londonda qıyldy.
1904 jyl 16 shildesi - "Ýlıss" romanynda jazylǵan ádebıet tarıhyndaǵy eń uzaq kún. Dál sol kúni Djeıms pen Nora arasyndaǵy alǵashqy shynaıy kezdesý de bastalǵan bolatyn. Jáne dál sol kún - jan -jaqtan aǵylatyn jazýshynyń jankúıerleri úshin shynaıy keıipkerlerdi kórip, kóshelerdi aralap, sary syramen atap ótýge tıis meıram bolyp qalyptasqan.
Keler on jyldyǵynyń kóbisin Djoıs Eýropanyń ártúrli elderinde jumys isteýmen ótkizedi. Ol jazýdy toqtatpaıdy, biraq basylym betteri onyń jazǵanynan únemi bastarta berdi. 1909-1912 jyldary Djoıs "Dýblındyqtaryn" baspaǵa bergisi keledi. Sóıtip Mounsel baspahanasymen kelisimshart jasasqany sol-aq edi, qoǵamdyq pikirde daý týdyryp, kitaptyń barlyq tırajy órteledi. Sebep bireý: ertegiler patrıottyqqa tárbıelemeıdi. Osylaısha qorlanǵan Djoıs endi óz otanyna oralmaımyn dep uıǵarady.
1921 jyldyń 29 qazanynda Djoıs "Ýlıssti" jazyp bitirdi. Jazýshynyń ózi aıtqandaı "Ýlıss" 1naýryzda bastalyp, 30 qazan kúni, ıaǵnı Ezra Paýndtyń ( aqyn) týǵan kúninde jazylyp bitken. Osy týyndyny jazý barysynda avtor óziniń 20 myń saǵat jumys istegendigin jáne onyń paıdalanbaǵan 12 kılogrammdaı ǵana jaman paraǵy qalǵandyǵyn aıtady. Biraq syıdyń ornyna Djeıms sógis estıdi. Roman AQSH-ta jáne Ulybrıtanıada tyıym salynǵan bolatyn. Osylaısha "Ýlıss" alǵashqy on eki jylda umyt bolady. Tek 1933 jyly sot sheshimimen AQSH- ta jarıalanýǵa ruqsat etilip, artynan 1936 jyly Ulybrıtanıada shyqqan bolatyn.
[caption id="attachment_23531" align="alignright" width="221"]
Djoıstyń jastyq shaǵy[/caption]
Al Djoısqa dańq 1930 jyldardyń sońyndy, ıaǵnı qaıtys bolýyna sanaýly ýaqyt qalǵan kezde ǵana oralǵan edi. Onyń eń fantosmogorıftik ári aýdarýǵa kelmeıtin, tek kóptildi oqyrmandarǵa ǵana arnalǵan maǵynalyq kitaby –"Fınegalov polına". Bul kitap 1883 jyly basylyp shyqqan bolatyn. Al, 1939 jyly Djoıstyń portreti "Taıms" jýrnalynyń muqabasyna da shyǵyp úlgergen-tin. Desek te budan sál birneshe jyl buryn Djeıms pen Norege taǵy bir qıyn-qystaý kezeńdi bastan ótkizýge týra keldi; qyzdary Lúchıa shızofrenıa dıagnostıkasyna shaldyqty. Dárigerler qyzynyń agressıvti minez-qulqyna baılanysty endi ony emhanaǵa jatqyzýdy usyndy. İndettiń bir sebebi – sol tustaǵy Parıjde turǵan, belgili ırlandyq jazýshy, Djoıstyń hatshysy bolǵan Samúel Bekkettiń jaýapsyz mahabbaty bolýy da yqtımal degen boljam bar.
Lúchıa Djoıs 1982 jyldyń 12 tamyzynda, 47- jasqa aıaq basqan shaǵynda psıhalogıalyq emdeý emhanasynda qaıtys boldy. Al, 1998 jyldan bastap onda jyl saıyn Lúchıanyń týǵan kúninde (26 maýsymda) Lucia days dep atalatyn turǵyndardy shızofrenıa indetinen saqtandyrý maqsatynda ótkiziletin is- shara kúni qalyptasqan.
Djeıms Djoıs 1941 jyldyń 13 aqpan kúni, saǵat 2-den 15 mınýt asqanda, ıaǵnı, 58 jasynda Chwesternhouse von Reterkreuz Hospital aýrýhanasynda dúnıeden ótti.
Búgingi tańda onyń "Ýlıss" romany taralymy boıynsha birinshi oryn alatyn HH ǵasyr kórkem ádebıetteriniń eń baǵalysy. Boon and Magazine Collection jýrnalynyń reıtıńisine súıensek avtordyń qolymen jazylǵan "Ýlısstiń" alǵashqy basylymy qazir 100 000 dollar turady eken. Bul HH ǵasyr kitabyna berilgen eń qymbat baǵa.
Aýdarǵan Jantas ERKİN,
Solaqaılar ádebı klýby
