– Ajar Ahmetqyzy, mıkrobıologıa salasynda ashqan jańalyqtaryńyzdan habarymyz mol. Al qońyr kómir qaldyqtaryn paıdalaný arqyly topyraq qunarlylyǵyn arttyrý týrasyndaǵy jobańyzdy jasaýǵa ne sebep boldy?
– Búginde topyraqtyń qunarlylyǵyn qalpyna keltirý, sol arqyly ósimdikterdiń ónimdiligin arttyrý tehnologıasy – álemdik suranystyń agrotehnologıa salasyndaǵy jańa paradıgmaǵa kóshýine baılanysty bolyp otyr. Sońǵy 50 jylda topyraqty aıaýsyz qoldaný nátıjesinde onyń sapasy men kólemi apattyq joǵalýdyń aldynda tur, sondyqtan topyraq qunarlylyǵyn qalpyna keltirý tehnologıalaryna suranys óte joǵary. Álemde jyl saıyn 12 mln ga jer shólge aınalady jáne 25 mlrd tonna topyraqtyń qunarlyǵy joǵalnady. Osyǵan baılanysty álemniń kóptegen elderi gýmýs jáne ekoqarashirik óndirýdiń jańa tehnologıalaryn jasaýdy qolǵa alyp jatyr. Biz óz kezegimizde gýmındi qyshqylǵa baı shıkizat qońyr kómirdi gýmýs óndirisi úshin paıdalanýdy qolǵa aldyq.
– Túsingenim, sizdiń jobańyz boıynsha kómirdiń qaldyǵynan gýmýs óndirýdiń tehnologıasy jasalady ǵoı?
– Qazaqstanda kómir qory taýsylmaıtyndaı elestetemiz. Qaraǵandy, Narynqol, Leńgir, Ekibastuzdan óndiriletin kómirler bir kúni taýsylady-aý dep áste oılanbaımyz. Kómir búgin bárimizge jetkenimen, erteń onyń da qory azaıady. Bul – birinshi másele. Ekinshiden, janǵan kómirlerdiń taý bolyp úıilip jatýy, onyń tıimdi paıdaǵa aspaýy bolyp otyr. Álbette, kómirdiń qaldyǵy topyraqty lastaıdy, ony tazalaý ońaı jumys emes. Kómir qaldyqtary jańbyr men qardyń áserinen aspannan túsken aýyr metaldarmen árekettesip topyraqtyń tereń qabattaryna sińedi, al jel soqsa basqa jaqqa ushady. Tipti, naızaǵaı tússe kómir qaldyqtary janyp, sońy alapat órtke alyp keledi. Eń ózektisi sol – qaldyqtar turǵan jeriniń topyraq qunarlylyǵyn kemitedi. Búginde álem ǵalymdary kómirden qalatyn qaldyqtardyń tym kóptigine alańdaýshylyq bildirip júr. Ózimiz de kómirdiń qaldyqtaryn paıdaǵa asyrý týraly osyǵan deıin asa kóp oılanbadyq, kómir bar, jylý beredi, ol taýsylmaıdy jáne onyń qaldyǵy paıdaǵa aspaıdy dep keldik. Biraq tehnologıa kún saıyn damyp jatyr, qaldyqsyz ónimder shyǵarý aldyńǵy orynǵa shyǵyp otyr.
– Joba boıynsha jumystaryńyzdy elimizdiń qaı aımaqtarynda jalǵastyrýdy josparlap otyrsyzdar?
– Topyraqtyń qunarlyǵyn qaıta qalpyna keltirý jáne kartoptyń sapasy men ónimdiligin joǵarylatý ádisterin óńdeýge baǵyttalǵan zertteýler álemdegi kóptegen elder úshin ózekti másele bolyp otyrǵanyn joǵaryda atap óttik. Bizdiń basty maqsatymyz – totyqqan qońyr kómir men zoomıkrobtyq qaýymdastyq negizinde belsendiligi joǵary «Bıogýmýs-plús» preparatyn alý bıotehnologıasyn qurastyrý. Osy rette zertteýdi Qaraǵandy kómir baseıni, Oı-Qaraǵaı jáne Leńgir kómir ken oryndarynyń shahta mańy aımaqtaryn zertteýden bastaımyz. Joba barysynda alynǵan materıaldardyń (topyraq jáne kómir) mıkrobtyq peızajyn, fızıka-hımıalyq kórsetkishterin, antımıkrobtyq qasıetterin zertteımiz. Osylaısha totyqqan qońyr kómir men zoomıkrobtyq qaýymdastyq negizinde mıkskonsorsıým bolyp tabylatyn eksperımentaldy gýmýs jasaýdy bastaımyz. Zertteý nátıjesinde keshendi preparat Almaty oblysy Qazaq kartop jáne kókónis ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń aýylsharýashylyq jerlerinde aprobasıadan ótkiziledi, preparattyń topyraq qunarlylyǵy men kartoptyń ónimdiligine, sapasyna áserine agroekologıalyq baǵa beriledi.
– Ár ólkeniń klımaty árqalaı, osyǵan oraı topyraqty qunarlandyrý tásilderin de ózgertip otyrasyzdar ma?
– Ádette topyraq qunaryn baıytamyz dep gýmýsty paıdalanamyz. Biraq jylda egin ekseńiz, gýmýs ta kedeılenedi. Gýmýsty topyraqqa salyp onyń qunarlylyǵyn arttyrý úshin oǵan taǵy ne jetispeıtinin bilýge bolady. Mysaly tyńaıtqysh kerek bolsa, topyraqqa tek tuz ǵana salmaısyń. Sýperfosfat ta kerek, biraq ol taza kúıinde topyraqty qurtady, ony basqa zattarmen árekettestirý qajet. Jáne onyń sapasyn arttyryp, birneshe jylǵa jetetindeı etip jasaý kerek. Tek gýmýsty ǵana emes, mıkrobtardy qosyp ta kompozısıa jasaımyz. Ózimiz jasaǵan preparattar tek bizdiń jerimizdiń jaǵdaıyna jaraıdy. Tipti Almatyda jasaǵan mıkrobtar Aqtóbeniń jerine saı kelmeı jatady. Bul rette sheteldik preparattardy qoldanýǵa da bolar edi. Biraq olardyń mıkrobtary topyraqtyń qasıetin 1-2 jyl ǵana ustap turýy múmkin, sonymen qatar topyraqta jándikter, qurttar da tirshilik etip jatyr. Olar óz tirshiligimen topyraqty tabıǵı jolmen qunarlandyrady. Olardyń tirshiligine bizdiń zıanymyz tımeýi kerek. Sondyqtan ár jerdiń jaǵdaıyn sol ólkeniń baǵbany men zertteýshileri jaqsy biledi. Topyraqqa naqty ne kerek ekenin bilip baryp, tekserip, aqylmen sheshim qabyldaý qajet. Óıtkeni jer degenimiz – bolashaq. Bizge amanattap tapsyrylǵan ortaq mekenimizdi bolashaq urpaqqa saqtap jetkizý – paryzymyz.
Araılym BIMENDIEVA, «UMǴTSO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi bas mamany
