Qazaqta jeti atasyna deıingi adamdar jaqyn týys sanalatyny belgili. Sondyqtan urpaq tazalyǵyn kúıttegen ata-babalarymyz jeti ataǵa deıingi qarym-qatynasta  qyz alysyp, qyz berispegen. Alaıda biz bul arada búgingi týystyq jaǵdaı qandaı deńgeıde, sony saralap kórsek pe deımiz. Bul rette óz nazarlaryńyzǵa QSZI tapsyrysy boıynsha qazaqstandyqtardyń jaqyn týystyq baılanystarynyń qurylymyna taldaý júrgizgen áleýmettanýlyq saýalnama derekterin usynýdy jón kórip otyrmyz, dep habarlaıdy Dalanews.kz.

Atalǵan saýalnama derekteri boıynsha qazaqstandyqtardyń jaqyn týystyq baılanystarynyń qurylymy bylaısha sıpattalady:

• respondentterdiń úshten birine jýyǵy 10 adamǵa deıin týystarymen tyǵyz qarym-qatynasta bolady;
• besten birinde 5–9 týystyq jeli bar;
• taǵy bir úshten bir bóligi 3-4 týystarymen belsendi baılanysta bolady,
• jáne respondentterdiń 10%-y tek bireýmen ǵana shekteledi nemese olardyń jaqyn qarym-qatynasta bolatyn jaqyn týystary joq.

QSZI bas ǵylymı qyzmetkeri, áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory, profesor Aıgúl Zabırovanyń aıtýynsha, týystyq baılanystardyń erekshe róli bar – olar otbasyda qalyptasatyn jáne búkil ómir boıy óz áserin saqtaıtyn berik «zákir» ispetti. Dál osy jaqyn týystardyń ortasynda adam alǵash ret empatıa, senim jáne óz emosıalaryn retteý daǵdylaryn meńgeredi, al bul mentaldy buzylýlardyń aldyn alýdaǵy asa mańyzdy faktorlar bolyp sanalady.

Búginde Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń derekteri boıynsha, eńbekke jaramsyzdyq saldarynan joǵalǵan ómir jyldarynyń shamamen altydan bir bóligin psıhıkalyq aýytqýlar quraıdy, al aýyr formadaǵy syrqattary bar adamdardyń ómir súrý uzaqtyǵy jalpy halyqtyq ortasha kórsetkishten 10–20 jylǵa qysqarady.

"Sońǵy jyldardaǵy zertteýler 10–24 jas aralyǵyndaǵy jastar arasynda depressıa, mazasyzdyq jáne sýısıdtik kóńil-kúı deńgeıiniń kúrt ósýin de kórsetip otyr: bul jas tobynda barlyq aýrýlar aýyrtpalyǵynyń shamamen 45%-y tıesili. Munyń bári sıfrlandyrý men áleýmettik oqshaýlaý bul úrdisterdi, ásiresek keıingi álemde qalaı kúsheıtkenin kórsetedi", - deıdi maman.

Qazaqstan strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń (QSZI) tapsyrysy boıynsha 2024 jylǵy sáýir aıynda júrgizilgen áleýmettanýlyq saýalnamada respondentterge kelesi suraq qoıyldy: «Siz mańyzdy dep sanaıtyn máseleler jóninde ashyq sóılese alatyn qansha týysyńyz bar?». Usynylǵan jaýap nusqalary jáne olardyń úlesteri tómendegideı boldy:

• 10 jáne odan da kóp týystar – respondentterdiń 29,9%-y,
• 5–9 týys – respondentterdiń 21,3%-y,
• 3–4 týys – respondentterdiń 28,2%-y,
• 2 týys – respondentterdiń 10,3%-y,
• 1 týys – respondentterdiń 5,3%-y,
• Múlde joq – respondentterdiń 5,0%-y.

Áleýmettik baılanystardy taldaý Qazaqstanda tanymal bolyp kele jatqan «Danbar sheńberleriniń» (Robın Danbar) psıhologıalyq teorıasy pozısıasynan júzege asyrylatyn bolady. Danbar qazir keńinen tanymal «Danbar nómirin» shyǵardy — bul shamamen 150 turaqty qarym-qatynastar, olarmen biz únemi baılanysta bolyp, basqa bireýdiń psıhologıalyq jaǵdaıyn túsine alamyz. Osy jalpy shek sheńberinde áleýmettik baılanystar birneshe konsentrlik «sheńberlerge» uıymdastyrylǵan, olardyń árqaısysy aldyńǵysynan eki ese keń, al emosıonaldyq jaqyndyq shamamen jartysyna teń:

• 1 sheńber (5 adam deıin) – «qoldaý toby» (support clique). Bul eń jaqyn adamdar, kez kelgen qıyn jaǵdaıda kómektesetinder.
• 2-sheńber (15 adamǵa deıin) – bul biz únemi ýaqyt ótkizetin jáne mańyzdy taqyryptardy talqylaıtyn dostar, biraq bárin usaq-túıekke deıin bólisýge jaqyn emes.
• 3-sheńber (50 adamǵa deıin) – dostardyń «ishki sheńberi». Biz dostyq qarym-qatynasta bolatyn adamdar, olarmen kúnde emes, mezgil-mezgil kezdesý bolady.
• 4-sheńber (150 adamǵa deıin) – munyń bári biz atymen ataı alatyn, ara-tura dostyq qarym-qatynasta bolatyn adamdar.
• 5-sheńber (500 adamǵa deıin) – «tanystardyń keń sheńberi». Adamdardy biz kózben tanımyz, biraq olarmen qarym-qatynasymyz ústirt.
• 6-sheńber (1500 adamǵa deıin) – «pasıvti qabyldaý jelisi», aty nemese beti sizge tanys, biraq baılanys ornatylmaǵan nemese óte sırek kezdesetinder.

Sonymen, birinshi topqa 10 jáne odan da kóp jaqyn týystary bar qazaqstandyqtardyń úshten biri kiredi. Árıne, bul psıhıkalyq densaýlyqtyń jaqsy kórsetkishi jáne minez-qulyq problemalarynyń, ásirese jastar arasyndaǵy tómen qaýpi, óıtkeni jaqyn týystar bógde adamdarmen salystyrǵanda jaǵdaıdyń nasharlaýyn baıqap, qoldaý men baqylaýdyń «birinshi jelisi» bolady.

"Taǵy bir naqty nárse: týystyq baılanystardyń turaqtylyǵy men uzaq merzimdiligi – bizdiń mádenıetimizdiń aıryqsha belgisi, munda tulǵa jaqyn adamdarynyń aldyndaǵy mindetter men jaýapkershilikter jelisine «kiristirilgen», ıaǵnı bul jerde «birjaqty oıyn» joq; qoldaýdy kútý ǵana emes, sonymen birge osy qoldaýdy kórsetý mindettiligi de bar, respondentterdiń úshten birindegi bul «órnek» dál ujymdyq ómir saltyn kórsetedi. Tutastaı alǵanda, bul «biz – biz úshin» qaǵıdaty boıynsha jumys isteıtin qýatty áleýmettik kapıtal: mundaı toptarda músheler ózara kómekke, jedel aqparat almasýǵa jáne birden qoldaý resýrstaryna sene alady. Qyzylorda, Mańǵystaý, Túrkistan, Jambyl oblystarynyń halqy negizinen osy topqa jatady", - deıdi Aıgúl Zabırova.

Ekinshi topqa qazaqstandyqtardyń besten biri kiredi; olardyń 5-ten 9-ǵa deıingi jaqyn týystary bar (respondentterdiń 21,3%) olarmen tyǵyz baılanysta jáne olarmen mańyzdy nárseler týraly sóılese alady. Adamnyń jaqyn jáne turaqty qarym-qatynasta bolatyn 5-9 jaqyn týystary bolsa, bul emosıonaldy jaılylyq pen jedel kómekti qamtamasyz etetin turaqty ortasha «qoldaý jelisi», jaqyn, senimdi baılanystardyń bolýy dep túsindirýge bolady. Bul topta megapolısterdiń – Astana, Shymkent, Almaty jáne Abaı oblysy turǵyndarynyń sany basym eken.

Úshinshi topqa jaqyn dostarynyń sheńberi 3-4 týystarmen (28,2%) shektelgen respondentter kiredi, bul shaǵyn jáne kúshti uıymshyl qoldaý tobynyń bolýyn bildiredi.  Ádette, 3-4 adamnan turatyn sheńberdi basqa týystarynan alshaqta, basqa qalada nemese elde turatyn adamdar quraıdy, sondyqtan «birinshi sheńber» árqashan jaqyn jáne fızıkalyq nemese emosıonaldy túrde qoljetimdi adamdardan turady. Bul top mentaldy densaýlyq turǵysynan áleýetti osal bolyp sanalady. Úshinshi topqa Qostanaı, Aqmola oblystary men Astana men Almaty qalalarynyń turǵyndarynyń basym bóligi kiredi.

Tórtinshi topta tek 2 jaqyn týysy qalǵanda (respondentterdiń 10,3%) bul áleýmettik qurylymnyń erekshe túrin kórsetedi, onyń kúshti jaqtardy da (ádette bul jubaılar-erli-zaıyptylar nemese jalǵyz ata-ana-bala baılanystary) jáne eleýli osaldyqtary da bar.

"Bul olardyń týystarynyń kópshiligi fızıkalyq turǵydan alys nemese olarmen baılanys úzilgen qala turǵyndaryna tán. Áleýmettik baılanystardyń osy túriniń áleýmettik «náziktiligin» moıyndaǵan jón – adam kenetten «soqqylar» (aýrý nemese qozǵalý) jaǵdaıynda qorǵansyz qalýy múmkin. Sondyqtan bul top úshin dostarmen, kórshilermen, áriptestermen baılanysty damytý, sol arqyly qosymsha qoldaý alý mańyzdy. Bul topqa Aqmola, Qaraǵandy jáne Shyǵys Qazaqstan sıaqty oblystardyń turǵyndarynyń basym bóligi kiredi", - deıdi ǵalym.

Besinshi topta, ıaǵnı aralasatyn aınalysynda bir adam ǵana qalsa (respondentterdiń 5,3%) bul áleýmettik qoldaýdyń óte shoǵyrlanǵan jáne sonymen birge óte osal túrin kórsetedi.

"Bul jerde osaldyqty tek dostyq baılanystardy damytý, qyzyǵýshylyq toptaryna jáne volonterlik qaýymdastyqtarǵa qatysý arqyly óteý jetkiliksiz; munda memlekettik mekemelermen, kásibı birlestiktermen, psıhologıalyq jáne áleýmettik qyzmettermen baılanystar mańyzdy. Saýalnama qorytyndysy boıynsha mundaı turǵyndardyń kóbi Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan jáne Abaı oblystarynda", - deıdi Zabırova.

Aqyrynda, «birinshi sheńberde» birde-bir jaqyn adam bolmaǵan kezde (respondentterdiń 5,0% nemese 8001 respondentten turatyn ulttyq toptamadaǵy 398 adam) bul óte kúrdeli jaǵdaı.

"Bul jaǵdaı psıhıkalyq densaýlyq úshin mańyzdy qaýip faktorlarynyń biri bolyp sanalady: jalǵyzdyq alańdaýshylyqtyń, depressıanyń joǵarylaýymen jáne júrek-tamyr aýrýlarynyń kóbeıýimen baılanysty. Bul emosıonaldy túrde «men jalǵyzbyn» ǵana emes. Bul baılanystar qurylymyndaǵy áleýmettik qýys: oılanbastan kómekke keletin eshkim joq. Mundaı jaǵdaıda adam syrttaı áleýmettik belsendi bolyp qalýy múmkin (áriptesteri, tanystary), biraq qıyn sátte ózin naqty qoldaýsyz kóredi. Sebepter ártúrli bolýy múmkin: jaqyn adamdaryn joǵaltý, kóshý, otbasylyq qaqtyǵystar, adamdardyń kóńilin qaldyrý, travmatıkalyq tájirıbeden keıin sanaly oqshaýlaný. Áleýmettaný bylaı dep atap kórsetedi: bul adamnyń «kinási» emes, bul jeke jáne áleýmettik faktorlardyń uzaq merzimdi ózara árekettesýiniń nátıjesi. Bul týraly aıtý jıi uıat sanalatyn tereń aýrý, biraq sondyqtan oǵan qurmetpen jáne jylýlyqpen qaraý óte mańyzdy. Mundaı qazaqstandyqtardyń basmym bóligi Jetisý, Ulytaý, Shyǵys Qazaqstan jáne Qostanaı oblystarynda bar", - deıdi maman.

Áleýmettik oqshaýlaný eldiń ońtústiginde (Jetisý, Jambyl jáne Túrkistan oblystary) jáne batysynda (Atyraý, Aqtóbe jáne Batys Qazaqstan oblystary) baıqalady. Demografıalyq kóshý, álsiz aýyldyq ınfraqurylym, ásirese shalǵaı jáne taýly aımaqtardaǵy kólik, álsiz densaýlyq saqtaý jáne bilim berý – munyń bári áleýmettik baılanystar múmkindikterin azaıtady jáne áleýmettik oqshaýlaný sezimin arttyrady. Basqasha aıtqanda, aýyldyń áleýmettik oqshaýlanýyn jeke nemese psıhologıalyq problema dep túsinbeı, jalpy ýrbanızasıa men jahandaný aıasynda bolyp jatqan ekonomıkalyq jáne demografıalyq ózgeristerdiń saldary dep túsiný kerek.

"Osylaısha, tyǵyz áleýmettik baılanystar qazaqstandyqtardyń psıhıkalyq densaýlyǵynyń eń mańyzdy resýrsy bolyp otyr, týystarymen kóptegen jáne sapaly baılanystar depressıa, úreıli aýytqýlar jáne áleýmettik oqshaýlaný qaýpin aıtarlyqtaı tómendetedi. Qazaqstandaǵy áleýmettik kapıtaldyń jalpy kórinisi salystyrmaly túrde ońdy kúıinde dep sanalady, biraq sonymen birge, ásirese ýrbanızasıa, kóshi-qon jáne ındıvıdýalıstik qundylyqtardyń ósýi jaǵdaıynda áleýmettik bólshektený belgilerin kórsetedi. Baıqalyp otyrǵan tyǵyz baılanystar sanynyń tarylýy men álsireýi qazaqstandyqtardyń jekelegen toptarynyń osaldyǵyn bildiredi, bul memleket tarapynan da, jalpy qoǵam tarapynan da nazar aýdarýdy talap etedi. Ózógermeli Qazaqstan jaǵdaıynda áleýmettik baılanystardy qoldaý, jergilikti qaýymdastyqtardy damytý jáne áleýmettik yntymaqtastyqtyń jańa nysandaryn qalyptastyrý sharalary qajet", - deıdi ǵalym.

Aıta ketsek, atalǵan áleýmettanýlyq saýalnama QSZI tapsyrysymen 2025 jyldyń 20 naýryzy men 20 sáýiri aralyǵynda júrgizildi. Jalpy irikteý kólemi – 8001 respondent. Saýalnamaǵa 17 oblys pen 3 respýblıkalyq mańyzy bar Astana, Almaty jáne Shymkent qalalarynyń 18 jastan asqan respondentteri qatysty.