– Abaı Orazuly, búginde ózińiz basqaryp otyrǵan ǵylymı mekeme ózge uıymdarǵa qaraǵanda tabysty jumys istep jatqanyn bilemiz. Munyń qandaı da bir syry bar ma?
– Bizdiń elden jasyratyndaı eshqandaı qupıa, syrymyz joq. Tynymsyz eńbektiń arqasynda jurttyń nazaryna iligip júrgen jaıymyz bar. Instıtýtymyz keńes zamanynda da eń tańdaýly ǵylymı mekemelerdiń biri boldy. 1958 jyldary elimizdiń soltústigindegi egis alqaptarynda zıankester paıda bolyp, ekken ónimniń 60 paıyzdan astamyn jep, jurttyń eńbegin esh qylǵan soń, bul máselemen kúresý úshin Qazaq ósimdikti qorǵaý jáne karantın ǴZI quryldy.
Al elimiz táýelsizdigin alyp, naryqtyq qoǵamǵa qadam basqanda ınstıtýt qıyn jaǵdaıdy bastan keshti. Men ınstıtýtqa 2001 jyly dırektor bolyp taǵaıyndaldym. Ol kezde jaǵdaıymyz máz emes edi. Keńes zamanynda 270 ǵylymı qyzmetker jumys isteıtin ınstıtýtta bar bolǵany 14 qyzmetker qalǵan eken. Kópshiligi tirshiliktiń qamymen bazar jaǵalap ketipti. Jyldyq búdjetimiz 7 mln. teńgeniń ar jaq, ber jaǵynda. Sodan bilikti ǵalymdardy qaıta shaqyryp, olarǵa ýaqtyly aılyqtaryn taýyp berýge ýáde berdim. Ýáde bergen soń, ony oryndaý kerek.
Bir kúni Almaty qalasyn sýmen qamtamasyz etetin mekeme ınstıtýttyń sýǵa 1,5 mln. teńge qaryz ekenin aıtyp, úshbý hat joldapty. Dittegen merzimde tólemesek, ınstıtýtqa sý berýdi toqtatatyndaryn eskertipti. Sodan salyp uryp, komýnaldyq mekemege bardym. Basshysy qabyldaǵan soń, jaǵdaıdyń bárin jasyrmaı aıttym. Jaǵdaıymyzdy túsingen soń, «bizdiń 5 gektar jerde baǵymyz bar, qala syrtynda 33 gektar jerge kartop ekkenbiz, sony ósirip, babyn keltirip berseńizder, ınstıtýtqa qoldan kelgen kómegimizdi kórseteıik» dedi. Sodan ǵalymdarymyzdy bastap baryp, bir aı solardyń baqtaryn óńdep, kartoptaryna tıisti kútimderin jasap, túrli tyńaıtqyshtar berdik. Sol jyly alma men kartoptyń túsimi óte mol boldy. Sý sharýashylyǵy mekemesiniń basshysy ınstıtýt ǵalymdarynyń jumysyna rıza bolyp, qaryzymyzdy tolyqtaı ótep, qyzmetimiz úshin 1,5 mln. teńge ústine taǵy tólep berdi. Osydan keıin ózge mekemeler jumys istep, ǵalymdarymyz túrli granttar utyp, jaǵdaıymyz bir jyldyń ishinde ońala bastady.
Sol jyly memleket tarapynan bólinetin 7 mln. teńgege qarap otyrǵan ınstıtýttyń jyl aıaǵyna deıin tapqan tabysy 33 mln. teńgeni quraǵany esimde. Mine, sol qarqyndy joǵaltpaı jumys istep kelemiz. Qazir ınstıtýttyń jyldyq búdjeti 700 mln. teńgeden asady. Materıaldyq jaǵdaımyz jaqsarǵannan keıin jastardy qatarymyzǵa tartyp, olardy syrt elderde oqytyp, biliktiligin kóterýge kúsh salyp jatqan jaıymyz bar. Bir sózben aıtsaq, bizdiń ınstıýtta jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń bos ýaqyty joq. Qar ketip, kún jylynǵan bette sharýashylyqtardyń alqaptarynda jumys isteımiz, qysta zerthanalarda ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysamyz.
– Instıtýttyń ózge eldermen baılanysy qandaı?
– O basta bizdiń ósimdikti qorǵaý, karantın salasy boıynsha mamandar tapshy boldy. Ǵylymı dárejesi bar qyzmetkerlerdiń sany men sapasyn arttyrý úshin Reseı, Ýkraına jáne Ózbekstandaǵy áriptesterimizben tize qosyp, ǵylymı keńes quryp, mamandardy kóptep daıyndadyq. Búginde atqarǵan jumystarymyz nátıjesin berýde. Qazirgi tańda ınstıtýtymyzǵa dúnıejúziniń 12 elinen ǵalymdar kelip, jumys istep jatyr. Aıtalyq, Polsha, Germanıa, AQSH, Japonıa, Izarıl, Chılı, Golandıadan kelip jumys istep jatqan ǵalymdar bar. «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha damyǵan elderde oqyǵan jastarymyz da bizdiń ınstıýtta eńbek etýde. Olar elimizge zamanaýı tehnologıalardy, ǵylymı úrdisti ákelip, qazaq ǵylymynyń kókjıegin keńeıtýde.
– Abaı myrza, búginde dúnıejúzi organıkalyq azyq-túlik ónimderin óndirýge bet buryp jatyr ǵoı. Elbasy bıylǵy Joldaýynda bul baǵyttaǵy jumystardyń jedeldetip qolǵa alý kerektigin qadap turyp aıtty. Osy baǵyttaǵy oıyńyzben bólisseńiz?
– Iá, qazir álem halqy organıkalyq azyq-túlik ónimderin óndirýge bet burýda. Instıtýt osy baǵytta jumys istep jatyr. Ótken ǵasyrdyń 80 jyldarynda Eýropa elderi mol ónim alý úshin 1 gektar jerge 120 kelige deıin túrli ýly hımıkattardy sińirgen bolatyn. Al dál sol jyldary Qazaqstanda jerge beriletin hımıkattardyń kólemi 2 kelige jetpeıtin. Osydan-aq, keń baıtaq qazaq jerinde organıkalyq azyq-túlik ónimderin óndirýdiń qanshalyqty múmkindigi bar ekenin baǵamdaýǵa bolady.
Qazirgi tańda bizder syrt elderden túrli daqyldardyń jaqsy sorttaryn ákelip, olarǵa sapaly tyńaıtqyshtar, gerbıdsıtter, antıstrestik preparattar, bıologıalyq belsendi zattar, antıadsorbentterdi tıisti mólsherde berip, organıkalyq taza ónim alyp jatqan jaıymyz bar.
Búginde damyǵan elderde aýylsharýashylyǵy salasy robotızasıalanyp, tolyqtaı baǵdarlamalyq júıege kóshken. Joǵaryda aıtqan zattardy qajetti mólsherde berip, mol, taza ónim alýǵa tolyqtaı múmkindik bar. Bizdiń ınstıýttyń ǵalymdary osy baǵytta jumys istep, elimizdegi sharýalardyń mol ónim alýyna múkindik týǵyzdy.
– Sonda elimizde sizdermen tize qosyp, organıkalyq azyq-túlik ónim óndirýge bet burǵan sharýashylyqtar bar boldy ǵoı?
– Dál solaı. Ǵylymnan syrt júrgen adamdar Qazaqstanda organıkalyq ónimder endi ǵana qolǵa alynyp jatyr dep oılaýy múmkin. Shyndyǵynda, bizderdiń bul baǵytta jumystardy bastap ketkenimizge biraz jyldyń júzi boldy. Aıtalyq, «Baıserke-agro» agroholdıngimen jan-jaqty jumys istep jatqan jaıymyz bar. Áńgime arasynda aýylsharýashylyǵy daqyldarynan mol ónim alýdyń baǵdarlamalyq júıesi qalyptasyp kele jatqanyn aıttyq qoı. Búginde bizder kóptegen daqylǵa qansha mólsherde tyńaıtqysh, gerbıdsıt, bıologıalyq belsendi zat berip, mol ónim alýdyń baǵdarlamasyn daıyndap qoıǵanbyz. Osynyń arqasynda 1 gektar jerden 100-140 tonna júgeri súrlemin alýǵa qol jetkizdik. Buryndary bul kórsetkish 40 tonnadan aspaýshy edi. Al júgeriniń taza dáni ár gektarǵa 20-27 tonnaǵa deıin aınaldy. Sol sıaqty soıanyń ár gektarynan 40-70 sentnerge deıin ónim aldyq. Al buǵan deıin bul kórsetkish 12-18 sentnerdiń mańaıynda bolatyn. Fransıadan ákelgen arpanyń ár gektarynan 14 tonnaǵa deıin ónim aldyq. Munyń bári taza ǵylymı jumystardyń arqasynda qol jetkizgen tabystar. Instıtýt «Baıserke-agro» holdıńimen 4 jyl jumys istep, júgeri, soıa, arpa, jońyshqa, suly alýdan rekordtyq kórsetkishterge qol jetkizdi. Aldaǵy ýaqytta osy is-tájirıbemizdi elimizdiń barlyq óńirinde taratyp, Qazaqstannyń aýylsharýashylyq salasyn kóterýge basa mán berip otyrǵan jaıymyz bar?
– Qazaqstanda sharýalardyń mol ónim alýyna ne kedergi?
– Búginde kóptegen sharýalar ósimdik qorǵaý máselesine tıisti deńgeıde mán bermeıdi. Jerdi jyrtyp, qolǵa túsken tuqymyn seýip, qarjysy bolsa, azdap tyńaıtqysh bergen bolady. Budan keıin qalaı mol ónim alýǵa bolady? Jıyn-terin kezinde barǵa qanaǵat qylyp otyrǵany. Bir ǵana aram shóptiń ózi alatyn ónimińizdi 90 paıyzǵa deıin joq qylady. Onymen ýaqytynda júıeli túrde kúresý kerek. Budan basqa topyraqta túrli vırýstar men zıankester bar. Mol ónim alǵysy kelgen sharýalar onymen kúresýi tıis. Ókinishke oraı, kóptegen sharýalarymyz osy atap kórsetken máselelermen tıisti deńgeıde mán bermeıdi. Bul óz kezeginde aýylsharýashylyǵy salasynyń oń baǵytta damýyna kesirin tıgizýde.
– Sonda egin egýdegi áribir kezeńdik jumysqa ǵalymdar aralasyp otyrýy kerek qoı.
– Árıne. Birinshi kezekte egetin tuqymnan bastaý kerek. Búginde Qazaqstandaǵy túrli daqyldar tuqymynyń 50 paıyzynyń ishinde ındesferma, kóptegen vırýstar, sańyraýqulaqtar jáne zıankesterdiń jumyrtqalary bar. Bular tuqymdy ósirmeıdi. Osydan keıin sharýa 100 gektar jerge ekken alqaptyń tek 50 gektarynan ǵana ónim jınaıdy. Qalǵan 50 gektarǵa sińirgen tyńaıtqyshyńyz, kútip-baptaýdaǵy eńbegińiz dalaǵa ketken bolyp shyǵady. Sondyqtan mol, sapaly ónim alýdy kózdegen sharýa birinshi kezekte tuqymǵa basa mán berýi qajet. Taza tuqymǵa qol jetkizý úshin bizder Eýropa elderinde sertıfıkattalǵan fıtosanıtarlyq zerthana qurdyq. Zerthanamyzda kóptegen daqyldardyń tuqymyn zerttep, olardyń boıynda qandaı vırýs, bakterıa, sańyraýqulaqtar bar ekenin asqan dáldikpen anyqtaıtyn múmkindikke ıemiz. Sóz arasynda aıta keteıin, qazir bizdiń ınstıtýt 500-den astam ǵylymı patentke ıelik etedi. Solardyń arasynda tuqymdy jetildiretin arnaıy patentterimiz bar. Sonyń biri tuqymdy termıalyq óńdeýden ótkizetin patent. Termıalyq óńdeý barysynda ǵalymdarymyz 62 gradýstyq temperatýrada úsh kún boıy tuqymdy óńdeýden ótkizip, onyń boıyndaǵy vırýs, baketerıa men sańyraýqulaqtardyń kózin joıady. Mundaı óńdeýden keıin tuqym antıstrestik jaǵdaıǵa túsip qalatyny belgili. Tuqymdy qalypqa keltirý úshin qajetti bıologıalyq belsendi zattardy 10 kún boıyna sińiriledi. Osydan keıin ǵana tuqymǵa qajetti mıkroelementter beriledi. Ábden óńdeýden ótken tuqymǵa dıagnostıka jasalynady. Mundaı óńdeýden ótken tuqym 100 paıyzǵa deıin sapaly, mol ónim beretinine kepildik beremiz.
– Tuqymdy joǵary deńgeıde óńdeýden ótkizdińizder. Al budan keıin jerdi qalaı óńdeý kerek? Mol ónim alý úshin jerge de kútim jasalýy kerek qoı?
– Birden aıtaıyn, jerdi qatty jyrtýdyń qajeti joq. Bizder arnaıy soqalarmen egis alqaptaryn 15-20 santımetr shamasynda qopsytyp shyǵamyz. Budan keıin qopsytylǵan jerge kelilep tuqym shashpaımyz. Arnaıy tehnıkanyń kómegimen tuqymdardyń ara qashyqtyǵyn saqtap tuqymdy seýip shyǵady. «Baıserke-Agro» holdıńimen jumys bastaǵanda aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryn shyǵaratyn syrt eldiń zaýyttaryna baryp, tehnıkalardyń bizdiń ǵylymı jumystarǵa yńǵaılap qaıtadan jóndeýden ótkizdik. Kóp jaǵdaıda ózge eldiń aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryn bizdiń jer jaǵdaıymyzǵa, klımattyq erekshelikterine mán bermeı ákelemiz. Bir ǵana Almaty oblysynda 44 mıkroaımaq bar. Bir qunarly bolsa, kelesi jerler tastaqty, qumdaýyt, tuzdanǵan bolyp kezdesedi. Sondyqtan sharýalar aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryn alǵanda osy jaıttardy basshylyqqa alýy kerek.
Taǵy bir aıta ketetin másele, topyraqqa sińirgen tyńaıtqyshtardyń bári birdeı mádenı daqyldardyń ósip jetilýine yqpal etpeıdi. Damyǵan aýylsharýashylyǵy salasynda ósimdiktiń boıyna túrli tyńaıtqyshtardy sińirýdyń joldary qalyptasqan. Biraq eń aldymen ósimdikke qandaı tyńaıtqysh berýdiń anyqtap alý kerek qoı. Biz bul úshin Shveısarıadan ósimdiktiń sabaǵyna nemese japyraǵyna tıgizseńiz, zamatta oǵan qandaı tyńaıtqyshtar berý kerek ekenin anyqtap beretin elektrondy flúrometr alyp keldik. Osy qurylǵy arqyly ósimdikke qandaı mıkroelementter jetispeı jatqanyn birden bilemiz. Al qajetti tyńaıtqyshty tamshylatyp sý, búrký arqyly berýge bolady. Ǵalymdarymyz munyń bárin eseptep qoıǵan.
– Abaı Orazuly, tuqym máselesine qaıta oralsaq, búginde ınstıtýt ǵalymdary qandaı daqyldardyń tuqymyn termıalyq óńdeýden ótkizip, sharýalarǵa taratyp otyr?
– Sapaly tuqym mol ónim alýdyń kepili ekenin bárimiz bilemiz. Sol sebepti, bizder soıa, arpa, júgeri tuqymdary syrt elderden ákelemiz. Olardy ózimizben tize qosyp, jumys isteıtin sharýalarǵa bermesten buryn Qazaqstannyń tabıǵı jaǵdaıynda beıimdep óńdeýden ótkizemiz. Jalpy ınstıtýtta tuqymdy óńdeýden ótkizip, sapaly ónim alýǵa múmkindik týǵyzatyn ǵylymı-zertteý jumystary bar. Olardy óndiristik deńgeıge jetkizip kóptegen sharýalardy sapaly tuqymmen qamtamasyz etý úshin memlekettik qoldaý qajet. Bul baǵyttaǵy jumystardy bir ınstıtýt sheship tastaı almaıdy. Shaǵyn ǵana zerthanamyzdyń júzdegen tonna tuqymdy óńdeıtin múmkinshiligi joq. Sondyqtan bizder kókónis tuqymdaryn óńdeımiz. İri kólemde bıdaı, arpa, soıa syndy daqyldardyń tuqymyn óńdeıtin múmkindigimiz joq.
– Organıkalyq azyq-túlik óndirý úshin egis alaqaptaryna bıopreparattardy paıdalanýdyń mańyzy zor. Sizderdiń ınstıtýt bul baǵytta da eńbektenip jatqanyn estidik. Sol jaıynda az-kem aıta ketseńiz?
– Túrli egis alqaptarynda zıankesterdi qurtý úshin ýly hımıalyq zattar qoldanylatyny jasyryn emes. Ýly zattar zıankesterdi óltirip qoımaı, sonymen qatar jerdi de zaqymdaıdy. Zıankesterge qarsy sebilgen keıbir hımıkattar 100 jylǵa deıin jerdiń betki qabatyna jata beredi. Ýly zattar maldyń jegen shóbi men túrli daqyldar arqyly adam organızmine túsip, túrli kemistik aýrýlaryna shaldyqqan sábılerdiń dúnıege kelýine sebepshi bolýda. Osy qasirettiń aldyn alý úshin qazir damyǵan elder zıankesterge qarsy kúreste bıopreparattardy qoldanýǵa basa mán berip otyr. Bul baǵyttaǵy jumystardy bizder de iske asyryp jatyrmyz. Osyǵan deıin ýly hımıkattardy belsendi paıdalanǵan AQSH-tyń ózi aǵash pen túrli ósimdikterdiń negizinde zıankesterge qarsy kúresetin bıopreparattar jasap jatyr. Meniń bilýimshe, AQSH bıligi egis alqaptaryna qoldanylatyn 18 gerbedsıttiń túrin ǵana qaldyrdy. Qalǵandarynyń bárin shektegen. Organıkalyq azyq-túlik ónimderin óndirýdi basshylyqqa alǵan Qazaqstan da egis alqaptaryna túrli ýly hımıkattardy qoldanýdy shekteıtin arnaıy zań shyǵarýy kerek dep esepteımin.
– Jaqsy, sizderde zıankesterge qoldanylatyn bıopreparattar bar ma?
– Bar. Qazir bizder syrt elderden kóptegen bıopreparattardy ákelip, elimizdiń jer jaǵdaıyna beıimdep jatyrmyz. Bilmeıtin adamdar bıopreparattardy qandaı da bir dári dep oılaýy múmkin. Ol eshqandaı dári emes. Olar býnaqty deneler, tiri organızmder. Eger zıankes ósimdikti zaqymdasa, bizdiń ósirip otyrǵan bıopreparattardy jiberseńiz, bıopreparattar zıankesterdi jep, kózin joıady. Ósimdikke tıispeıdi. Tek qana zıankesterdi taýyp, jeıdi. Eshqandaı hımıalyq ýly zat joq. Búginde ınstıtýt janyndaǵy shaǵyn bıofabrıkamyzda 12 túrli bıopreparatty ósirýdemiz. Bıopreparattarymyzdy elimizdegi jylyjaı isimen aınalysatyn sharýalar satyp alyp jatyr. Buǵan deıin sharýalar syrt elderdiń bıopreparattaryn satyp alyp keldi. Bizdiń bıopreparattarymyz syrt elderdikine qaraǵanda sharýalarǵa áldeqaıda arzanǵa túsedi. Baǵa turǵysynan alyp qarasaq, bizdiń ónimder 30 paıyzǵa deıin arzan. Onyń ústine syrt elderden kelgen bıopreparattardyń 70 paıyzy atalyq bolyp keledi. Olardy jylyjaıǵa jibergennen keıin ósip-ónbeıdi. Al bizdiń preparattarymyz ósimtal. Bir aptanyń ishinde óz nátıjesin beredi. Bıopreparattar organıkalyq azyq-túlik ónimderin óndirýdiń qaınar kózi. Sondyqtan bizder bul baǵyttaǵy jumystardy jandandyryp, bolashaqta iri sharýashylyqtarda bıopreparattar óndiretin shaǵyn zerthanalar salyp berýdi de kózdep otyrmyz.
– Áńgimeńizge rahmet!
Aınur Áýbákir
