Qazaqta «eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy» degen sóz bar. E.Hemıngýeı (1899-1961 jj.) men Ý.Folkner (1897-1962 jj.) tirisinde dál solaı bir-birimen til tabysa almaǵan tulǵalar boldy. Jaı ǵana usaq-túıek sózden bastalǵan tartys sońynda eki jazýshynyń ómirimen sabaqtasyp, shyǵarmashylyq ǵumyrymen birge órilip ketti. Qaqtyǵystyń sulbasynan biz eki tulǵanyń ádebıet týraly talǵam-tarazysy, ustanymy, oılaý zańdylyǵy, pendelik qasıetimen ushyrasamyz. Odan da mańyzdysy – bul teketires ekeýiniń ónerdegi qaıtalanbaıtyn dara bolmysyn anyq kórsetedi.
Ádebı ortada E.Hemıngýeıdiń dańqy erte shyqty. Onyń daqpyrtyn alysqa jibergen Parıjde jaryq kórgen «Bizdiń dáýirimizde» (1924j.) atty áńgime jınaǵy men alǵashqy romany «Kún de kóteriledi» (1926 j.) edi. Soǵan deıingi úsh áńgime jáne on óleńnen turatyn toptamasyn synshylar men oqyrman jyly qabyldaǵan bolatyn. Ásirese, AQSH-tyń áıgili ádebıet synshysy E.Ýılson, Parıjde turyp jatqan áıel jazýshy Seınderdiń jańa týǵan sholpan juldyzyndaı jarqyrap shyqqan talant týraly aıtqan sózderi jurttyń esinde qaldy. E.Hemıngýeıdiń áńgimeleri sóılemderi yqsham, bas-aıaǵy jınaqy, dáldikke boı urǵan, dıalogqa jete mán beretin ereksheligimen birden kózge túsetin edi. Bul qasıet synshylardyń nazarynan tys qalǵan joq. E.Ýılson: «Ol, Hemıngýeı bolattyń betine oıyp jazǵandaı jazady. Shyǵarmalarynda talantty sýretshilerdiń qoltańbasyna tán qasıet bar. Qashanda sulýlyqqa boı uryp, ónerge tán sáýle izdeıdi. Shaǵyn bolǵanyna qaramastan bul shyǵarmalar óner turǵysynan soǵys týraly jazylǵan búgingi shyǵarmalardyń qaı-qaısysynan da ozyp tur», – dep jazǵan.
[caption id="attachment_20389" align="alignleft" width="381"]
Ernest Hemıngýeı[/caption]
E.Hemıngýeı týraly jazylǵan ǵumyrnamalyq eńbekterdi oqyp otyrsaq, onyń 1925 jyly («Kún de kóteriledi» romany jaryq kórdi) ádebı ortada tanylyp, 1929 jyly («Qosh bol, qarýym» romany jaryq kórdi) sý jańa klasık bolyp moıyndalǵanyn baıqaımyz. Mundaǵy basty sebep, jazýshynyń qalamynyń ózgeshe órnek salyp, ónerde jańa talǵam ákelip, prozanyń tyń múmkindigin ashqanynan deýge bolady. E.Hemıngýeı – ádebıet tarıhynda moıyndalǵan áńgime jazýdyń sheberi. Onyń romandarynan kemshilik tabýǵa bolar, biraq, áńgimeleriniń deni qaıtalanbaıtyn has ónerdiń týyndysy. E.Hemıngýeı – áńgime janrynda soǵan deıingi shyǵarmalarda anyq kórinis tabatyn oqıǵany, sújetti alyp tastap, olardy kıno tiline uqsas montajdap berýdiń tásilin shyǵarmashylyqqa kirgizgen birinshi jazýshy. Keıin bul tásildi ol muhıttaǵy muztaýdyń (aısbergtiń) bolmysymen túsindirdi. «Eger óziń jaqsy biletin dúnıeni alyp tastasań, shyǵarmań jandana túsedi. Al óziń anyq bilmeıtin dúnıeni alyp tastasań, ondaı shyǵarmany jazǵannan, jazbaǵan durys. Muhıttaǵy muztaýdyń aıbatty kórinetin sebebi – onyń segizden bir bóligi ǵana sý betine shyǵyp turady, qalǵan bóligi kórinbeıdi. Sen óziń jaqsy biletin dúnıelerdi qysqartqan saıyn muztaýdyń tasadaǵy bóligi qalyńdaı túsedi», – degen E.Hemıngýeı.
Prozaǵa tán baıandaý tásilinde úsh túrli jaǵdaı oryn alady. Onyń birinshi tásili – áńgimeni baıandaýshy jaqtyń (avtordyń) biletini oqyrmannan kóp bolady. Dástúrli shyǵarmalardyń deni osy úlgide jazylǵan. Aıtalyq, qazaq ádebıetinde M.Áýezovtiń «Qaraly sulý», «Kinámshil boıjetken» sıaqty áńgimelerinde avtor oqyrmanyna aıtýǵa tıisti dúnıeni erkin kósilip, syrtqy kórinisten ishki jan dúnıege deıin bara otyryp, sarqyp aıtýǵa tyrysady. Shyǵarmanyń aýany da soǵan yńǵaılanǵan. Munda oqyrman avtordyń aýzynan barynsha kóp derek alýǵa ǵana beıimdelip otyrady. Ekinshi tásil – baıandaýshy men oqyrmannyń bileri qaraılas turady. Bundaıda baıandaýshy shyǵarmada bir keıipkerdiń róli deńgeıinde ortaǵa shyǵady. Onyń aýzynan shyqqan aqparattyń bári ózi kórgen dúnıe men oılaǵan oıynan ǵana turady, odan aryǵa barmaıdy. Bul tásil jeke adamnyń (keıipkerdiń) sýbektıvti múmkindigin barynsha paıdalanýǵa negizdelgen. Úshinshi tásil – baıandaýshy oqyrmannan az biletin sıaqty bolyp ortaǵa shyǵady, shyǵarma, negizinen, osy shaqpen jazylady. Munda avtor aıtýǵa tıisti dúnıeni ǵana aıtady, onda da tike emes, barynsha janama tásildermen detaldardy ǵana jetkizedi.
E.Hemıngýeıdiń áńgimeleriniń deni osyndaǵy ekinshi, úshinshi tásilge qurylǵan. Aıtalyq, «Indıandar mekeninde» shyǵarmasynda jazýshy ekinshi tásildi qoldansa, «Aq pilge uqsaǵan órkeshti taýlar» áńgimesinde úshinshi tásildi paıdalanǵan. Mundaı mátin oqýǵa qarapaıym bolǵanymen, túsinýge aıtarlyqtaı salmaq salady. Bul týraly synshylar: «E.Hemıngýeı oqyrmannan bir-aq nárseni kútedi – ózimen úndesýdi qalaıdy. Mátinde ymdaý tásilin qoldana otyryp, bir sózben birneshe mazmundy elestetedi. Ol kóz ben baqylaý obektisi, baqylaý obektisi men oqyrmandy tike baılanystyrady», – (H.Ýeıd) dep jazady. Álem ádebıetinde búginde E.Hemıngýeıshe sheberliktiń úlken mektebi qalyptasqan. Sol mekteptiń bir túlegi 1982 jylǵy Nobel syılyǵynyń ıegeri Latyn Amerıka jazýshysy – G.Markes.
[caption id="attachment_20390" align="alignright" width="336"]
Ý. Folkner[/caption]
E.Hemıngýeı ádebıetke kelgen tus aǵylshyn-amerıkan ádebıetinde túbirli betburys júrip jatqan kez edi. Modernısik ádebıet nyq basyp ortaǵa shyǵyp, talǵam turǵysynan dástúrli ádebıetti ýaqyty ótken dúnıe retinde keıinge ysyrǵan kezeń bolatyn. Prozaǵa E.Hemıngýeı ótkenniń sońy emes, birden jańanyń basy bolyp keldi. Onyń talantqa tán túısigi zamannyń aýqymyn, ónerge tán estetıkanyń qalyptasý ústindegi jańa túısigin dóp basyp tanydy. Ol Parıjde E.Paýnd bastaǵan aqyndarmen tanysty, olardyń ádebıet týraly oılaryn ózinshe sarapqa saldy. P.Sezann bastaǵan sýretshilerdiń kartınalaryn aınalsoqtap, ózine tán jazý mánerin izdedi. E.Hemıngýeı áńgime janrynda ǵana tyń soqpaq salyp qoıǵan joq. Ózine tán jazý stılin romandaryna da sátimen sińire aldy. «Kúnde kóteriledi» shyǵarmasynda ol birinshi dúnıejúzilik soǵysty bastan ótkergen urpaqtyń daǵdarysty rýhanı dúnıesin sheber sýrettedi. Bul shyǵarmany ótken ǵasyrda aǵylshyn tilinde jaryq kórgen tańdaýly on týyndynyń biri retinde ataýǵa ábden bolady. Roman týraly AQSH-tyń belgili jazýshysy Ý.Sınkler (1930 jyly Nobel syılyǵynyń ıegeri atanǵan): «Bul – men oqyǵan eń tańdaýly roman, men avtordy rızashylyqpen quttyqtaǵym keledi. Ózge eshbir jazýshy onyń jasynda (E.Hemıngýeıdi aıtady) bulaısha aǵylshyn-amerıkan ádebıetiniń kóshbasynda turǵan emes» dep jazsa, E.Ýılson: «Bul roman E.Hemıngýeıdiń óz dáýiriniń eń úzdik jazýshysy ekenin kórsetip berdi», – dep jazǵan. E.Hemıngýeı munymen ǵana shektelip qoıǵan joq. Kelesi «Qosh bol, qarýym» romanynda shyǵarmashylyqtyń jańa bıigine kóterildi. Bul shyǵarma týraly «Nú-Iork Taıms» gazeti «Anglıalyq medbıke men amerıkalyq jedel járdem kóligin júrgizetin jaýyngerdiń arasyndaǵy mahabbatty baıandaıtyn bul kitap oıyńa eriksizden Romeo men Djýlettany salady», – dep jazdy. Roman birden modernısik prozanyń ókildik shyǵarmasy dep baǵalandy. Ol týraly synshylardyń barlyǵy derlik birbetkeı maqtaý sózderdi ǵana jazdy. Synshylar romannyń aıaqtalar tusyna erekshe nazar aýdarǵan. Bul joldardy jazýshy 37 ret ózgertip jazǵanyn keıin maqtanyshpen aýyzǵa alǵan. Aıtsa aıtqandaı, alǵashqy mátinge qaraǵanda ózgertilgen sońǵy mátinnen E.Hemıngýeıdiń kánigi qoltańbasy «menmundalap» turady.
Osylaısha E.Hemıngýeı 30 jasynda ádebıettiń qaq tórinen bir-aq shyǵyp, «tiri klasık» atandy. Bul ólsheýsiz dańqqa onyń ózinikin ǵana jón sanaıtyn birbetkeı minezi qosylǵany daýsyz. Ol týraly ǵumyrnamalyq eńbekter jazǵan avtorlardyń deni E.Hemıngýeıdiń sol alǵashqy shyǵarmalary jaryq kórgen kúnnen tartyp ózine qarsy syn aıtqan adamdardy qatty jek kórgenin, ádebıette talanty ózinen ústemdeý kórinetin tulǵalardyń sary izine shóp salyp, ǵaıbat sóz aıtqanyn, tipti ózine bir kezde qoldaý kórsetip, ustazdyq etken adamdarǵa da ýaqyt óte kele dushpan bolyp shyqqany týraly jazady. Degenmen, E.Hemıngýeıdiń «dushpandary» sanalǵan bul adamdardyń tizimdigine Ý.Folknerdiń kirmeıtini anyq. Sebebi, ómirde ekeýi baılanysqandy bylaı qoıǵanda, tipti, júzdesken jandar emes.
E.Hemıngýeıdiń ataǵy tóske órlegen sol 20-jyldardyń ekinshi jartysynda Ý.Folkner ádebıette óz keńistigin áli taba almaı júrgen kóp talapkerlerdiń biri ǵana bolatyn. Olardy baılanystyratyn bir tulǵa bar desek, ol – AQSH jazýshysy Sh.Anderson. AQSH-tyń ońtústiginen shyqqan bul jazýshy óz kezinde E.Hemıngýeı men Ý.Folknerdiń ekeýine de yqpal etken. Sh.Anderson 1921 jyly shyǵarmashylyqqa endi kelgen E.Hemıngýeıge «baısaldy ádebıet pen jurttyń ermegi úshin jazylatyn ádebıettiń eki basqa dúnıe ekenin bilýiń kerek. Jańa shyǵyp jatqan basylymdaǵy dúnıelerge kóbirek nazar aýdarýǵa tıissiń, sebebi, olarda dáýirdiń bet-beınesi bar...», – dep keńes bergen. Onymen qoımaı, Sh.Anderson Eýropaǵa saparǵa shyqqaly turǵan E.Hemıngýeıdi Parıjde turaqtap qalý týraly nasıhattaıdy. «Italıaǵa qaraǵanda Parıjde páterdiń jalaqysy arzan. Onymen qoımaı Parıjde kez kelgen qonaq úıde, kafede jazýshylyqpen shuǵyldana berýińe bolady. Sen, E.Hemıngýeı, jazýshylyqpen aınalysamyn deseń, Parıjge bar, Dj.Djoısty estip pe ediń? Ol óziniń «bizdiń dáýirimizdiń eń uly shyǵarmasyn» sol arada jazdy. Aıtalyq, aqyn E.Paýnd, ol jańa poezıanyń týyn ustaýshy, ol da sol arada ómir súrip jatyr. Pıkassoda bar, sen onymen sózsiz júzdesip sóılesýge tıissiń. Onyń bir ózi osy zamanǵy sýrettiń bar álemin kórsetedi...», – deıdi. Osy aqyl E.Hemıngýeıdiń búkil ómirin ózgeritti deýge bolady. Sol Sh.Anderson ózin arqa tutyp kelgen Ý.Folknerge: «Shyǵarmashylyqta taban tireıtin tıanaqtyń mańyzy zor. Sen óziń aýyldyń jigitisiń, seniń bileriń de, kórgeniń de Mıssýrı shtatyna kiretin aıadaı shaǵyn aýmaq. Biraq, sol da jetedi, ol da AQSH. Sony baryńdy salyp jaz...», – dep keńes bergen. Keıin Ý.Folkner on bes roman, júzge tarta áńgimeden quram tapqan AQSH-tyń ońtústiginiń bir jarym ǵasyrlyq tarıhy men taǵdyryn tutas qamtyǵan, «Ioknapatofa shejiresi» atanǵan óz álemin jasaǵany belgili. Jazýshy jas kezinde óziniń de Eýropaǵa attanyp, sol kezdegi jastar sıaqty Parıjde turaqtap qalý oıynyń bolǵanyn, ony bul jospardan bas tartqyzyp, «Poshta markasynyń úlkendigindeı jerden óz álemińdi turǵyz», – dep durys jolǵa salǵan Sh.Anderson ekenin aıtady.
[caption id="attachment_20391" align="alignleft" width="380"]
Hemıngýeıdiń jastyq shaǵy[/caption]
E.Hemıngýeı men Ý.Folkner óleńderi arqyly alǵash ret 1922 jyly Jańa Orleanda shyǵatyn bir jýrnalda ushyrasqan. Arada birneshe jyl ótkende álgi basylymnyń redaktory jýrnalda jaryq kórgen Ý.Folknerdiń óleńderinen «shaǵyn toptama» qurastyrmaqshy bolyp, dańqy jer jaryp turǵan E.Hemıngýeıge hat jazady: «Osy kitaptyń tysyna sizdiń tórt tarmaqtan ǵana turatyn óleńińizdi jarnama retinde bersek, jaqsy bolar edi», – deıdi. E.Hemıngýeı buǵan birden ruqsat etken. Kitap shyqqan soń álgi redaktorǵa ol taǵy bir paraq hat jazady. Hatynda: «Meniń bul óleńim tartymsyz, biraq, Ý.Folknerdiń qoqsyǵyn jarnamalaýǵa jarap tur», – degen. Mine, osy sózdi E.Hemıngýeıdiń aýzynan shyqqan Ý.Folkner týraly eń alǵashqy baǵa deýge bolady.
Ý.Folknerdiń naǵyz shyǵarmashylyq daryny áıgili «Aıǵaı men kek» romanynyń jaryq kórýimen 1929 jyly resmı ashylǵany belgili. Sodan keıingi 13 jylda ol óziniń XX ǵasyrdaǵy Batys ádebıetinen oıyp oryn alǵan súbeli týyndylaryn irkes-tirkes ómirge ákeldi. Ásirese, «Aıǵaı men kekten» keıin ile-shala «Múrdeni qorǵaýshylar» (1930 j.), «Qasıetti orda» (1931 j.), «Shildedegi sáýleler» (1932 j.) romandary men «Senbilik poshta» gazeti syndy taralymy mol, bedeldi basylymdarda ondaǵan áńgimeleriniń jaryq kórip, sońynan jınaq bolyp shyǵýy Ý.Folknerdi aınalasy birneshe jyldyń ishinde jurtqa tanymal etti. Sonymen bir ýaqytta muhıttyń arǵy shetinde fransýzdar jazýshynyń «Aıǵaı men kek» romanyn, «Emıldi eske túsiretin bir shoq raýshan gúl» bastaǵan áńgimelerin óz tilderine aýdaryp, jaryqqa shyǵardy. Bul Ý.Folkner shyǵarmalarynyń Eýropa elderine tanylýynyń bastalýy edi. Soǵan qaramastan jazýshy óz elinde E.Hemıngýeıdiń dárejesindeı ataq pen bedelge ıe bola alǵan joq. AQSH-tyń ádebıet ortasy ony «Ońtústiktiń jazýshysy, túsiniksiz ondaǵan kitap jazǵan túsiniksiz bireý» dep qabyldady. Bul jaǵdaı 1946 jyly AQSH-tyń ádebıet synshysy M.Kaýlı (bul adam E.Hemıngýeı týraly «Kári arystan E.Hemıngýeı» degen taqyryppen tamasha eńbek jazǵan) jazýshy shyǵarmalaryn tolyq qamtyǵan «Ioknapatofa shejiresi» atty zertteý jazyp, Ý.Folknerge fransýzdardyń, onda da J.Pol Sartr, A.Kamú bastaǵan jazýshylardyń qalaı tabyna-tańqalatyny týraly aýzynyń sýy quryp jazǵanǵa deıin ózgergen joq. Degenmen, «tulpardy tulpar dúbirinen tanıdy» degen sóz bar. Ý.Folknerdiń aıaq alysyn AQSH-tyń ádebı ortasy zerdeleı almaǵanymen, alysta, sonaý Eýropada júrse de, ony esinen bir sát shyǵarmaıtyn jandar bar bolatyn. Solardyń biri – E.Hemıngýeı edi.
1932 jyly E.Hemıngýeıdiń «Tústen keıingi ólim» atty jańa kitaby jaryq kóredi. Buqamen saıysty arqaý etken osy romanda mynadaı qystyrma bar edi:
«Hanym: Myrza, meniń bylaı dep túsinýime bola ma? Siz endi buqamen saıysýdy doǵarasyz, maıdanǵa saıysker retinde shyqpaısyz, solaı ma?
Jaýap: Áje, ózgermeıtin eshteńe joq, alaıda, meniń jasym ulǵaıý ústinde, endi ýaqytymnyń kóbin jazýshylyqqa arnaǵym keledi. Jansyzdarymnyń jetkizgen deregine qaraǵanda, Ý.Folkner myrzanyń aıanbaı etken eńbeginiń arqasynda baspagerler túkke turǵysyz dúnıelerdi de jaryqqa shyǵara beretin bolypty. Olar, tipti, seniń bir sózińdi qysqartpaı-aq basyp shyǵarýǵa daıar eken. Men jas kezimdegi serýen kúnderimdi, jezóksheler úıindegi shaqtarymdy jazǵym keledi. Men olardy búginge deıin artqa ysyryp, qartaıǵan shaǵymda, ol kúnder alystaǵan kezde jazarmyn dep júrgenmin. Sonda ǵana men olardy tamasha jazýǵa bolatynyna senimdi boldym. Endi jazatyn shyǵarmyn.
Hanym: Ý.Folkner degen bul myrza siz aıtqandaı jaqsy jaza ma?
Jaýap: Ol álgindeı dúnıelerdi keremet jazady, hanym. Ý.Folkner myrzanyń jazǵandary maqtaýǵa turady. Osynaý jyldarda men oqyǵan jazýshylardyń ishindegi eń myqty jazatyny sol.
Hanym: Men ol myrzanyń kitaptaryn satyp alyp oqıyn.
Jaýap: Ájeı, siz Ý.Folknerdiń kitaptaryn satyp alsańyz, ókinbeısiz. Ol ózi kópirtip kóp jazady. Bir kitabyn qolyńa alyp aýdaryp qarap bolǵansha, sórede ekinshi kitaby daıyn turady...».
[caption id="attachment_20392" align="alignleft" width="265"]
Ásker Hemıngýeı[/caption]
Bul jerde E.Hemıngýeı eki máseleniń basyn shala ketken. Birinshisi –jezóksheler úıine qatysty sóz. Ý.Folknerdiń «Qasıetti orda» romanynda qatigez erkektiń zorlyǵymen birtindep tánin saýdalaıtyn áıel deńgeıine quldyraǵan qyzdyń taǵdyry baıandalady. Bul roman atalǵan shańdy taqyrypta jazylǵandyqtan jaryq kórisimen birden jurt ańyzyn qozǵaǵan edi. Ý.Folknerdiń ózge shyǵarmalary sýǵa túsken tastaı jaryq kórisimen, aýyzǵa alynbaı joq bolyp ketip jatqanda, birneshe márte qaıta basylym kórip, qalamaqyny da mol tapqan shyǵarma edi. Ekinshisi – Ý.Folknerdiń qalamynyń júrdektigi týraly aıtylady. Sebebi, Ý.Folkner bes jylda bes roman, elýge tarta áńgime jarıalaǵan bolatyn. E.Hemıngýeı jezóksheler úıin aıtý arqyly Ý.Folknerdiń jazǵan dúnıeleri kileń «nápsini qozdyratyn las dúnıeler», «aqsha úshin jazǵan shyǵarmalar» degendi meńzegen. Odan qalsa kópirte kóp jazǵandyqtan Ý.Folknerde oqýǵa turmaıtyn dúnıeler jeterlik degenniń basyn qyltıtyp qoıǵan.
Roman jaryq kórgennen keıin synshylar avtordyń Ý.Folkner týraly qystyrmasyna syn aıtady. Buǵan E.Hemıngýeı ashyq hat arqyly bylaı dep jaýap qaıyrǵan: «Men Ý.Folknerdi syılaımyn, onyń qashanda jolynyń bola berýin tileıtin adammyn. Biraq, bul meniń ol týraly endi qaıtyp qaljyńdamaımyn degen sózim emes. Qaljyńdaýǵa týra kelse, men báribir qaljyńdaı beremin (aıtalyq, meniń sheshem jyl qustaryna erip ushyp ketemin dese, men báribir ony atyp bolsa da alyp qalamyn ǵoı)», – deıdi.
Sodan keıingi bir músheldeı ýaqytta E.Hemıngýeı túrli ortada Ý.Folknerge qatysty maqtaý sózderdi ǵana aıtqan. 1935 jyly Ý.Folknerdiń «Qaraýyl tóbe» atty jańa romany jaryq kóredi. Sol jyly E.Hemıngýeı bir suhbatynda synshylar jaqsy atamaǵan osy kitapty aýyzǵa alyp, óziniń «qunyǵa oqyp jatqanyn» aıtady. 1936 jyly taǵy bir ortada «Bizdiń aramyzda Ý.Folknerge degen túsinik pen baǵalaý áli jetpeı jatyr. Ol óz baǵasyn alýy tıis», – deıdi. Bul Ý.Folknerdiń jatpaı-turmaı roman jazyp, sonda da otbasyn asyraýǵa qalamaqysyn jetkize almaı, aqyry Gollıvýdqa baryp kınosenarıı jazyp jatqan kúnderi edi. Gollıvýdta júrgende Ý.Folknerge E.Hemıngýeıdiń «Bar men joq» shyǵarmasynyń jelisi boıynsha túsiriletin fılmniń senarıin jazý mindeti júkteledi. Bul úshin kınogerler E.Hemıngýeı qomaqty aqsha tólegen bolsa, Ý.Folknerdiń aptasyna úsh júz dollardy ǵana mise tutýyna týra keletin edi. 1944 jyly atalǵan fılm jaryqqa shyǵyp, dabyraly nasıhattalady. Ý.Folknerdiń esimi jurt arasynda eleýsiz ǵana atalyp ótedi. Bul jyldarda eki jazýshy «sen tımeseń, men tımen, kóz aldymda seltıme» degen kóńil kúıde bolǵan syńaıly. Anda-sanda E.Hemıngýeı dańqty jazýshyǵa tán minezben «áli de elenbeı júrgen bireý bar» dep birer aýyz jyly sóz aıtyp qoıatyn bolsa, Ý.Folkner «ýaqyty keler» dep bir barmaǵyn ishine búgip júre bergen túri bar.
Ótken ǵasyrdyń 40-jyldarynda synshy M.Kaýlı Ý.Folknerdiń búkil shyǵarmasyn qatarǵa turǵyzyp, áıgili «Ioknapatofa shejiresi» atty maqalasyn jazýdy qolǵa alǵan kúnderinde jazýshymen jıi hat alysa bastaıdy. 1945 jyly 17 qyrkúıekte Ý.Folknerge jazǵan kezekti bir hatynda ol bylaı degen:
«Men saǵan J. Pol Sartrdan estigen áńgimedi aıttym ba, joq? Parıjde E.Hemıngýeı araqqa sylqıa toıyp alyp, «menimen Ý.Folkner áldeqaıda myqty» dep jar salypty. Taıaýda E.Hemıngýeıden hat keldi. Uzaq-sonar hatynda ol jazýshylyqtyń es tandyrarlyq jalǵyzdyqqa batyrǵanyn, eshkimmen tildesip-syrlasa almaı júrgeni týraly jazypty. Kóńil-kúıiniń qulazyńqy, pás ekeni kórinip tur. Ol sen týraly da aıtypty: «Ý.Folknerdiń talanty kimnen bolsa da artyq, biraq, ol senimsizdeý kórinedi, sebebi, sharshap ornynan tura almaı jatsa da jaza beredi, onysymen qoımaı, qajetsiz dúnıelerdi sylyp tastaý degendi bilmeıdi. Eger maǵan salsa ǵoı...», – dep jazypty. E.Hemıngýeı óz isin biletin adam, soǵan oraı laıyqty aqysyn daýlaı da alady. Biraq, dál qazir ol toryǵyp júrgen sıaqty. Eger sen onymen buryn hat alyspaǵan bolsań, qazir hat jazyp, habarlasýyńa bolady. Bul ekeýińe de jaǵymdy jańalyq bolar edi», – degen.
[caption id="attachment_20393" align="alignright" width="316"]
Bala Folkner[/caption]
Bul hatqa qaıtarǵan jaýabynda Ý.Folkner óziniń «E.Hemıngýeıge hat jazýǵa bekigeni» týraly aıtqan. Alaıda «Ý.Folkner – M.Kaýlı muraǵatynda» bolsyn, álde óz dúnıesine óte shıraq qaraıtyn E.Hemıngýeıdiń muraǵatynda bolsyn, bundaı hattyń nusqasy saqtalmaǵan. Soǵan qarap sarapshylar Ý.Folkner sońynan óziniń alǵashqy oıynan aınyp qalǵan bolýy múmkin dep topshylaıdy. Negizinde Ý.Folkner joǵarydaǵy hattyń jabyq tusy bar ekenin ańǵarǵany anyq. Ásilinde hatynda M.Kaýlı E.Hemıngýeıdiń sózderin jumsartyp jetkizgen. Hatta ásilinde ol bylaı dep jazǵan:
«Men Ý.Folknerdiń bulaısha yńyrshaǵy moınyna ketip júrgenin bilmeppin. Seniń ol týraly kólemdi maqala jazýǵa kiriskeniń meni qýantty. Onyń kimnen bolsa da talantty ekeni anyq, biraq, oǵan myna dáýirde birdeńe jetispeıdi. Eger bir el jartylaı quldyqta, jartylaı bostandyqta ómir súre almaıtyny shyndyq bolsa, onda jezókshe sıaqty jaldanyp júrip qundy dúnıe jazamyn dep tyrashtanýdan da eshteńe shyqpaıdy. Dese de, ol sol tirligin jalǵastyryp keledi. Men olaı istemes edim... múmkin, oǵan hat jazatyn shyǵarmyn», – delingen.
Bul sózderdi jalpy sol dáýirdegi AQSH ádebıet ortasynyń Ý.Folknerge ustanǵan kózqarasynyń jınaqy kórinisi deýge bolady. Onda jazýshynyń shyǵarmashylyǵy Amerıkanyń 1861-1864 jyldardaǵy ishki soǵysynda jeńilis tapqan ońtústikterdiń qaıǵy-muńyn tókken, bir óńirdiń ǵana kúıin shertken shyǵarmalar dep qaraıdy. Mundaı qarabaıyr, menmensigen túsinikpen Ý.Folknerdiń kelispeıtini anyq (aıtalyq, 1946 jyly Ý.Folkner otbasynda shved eliniń eki tilshisin qabyldaıdy. Olar jazýshydan suhbat alyp otyryp, óz elderinde jazýshyǵa Nobel syılyǵyn berý týraly áńgimeniń qozǵala bastaǵanyn tilge tıek etken). M.Kaýlıdiń áıgili maqalasy jaryq kórip, kóp ótpeı, 1946 jyly AQSH-tyń bedeldi bir baspasy Ý.Folknerdiń «Aıǵaı men kek» pen «Múrdeni qorǵaýshylar» romandaryn birlestirip toptama etip shyǵarmaqshy bolady. Redaktorlar bir aýyzdan kitapqa «Alǵysózdi» E.Hemıngýeıdiń jazǵany durys dep kelisedi. Sonda bul sheshimge Ý.Folkner birden qarsy shyqqan. «Men alǵysózdi E.Hemıngýeıge jazdyrýǵa qarsymyn. Bul durys talǵam emes. Bul báıgege shapqaly turǵan atty onyń qasynda turǵan atpen jarnamalaǵan sıaqty tirlik bolǵaly tur. Alǵysózdi basqanyń jazǵany durys», – depti Ý.Folkner.
1947 jyly sáýir aıynda Ý.Folkner Mıssýrı shtattyq ýnıversıtetiniń stýdentterimen kezdesý ótkizedi. Osy basqosýda stýdentterdiń biri jazýshydan «Siz osy dáýirdiń eń myqty bes jazýshysy retinde kimderdi atar edińiz?» degen suraq qoıady. Buǵan Ý.Folkner: «1. T.Ýolf. 2. D.Passos. 3. E.Hemıngýeı, 4. Kets. 5. Steınbek» dep jaýap beredi. Bul sózdi estigen stýdentterdiń qatarynda otyrǵan bir muǵalim: «Stýdentter, baıqaısyzdar ma, Ý.Folkner myrza erekshe sypaıylyq tanytyp otyr, ol kisi ózin múlde atamaýdy jón sanaǵan sıaqty», – deıdi. Sodan Ý.Folknerdiń álgi tizimdi qaıta jańartýyna týra keledi. Bul joly ol ózin de qosyp, tizimdi bylaı jasaıdy: «1. T. Ýolf – taýdaı talanttyń ıesi, onyń jazǵan dúnıelerinen kóp ómir súrmeıtinin birden bilip turasyń. 2. Ý.Folkner, 3. D.Passos, 4. E.Hemıngýeı – onda júrek joq, bir aıaǵyn súıretip bolsa da ornynan turǵan emes, jazǵan kitabynda oqyrman sózdik aqtaryp áýre bolatyndaı bir sóz joq. 5. Steınbek – buryn men ol týraly úlken úmitte bolǵanmyn, biraq, qazir birdeńe deı almaımyn», – deıdi. Bul sóz kóp ótpeı baspasózde jarıalanyp, E.Hemıngýeıdiń qulaǵyna jetedi. Ózin «qoıanjúrek» degenge qatty ashýlanǵan jazýshy Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta ózimen birge maıdan kórgen generalǵa hat jazyp, óziniń soǵysta qalaı erlik kórsetkenin jalpaq jurtqa aıtyp berýdi ótinedi. General Ý.Folknerge hat jazyp, E.Hemıngýeıdiń ólimnen de qoryqpaǵanyn, Parıjge birinshi kirgen armıanyń qatarynda erekshe erlik kórsetkenin baıandap, «E.Hemıngýeıdi qoıanjúrek degenińiz artyq ketken sóz», – deıdi. Bul hatqa Ý.Folkner óziniń «ókingenin» bildirip bylaı dep jaýap qaıyrǵan:
«Hat jazǵanyńyzǵa raqmet.
Siz durys qorytyndy shyǵara almaı otyrǵan sıaqtysyz, sebebi, qolyńyzdaǵy qatysty materıaldar tolyq emes. Álgi nusqada E.Hemıngýeıdiń jeke basyna qatysty artyq-aýys sóz joq: men onyń shyǵarmashylyǵyna baılanysty ǵana óz oıymdy aıtqanmyn. E.Hemıngýeıdiń eki retki dúnıejúzilik soǵysta jáne Ispan ishki soǵysynda jasaǵan erligin bilemin jáne ony joǵary baǵalaımyn.
Sáýir aıynda men Mıssýrı shtattyq ýnıversıtetinde (men osy oqý ornynan túlep ushqanmyn) fılologıa fakúltetiniń 6 synyptan quralǵan stýdentterimen birneshe márte kezdesý ótkizip, ádebıet, jazýshylyqqa qatysty suraqtaryna jaýap berdim. Sol kezdesýde stýdentterdiń biri maǵan: «AQSH-tyń búgingi 5 uly jazýshysyn atańyzshy?» – dep turyp aldy. Men óz oıymdy aıttym. Ásilinde aýyz ashpaýǵa bekigen edim, sebebi, mundaı suraqqa eshkim de dál jaýap bere almaıdy. Alaıda, stýdentter qolqalap turyp alǵan soń, aqyry «Men aıtaıyn, durys-qatesin ózderi tekserip alsyn» degen oıǵa keldim de, zamandastarym týraly óz oıymdy aıttym. Men E.Hemıngýeıdi, T. Ýolf, D.Passosty atadym. Stýdentterge: «Osy atalǵandardyń qatarynda men de barmyn, bizdiń bárimiz tas-talqan bolyp jeńildik (Ch.Dıkkenstiń, F.Dostoevskııdiń, O.Balzaktyń bıigine shyǵa almadyq). Osylardyń ishinde T. Ýolf eń tamasha jeńildi. Sebebi, onda teńdessiz batyldyq bar. Ol qarabaıyr, talǵamsyz, qoıyrtpaq dúnıeniń ıesi ataný qaýpin sezip turyp jumys istedi jáne degenine jetti. Ol bir attap shyńǵa shyqqysy keldi, shyǵa almasa, qurdymǵa qulaýǵa da qulyqty boldy. Odan keıingi oryn D.Passosqa buıyrady. Ol ózine tán stıldiń qurbany bolyp ketti. Odan sońǵy oryn E.Hemıngýeıde. Sebebi, onda batyldyq joq, bir aıaǵymen ornynan turý da qolynan kelmeıdi, tyń ólkege túren salyp, qalamyn jańa dúnıelerge qaıraýǵa dáti barmaıdy, qorqady», – dedim.
Qazir men bul sózderdi barynsha uǵynyqty etip aıtyp otyrmyn. Stýdenttermen kezdesý kezinde bulaı bolǵan joq, aıtar sózimdi aldyn ala daıyndap ta alǵanym joq, jurttyń suraǵyna erkin jaýap berdim, ashyq áńgime boldy. Aıtylǵan sózderdiń sońynda jaryq kóretinin de bilmedim. Al sizdiń qolyńyzdaǵy materıaldar sondaǵy sózden úzip-julyp alǵan dúnıeler.
Buǵan endi ókinýdemin. Sizge jazǵan osy hattyń bir nusqasyn men E.Hemıngýeıge de joldamaq oıym bar. Basqasha túsindirýdi qajet etetin jaǵdaı oryn alsa, men qolymnan kelgenshe qatelikti túzeýge barmyn», – degen Ý.Folkner.
Osy hatty jazǵan kúni ol E.Hemıngýeıge de bir paraq hat arnap, onda bylaı degen:
«Qurmetti, E.Hemıngýeı!
Osynaý quryp ketkir aqymaqshylyq úshin keshirýińdi suraımyn. Bári sol 250 dollardy alý úshin, jaı aıta salǵan sóz bolatyn, eger onyń jaryq kóretinin bilsem, ózim-aq túzetý jasar edim ǵoı. Uzaq jyldardan beri «adamǵa pále qyzyl tilden» degendi kókeıime túıip júrýshi edim, endi qaramaısyń ba, sonyń zardabyn ózim tartyp otyrmyn. Múmkin, bul maǵan jasalǵan sońǵy eskertý shyǵar.
Men bul istiń saǵan tıtteı de qolaısyzdyq ákelmeýin qalaımyn. Sondyqtan meniń qaıtalaı keshirim suraýymdy qabyl alǵaısyń».
Bul hat tıgen soń E.Hemıngýeıdiń ashýy basylyp, sabasyna túsip qalǵan. Sol sátte aǵynan jarylyp qaıyryp bylaı dep hat jazady:
«Qurmetti, Bel (Ý.Folkner)!
Senen hat alyp, habarlasqanyńdy bilip qatty qýanyp otyrmyn. Hatyń búgin túnde qolyma tıdi, barlyq ókpe-nazdy umytaıyqshy, quryp ketsin bári. Endi bizde renish degen atymen joq. Meniń de, Ramhan generaldyń da kóńilsizdengeni shyndyq, alaıda, qazir bári óz ornyna kelgen sıaqty.
Men seniń T. Ýolf pen D.Passos týraly sózińdi túsindim, alaıda, báribir oǵan qosylmaımyn. Men T.Ýolfpen aramda uqsastyq bar dep oılamaımyn, tek týǵan aýylymyz ǵana jaqyn degeniń bolmasa. Men D.Passosty jaqsy kóremin jáne qasterleımin, biraq, ol men úshin ekinshi deńgeıdegi jazýshy...
Shyǵarmalaryńdy oqyp otyryp, men biraz adamdy esime aldym, sen solardyń bárinen myqtysyń, bul sózdi iship alyp aıtyp otyr deme. Sen tiri júrgenderdiń shyǵarmasyn oqymasań da bolady, sen anaý ólgen tulǵalarmen básekege túskeniń durys. Seniń bıigiń solarmen ǵana ólshenedi... ...Hatty uzaq-sonar jazǵanym úshin keshir. Seni qatty qurmetteıtinimdi bilgeısiń. Hat jazyp, habarlasyp turaıyq».
Hattyń uzyn-yrǵasynan E.Hemıngýeıdiń atalǵan istiń durys sheshilgenine rıza ekenin ańǵaramyz. Sonymen qatar «men turǵanda basqalar ekinshi qatarda turýy tıis» deıtin órkókirektigin de baıqaýǵa bolady. Al Ý.Folknerdi kókke kótere maqtaýynyń jalǵan sóz ekeni kóp ótpeı-aq belgili boldy.
Bul hatqa Ý.Folkner qaıyryp eshteńe demegen. 1950 jyly E.Hemıngýeıdiń «Ózennen ótip toǵaıǵa ený» romany jaryq kórgenge deıin olardyń dostyq jaǵdaıda bolǵany anyq. Oqyrman on jyl kútken joǵarydaǵy romandy synshylar bir aýyzdan «jazýshynyń ózin-ózi qaıtalaǵan, tartymsyz shyǵarmasy», «E.Hemıngýeıdiń talanty sýalǵany belgili boldy» dep synaıdy. Sol tusta jazýshyǵa qoldaý bildirgen sanaýly tulǵalardyń qatarynda Ý.Folkner de boldy: «Áıelsiz erkektegi» tamasha taraýlardy, «Kún de kóteriledi» sıaqty roman jazǵan jazýshyny qorǵap sóıleýdiń ózi artyq nárse. Alaıda, biz jazýshy jaǵynda ekenimizdi ashyq aıtýǵa tıistimiz», – dep maqala jazady Ý.Folkner.
Ý.Folkner joǵarydaǵy sózderdi jazǵan kezde áli Nobel syılyǵynyń ıegeri emes edi. Maqala «Turmys» jýrnalynda jaryq kórgen tusta, ol keshigip berilgen 1949 jylǵy syılyqtyń ıegeri bolyp tanylady. Osynaý biriniń artynan biri kelgen oqıǵalar eki jazýshynyń taǵdyryn taǵy bir ret kópirde túıistirgen. E.Hemıngýeı úshin 1950 jyldyń kúzi súrkeıli bolǵany anyq. «Ózennen ótip toǵaıǵa ený» romany synshylardan taıaq jep jatqanda, Ý.Folkner Nobel syılyǵynyń ıegeri atanady, onymen qoımaı, «E.Hemıngýeıdiń talantyna senińizder, ol áli de jaza alady» dep maqala jazyp, oǵan qoldaý bildirgen syńaı tanytady. Ómir boıy aldyn kesip kórmegen, ózinen maqtaý ǵana tilep kelgen adam osylaısha qaıyrylyp kelip oǵan qorǵan bolady, ony maqtaıdy, maqtap qana qoımaıdy, «E.Hemıngýeı áli jaza alady!» – deıdi. Bul 30 jasynda klasık atanyp, 40 jasynda «Qońyraý kimge qaǵyladydaı» roman jazǵan, eki retki dúnıejúzilik soǵysta atoılap shep jarǵan, ádebıet maıdanynda eshkimdi alymsynyp kórgen E.Hemıngýeı úshin aıtyp taýysqysyz qasiretpen teń edi. Dese de, E.Hemıngýeıdiń «jaza alatyny» shyndyq bolatyn. Ol 1951 jyldyń sońynda eki apta ýaqyt jumsap, óziniń aıtýly povesi – «Shal men teńizdi» támamdaıdy. Bul shyǵarmany búkil AQSH ádebıeti ornynan tik turyp nasıhattaǵan. Shyǵarma jaryq kórmeı turyp-aq belgili synshylar men jazýshylarǵa (uzyn sany ondaǵan adam) povestiń mátini jiberilip (onda da ár adamǵa «maqala jazý týraly tańdaý bir sizge ǵana tústi» dep aıtylǵan), ol týraly jazýǵa usynys jasalady. Poves jaryq kórisimen sol jyly Pýlıst syılyǵy beriledi. Sebebi, túsinikti – «ońtústińtiń» Ý.Folkneriniń aty alǵa ozyp ketken jaǵdaıda, endi E.Hemıngýeıdi jatpaı-turmaı qoldaý ǵana biraz dúnıeni ózgertýi múmkin edi. Sol kúnderde mańdaıynda «tańdaý jalǵyz sizge tústi» degen álgindeı túsinigi bar «Shal men teńiz» povesiniń bir nusqasy Ý.Folknerge de jetedi. Aınalasynda ne bolyp jatqanyn jazýshy da anyq bilgen túri bar. Ózine maqala surap habarlasaqan «Nú-Iork kitap sholýy» gazetiniń redaktory Reýtke jazǵan hatynda ol:
«Birneshe jyldyń aldynda (naqty ýaqyty esimde qalmapty), E.Hemıngýeı «jazýshy degen paqyrlar dáriger nemese advokat sıaqty toptalyp ómir súretin haıýan» degen edi. Qaljyń, kúlki úshin aıtylǵan bolsa da, osy sózdiń shyndyq jaǵy bar. Eń berisi, E.Hemıngýeıge jarasady. Aıtalyq, jurt jabylyp shashbaýyn kóteretin jazýshyny kókjalǵa teńeýge bolatyn shyǵar, biraq, men ony kókjaldan góri ıtke kóbirek uqsatamyn», – deıdi.
Solaı degenimen, Ý.Folkner «Shal men teńiz» týraly báribir óz oıyn bildirgen. Biraq, nege ekeni belgisiz, maqalany «Nú-Iork kitap sholýy» jaryqqa shyǵarmaı, basyp qoıady. Ol maqala 1952 jyldyń kúzinde eleýsiz bir basylymda jaryq kórgen. Soǵan qaramastan osy shaǵyn týyndy «Shal men teńiz» týraly jazylǵan eń tańdaýly mátin retinde ádebıet tarıhynda qaldy. Mátindi tutas kúıinde oqıyq:
E.Hemıngýeıdiń «Shal men teńizine» baǵa
«Bul – onyń eń úzdik shyǵarmasy. Munyń bizdiń (E.Hemıngýeıdi jáne óz zamandastarymdy aıtyp otyrmyn) qolynan kelip jaza alǵan eń keremet, eń úzdik dara týyndy ekendigin ýaqyt áıgilemek. Bul joly ol qudaıdy tapty, jaratýshyny tapty. Qazirge deıin onyń qalamy týǵyzǵan er-áıel keıipkerlerdiń barshasy ózi qalyptasqan, óz balshyǵymen ózderin ózi jasaǵan edi; jeńisi de – óz qarsy jaqtarynyń ýysynda, ózderiniń qanshama qaısar, myqty jandar ekeni ózderine jáne qarsy jaqtaryna sypattaý úshin ómir súretin adamdar edi. Biraq, bul joly, ol músirkeý deıtindi tapty: málim jerde ómir súrip jatqan málim kúshti aýyzǵa aldy, osylardy – álgi shaldy jaratty. Shal sózsiz álgi balyqty ustaıdy, sonan soń odan aıyrylyp qalady, qoldy bolý, onan soń joǵalý balyqtyń mańdaıyna jazylǵan, al, shaldyń qolynan balyqty tartyp áketý akýlalardyń enshisine jazylǵan. Iá, ol osylardyń bárin jaratady, osylardyń bárin súıip, bárin músirkeıdi. Munysy kelisip-aq tur. Qudyret tek E.Hemıngýeı men meniń súıetin jáne músirkeıtin kúshterimdi jarata bergeı – ol kúsh ne bolsyn meıli – áıteýir sol Hemıngýeıdi shaýjaılap, myna shyǵarmasyn sirá da ózgertpeıtin ete kórgeı».
Bul arada Ý.Folknerdiń «Shal men teńizin» oqyp otyryp, óziniń «Aıý» atty týyndysyn oıyna alǵany anyq. Eki shyǵarma da tabıǵat pen adam ortasyndaǵy syrly rýhanı baılanystyń júrektiń tereńine shabar bir kúıin shertedi. Eki shyǵarmada da tabıǵattan alystaǵan adamnyń máńgilik qasireti men jalǵyzdyǵy sóz bolǵan. Shaldyń dáý balyqty ólimge qımaǵany sıaqty, Ý.Folknerdiń keıipkeri de aıýdyń ómir súre berýin, tipti tasada bolsa da áıteýir onyń bolýyn qalaıdy, biraq, sońynda aıýdan aıyrylyp tynady, sodan máńgilik jalǵyzdyq bastalady. «Aıýdy» kezinde E.Hemıngýeı Ý.Folkner shyǵarmashylyǵynyń shyńy dep baǵalaǵan edi.
Alaıda, E.Hemıngýeıdiń qulaǵyna maqala emes, joǵarydaǵy «kókjal emes, ıtke uqsaıdy» degen sóz aldymen jetedi. E.Hemıngýeı bul joly da Ý.Folknerdiń sózin tike maǵynasynda qabyldaǵan. Ol Ý.Folknermen aradaǵy eski qotyrdy qaıta jańǵyrtyp, «Nú-Iork kitap sholýy» gazetiniń redaktoryna jazǵan hatynda bylaı degen:
«Ol meni aldymen qoıanjúrek dedi, endi ıtke teńep otyr... Nobel syılyǵyn alýdan buryn ol maǵan jaqsy attanatyn, ol syılyq alǵanda men oǵan arnaıy telegramma jiberip quttyqtadym, biraq ol «raqmet!» degen de joq... ondaǵan jyldardan beri Eýropada men onyń shashbaýyn kóterip, «bizdiń AQSH-ta birinshi myqty jazýshy Ý.Folkner» dep onyń básin joǵary qoıýmen keldim, ózimdi aldymen ataǵanym joq, onyń esimin aldymen atady... onyń shamasy beısbol dobyn nege toǵyz ret qaǵýǵa jetpeıtinin bilip tursam da, ony basqa bireýge tis jarǵanym joq. Endi kelip, meniń kúnim bir soǵan túsip qalǵandaı, aýzyna kelgenin aıtyp, meni ıtke teńeıdi. Iá, ol jurtty aýzyna qaratyp sóıledi (Ý.Folknerdiń Nobel syılyǵyn alarda sóılegen sózin aıtady), keremet, biraq, ol sonda aıtqan deńgeıine endi eshqashan da jete almaıdy... Onyń shyǵarmalarynyń kók tıyn quny joq, qaıtalap oqýǵa turmaıdy. Qaıtalap oqı qalsań, aldanǵanyńdy birden bilesiń... Al men ne jazatynymdy jaqsy bilemin... men tiri turǵanda Ý.Folkner «Nobel syılyǵynyń ıegerimin» dep mas bolǵanda ǵana maqtana alady...».
1954 jyly E. Hemıngýeı de Nobel syılyǵynyń ıegeri atandy. Biraq, Ý.Folkner ony quttyqtamapty. 1955 jyly dosyna jazǵan bir hatynda E. Hemıngýeı: «Ońtústiktiń sóz mánerimen sóıleıtin adamdarǵa senýshi bolma, olar shetinen sýaıt ótirikshi keledi. Olar kólgirsimese ǵana bizge uqsap taza aǵylshyn tilinde sóıleı alady», – dep jazǵan.
1956 jyly Ý.Folkner AQSH atynan Japonıaǵa memlekettik saparmen barady. Japondyq oqyrmandarmen júzdesý kezinde jazýshy óziniń bir kezdegi «tas-talqan bolyp jeńilý» týraly oıyn taǵy jańǵyrtqan. T.Ýolf, D.Passos jáne ózi týraly aıta kelip: «Shyǵarmashylyq degen aldyńa tynbaı jańa talap qoıyp otyrý, sony jeńý úshin baryńdy salý, sonyń jolynda tas-talqan bolyp jeńilý. Men «tas-talqan bolyp jeńilgenderdi» qatarǵa turǵyzǵanda jeńilýden qoryqpaıtyn, jańa óris ashýdan jasqanbaıtyn júrektilikti basty orynǵa qoıdym. Bizdiń shyǵarmashylyǵymyzda osy qasıet bar... E.Hemıngýeıdi sońynda ataǵan sebebim, onyń shyǵarmashylyqta táleıi zor, qashanda oıyna alǵan isin tyndyryp shyǵady, bir sózben aıtqanda, ol tas-talqan bolyp jeńilýdi bilmeıdi, óziniń úırenshikti úıshigine tyǵylyp alyp, úırenshikti tásilimen jaza beredi, basyn qaterge tigýden qorqady», – degen.
1961 jyly 2 shilde kúni E.Hemıngýeıdiń óz úıinde opat bolǵany týraly qaraly habar taralady. Bul habardy estigen Ý.Folkner birden: «Bul tegin ólim emes, ol ózin óltirdi», – degen. Ekinshi kúni tilshilerge: «E.Hemıngýeı kóp nársege qarsy shabýmen keldi. Onyń batyrlyǵy men erkekke tán minezi, belgili turǵydan alǵanda ózin-ózi jarnamalaǵan jasandylyq», – dep pikir bildirgen. Sońynan bir dosyna: «Men tóte tartatyndardy unatpaımyn», – degen. Aıtsa aıtqandaı, E.Hemıngýeı ózine qol salǵan bolatyn. Alaıda, E.Hemıngýeıdiń sońǵy talǵamyn basqasha qabyldaýǵa da bolady. Ol jazýshynyń shyǵarmalarynda ómir boıy tý etip bıik ustaǵan: «Adam jeńilý úshin jaralmaǵan, meni óltire alýy múmkin, biraq jeńe almaıdy!» («Shal men teńiz») degen senimimen sabaqtasady. Densaýlyǵynyń kúrt tómendeýi (eki retki ushaq apatynan alǵan, soǵysta basynan alǵan jaraqaty jazýshyny tıtyqtata bastaǵan) E.Hemıngýeıdi aqyrynda jaraly arystandaı ólimge qarsy shabýǵa túrtki bolǵan. Buny erlik demegenniń ózinde, qorqaqtyq deýge bolmas. Belgili turǵydan jazýshy óziniń ómirlik ustanymyn ólimimen de qorǵap ketti deýge ábden bolady.
Arada bir jyl tórt kún ótkende Ý.Folknerdiń ózi de júrek talmasynan kenet ómirden ozady. Ekinshi ret júrek shanshýy ustardyń aldynda dosyna syryn aqtaryp: «Meniń ólgim kelmeıdi», – depti jazýshy. Dárigerler júrek naýqasynyń asa bir qater tóndirip turmaǵanyn eskertkenimen, jazýshynyń ózi ýaqytynyń sanaýly qalǵanyn ańǵarǵan túri bar...
E.Hemıngýeı men Ý.Folkner ádebıette estetıkalyq talǵamnan dúnıege kózqarasqa deıin bir-birine múlde uqsamaıtyn eki tıptegi jazýshynyń sanatyna jatady. Soǵan qaramastan olardyń shyǵarmalarynda ortaqtyq bar. Aıtalyq, Ý.Folkner Nobel syılyǵyn alarda sóılegen sózinde adamnyń qıyndyqqa tóze biletin qaısar rýhyn sóz etedi. «Aıǵaı men kek», «Múrdeni qorǵaýshylar» romandarynyń ózeginde de osy rýh jatyr. Al qıyndyqqa moıynsynbaıtyn, ólimge de qasqaıyp qarsy shaba alatyn rýhty E.Hemıngýeıdiń barlyq shyǵarmasynyń jınaqtalǵan beınesi desek, esh artyq aıtqandyq bolmaıdy. Bul turǵydan eki jazýshy úndes. Odan qalsa eki jazýshy da jańa talǵamnyń týyndysy, aǵylshyn tilindegi modernısik prozanyń kókjıegin keńeıtken jazýshylar. Ekeýiniń parqy, bastysy, shyǵarmashylyq estetıkadaǵy ýaqytqa bolǵan túısiktiń parqynda jatsa kerek.
E.Hemıngýeı shyǵarmalary qashanda «osy shaq» boıynsha ómir súredi. Áńgimeleri men romandarynyń túp bolmysy da osy qazyqqa baılanǵan. Ý.Folknerdiń dúnıetanymy buǵan uqsamaıdy. Ol ótkenmen ómir súredi. J.Pol Sartrdyń (fransýz fılosofy, dramatýrg-jazýshysy, 1964 jylǵy Nobel syılyǵynyń ıegeri): «Ý.Folkner shyǵarmalary kóz aldyńa júrip bara jatqan arbanyń artynda sońyna qarap otyrǵan jandy elestetedi. Onyń shyǵarmalarynda búgin men keleshek degen atymen joq, tek qana «ótken ýaqyt» bar», – degeni bar. Eki jazýshynyń boıyndaǵy osy mándik paryq olardyń shyǵarmashylyq bolmysyn belgilegen. Jańa estetıkalyq túısikpen jazylǵanyna qaramastan E.Hemıngýeıdiń týyndylary oqýǵa ońaı, qabyldaýǵa jeńil, tarıhı-mádenıettik kórinisi anyq bolyp keledi. Munymen salystyrǵanda Ý.Folkner shyǵarmalarynyń tamyry tereńde jatyr. Jazýshynyń romandary «Táýrattan» tartyp Ý.Shekspırge deıingi Batys ádebıetiniń órkenıetimen mıanyń tamyryndaı ushtasyp ketken. Bul jaǵynan Ý.Folknerdiń aldyn oraıtyn mátin ıesi ótkende de, búgin de kemde-kem.
Áńgime janrynda eki jazýshynyń óz aldyna qoltańbasy bar. E.Hemıngýeı shyǵarmalary «muztaýdyń» bolmysyna jaqyndasa, Ý.Folknerdiń týyndylary «sana aǵymy», «kóp qyrmen» jazýdyń tamasha úlgilerine jatady. Atap aıtar bolsaq, «Ózge bir elde», «Jaýyndaǵy mysyq», «Alpi taýyndaǵy malshy áni», «Taza ári tynysh jer», «Kópirdegi qart», t.b. shyǵarmalardy E.Hemıngýeıdiń muhıtta turǵyzǵan muztaýy deýge ábden bolady. Ý.Folknerdiń «Emıldi eske túsiretin bir shoq raýshan gúl», «Erte shańy shyqqan qyrkúıek» áńgimeleri anaý «Aıǵaı men kek» bastaǵan romandarynyń óte suryptalǵan nusqasy sıaqty. Óz basym jazýshynyń «Aıýy» (poves nuqasy emes, áńgime nusqasy) men joǵarydaǵy eki áńgimesin qaıtalanbaıtyn tamasha mátin retinde baǵalaımyn.
20 jyldyń aldynda, Qytaıda stýdent shaǵymda bir qolyma E.Hemıngýeıdiń «Djek Adamstyń áńgimeleri» jınaǵyn, endi bir qolyma Ý.Folknerdiń «Múrdeni qorǵaýshylar» romanyn ustap, jatpaı-turmaı «jazýshy-aqyn bolamyn» dep júrgen kúnderde men de eki jazýshydan biraz dúnıe úırengen edim. «Áýelegen aq qaýyrsyn» atty áńgimede E.Hemıngýeıshe, «Betpe-bet» degen áńgimede Ý.Folknershe áńgime jazýdy synap kórgen bolatynmyn. Aldyńǵy shyǵarmam 1995 jyly «İle jastary» jýrnalynyń (aılyq basylym) 4 sanynda, sońǵysy 1996 jyly «Tarbaǵataı» jýrnalynyń (maýsymdyq basylym) 4 sanynda jaryq kórip edi.
E.Hemıngýeı men Ý.Folknerdi oqý saǵan qashanda bir nárseni eskertip turady: jaqsy jazamyn deseń, aldymen bos-bopyr sózden arylýǵa tıissiń.
Ardaq Nurǵazyuly
