Ulttyq qordyń qarjysy búdjet tapshylyǵyn jabýǵa jumsalýda
Úkimet bul qordy ońdy-soldy shashpaǵanda, búginde onda kem degende 125 mıllıard dollar qarjy qordalanyp jatatyn edi. Óıtkeni 2015-2021 jyldary bılik UQ-dan eń kemi 24,7 trıllıon teńge shyǵyndaǵan (orta eseppen 1 dollar = 350 teńge baǵamymen alǵanda, shamamen 70,6 mlrd dollar shyǵady). Onyń 80%-yn kepildendirilgen transfert retinde alypty.
Esep komıtetiniń boljamynsha, eger jumsaýdyń qazirgi praktıkasy saqtalsa, onda qor 2030 jylǵa qara nólge teńeledi. Úkimet ony ekonomıkanyń ósimin qamtamasyz etýge emes, jaı ǵana búdjet tapshylyǵyn jabýdyń kózi retinde qoldanady.
Bul rette vedomstvo álemdik ekonomıkadaǵy úderisterdi, dekarbonızasıalaý prosesterin jáne UQ-ny toltyrý men shyǵyndaýdyń aǵymdaǵy qarqynyn negizge alyp otyr. Osynyń bári saqtalsa, Ulttyq qordan túk qalmaı, túgesiledi eken.
Buǵan deıingi eń iri shyǵyn 2021 jylǵa keldi (2,7 trln teńge nysanaly transfert túrinde bólingen), al bul sońǵy 7 jyldaǵy ortasha shamadan 1,7 esege kóp. Ol qarajat byltyr 126 búdjettik baǵdarlama men kishi baǵdarlamalar arasynda, 71 baǵyt boıynsha úlestirildi. Iaǵnı aǵymdaǵy shyǵystardy óteýge baǵyttaǵan.
Ulttyq qordan qarjylandyrylatyn jobalar qoldan qymbattatylǵan
Bas aýdıtor Natalá Godýnovanyń aıtýynsha, qordan qarjylandyrylǵan jobalardyń qunyn qoldan, jasandy túrde qymbattatýǵa jol berilgen.
UQ qarajaty tipti jeke jáne zańdy tulǵalarǵa kredıt túrinde taratylǵan, bul Búdjet kodeksine qaıshy. Komıtettiń dereginshe, 2021 jyly zańdy tulǵalar nysanaly transfert esebinen 105,7 mıllıard teńge arzan nesıe aldy.
Basqasha atqanda, búkil nysanaly transferttiń 5,7%-y zaem túrinde úlestirilip ketken.
Onyń ústine qordan bólingen kredıtterdi keıin qorǵa qaıtarý qarastyrylmapty, bul onyń jınaqtaýshy fýnksıalaryna nuqsan keltiredi. Sebebi zaem qarajattar ne respýblıkalyq búdjetke, ne Báıterek jáne basqa kvazımemlekettik qurylymdarǵa túsedi. Bolmasa, kredıttelgen jobalar sátsizdikke ushyrap, bankrot bolyp, UQ qarajaty ýly aktıvke aınalyp ketedi.
N.Godýnovanyń dereginshe, 2022 jylǵy 1 qańtardaǵy jaǵdaı boıynsha, 2015-2021 jyldary qordan berilgen kredıtter úshin 54,8 mlrd teńge ǵana qaıtarylǵan. Olar búdjetke tústi.
Qordyń taýsylýyna soqtyratyn taǵy bir faktor. Odan alynyp, ıgerilmegen qarajat UQ-ǵa keri qaıtarylmaıdy. Esep komıteti 2015-2021 jyldary kem degende 72,3 mlrd teńge keri oralmaǵanyn áshkereledi. Sonyń 83%-y 2021 jylǵa tıesili.
Muny kópshilik bile bermeıdi...
Esep komıtetiniń baılamynsha, Ulttyq qordy basqarýdyń qoldanystaǵy tájirıbesiniń basty kemshiligi sol, qorǵa júktelgen barlyq mindetter men maqsattardyń tıimdi júzege asýyna jaýap beretin bir memlekettik organ joq.
Budan basqa da iri problemalary jetip-artylady. Qordan qarjylandyrylǵan búkil bıznes-prosester boıynsha biryńǵaı aqparat joq, ony qalyptastyrý isin úılestirý de jolǵa qoıylmaǵan.
Jalpy alǵanda, N.Godýnovanyń túsindirýinshe, Ulttyq qordyń eseptik aqparaty aıqyn, móldir emes.
Qazaqstannyń Munaıservıstik kompanıalary odaǵynyń bas dırektory, munaı-gaz salasynyń sarapshysy Nurlan Jumaǵulov Ulttyq qordyń laıyqty tolyqpaýynyń taǵy bir túıtkilin ashyp kórsetti.
– Kópshilik bile bermeıdi, Úkimet TSHO-ny roıaltı ornyna eksporttyq kedendik bajdy tóleýge mindetteıdi. Bul rette TSHO EKB boıynsha tólem úshin shetelge shyǵarylǵan munaı túsiminen belgili bir paıyz túrinde tólem aýdarady. Buǵan ne sebep? Roıaltı – Ulttyq qorǵa túsedi, al EKB membúdjetke joldanady. Saldarynan, Qazaqstannyń bolashaq urpaǵyna arnalǵan tólem jasandy túrde azaıtylady, sonyń esebinen búdjet qosymsha tolyǵady, – deıdi sarapshy.
Ulttyq qordy qurǵanda sol kezdegi Memleket basshysy ekonomıkanyń jáne búdjettiń qara altynnyń qubylǵan qunyna táýeldiligin joıý mindetin qoıdy. Esep komıtetiniń tujyrymdaýynsha, bul mindet, ıaǵnı munaı tabystaryn sterılızasıalaý júzege aspaı qaldy. Onyń ornyna qordan transfert alý kólemi tek ulǵaıyp barady.
Pandemıa kezinde zamanaýı aýrýhanalar salynbady
Nursultan Nazarbaev 2017 jylǵy joldaýynda 2022 jyly Ulttyq qordan alynatyn transfert kólemin 2 trln teńgege deıin azaıtýdy júktedi. Araǵa pandemıa kıligip, bul maqsat árige ysyrylǵan.
Sodan byltyrǵy jeltoqsanda Parlament 2022 jyly UQ-dan kepildendirilgen transfertti – 2,4 trln teńge, al 2024 jyly – 2 trln teńge kóleminde azaıtyp bekitti. Biraq bılik ýádesinde tura almady. Bıylǵy mamyrda Úkimet pen Parlament úsh jyldyq búdjetti qaıta qarady.
Osylaısha, 2022 jylǵa arnalǵan respýblıkalyq búdjette Ulttyq qordan alynatyn kepildendirilgen transfert mólsheri 4 trıllıon 30 mlrd teńgege deıin ulǵaıtyldy. Buǵan qosa, qordan 550 mıllıard teńge nysanaly transfert túrinde shyǵyn shyǵarylady.
Ekonomıs-ǵalym Marat Erǵozınniń paıymdaýynsha, qordan 6 jylda shashylǵan 24,7 trıllıon teńge qarapaıym halyqtyń ál-aýqatynyń kóterilýine ákelmedi.
– Buqaranyń qatty kedeılenýi aqyr sońynda Qańtar oqıǵalaryna soqtyrdy. Ulttyq qor qarajattarynyń qara halyq turmysynyń jaqsarýyna yqpal etpeýi – qor shyǵystarynyń jetkilikti túrde áleýmettik baǵdarlanbaǵanyn pash etedi. Ony aıtasyz, bul tipti otandyq bıznestiń órkendeýine de serpin bermedi.
Negizinen, qordan qarjylandyrylǵan daǵdarysqa qarsy jobalardyń nebári 14%-y ǵana uzaq merzimdi aktıv qurýǵa baǵyttaldy, qalǵany – basym kópshiligi qysqa merzimdi ǵana nátıje ákeledi.
Mysal retinde pandemıamen kúreske jumsalǵan mıllıardtardy keltirýge bolady. Oǵan ketken qarjyǵa ne zamanaýı aýrýhanalar salynbady, ne jańa ındýstrıalar paıda bolmady. Tek shetelden ımporttalǵan daıyn materıaldan maska tigetin, ne daıyn vaksınany qutylaıtyn kásiporyn quryldy. Ol óndirister endi doǵarylýda. Úkimet qateliginen sabaq almaıdy, bul baǵytta jumys júrgizbeıdi. Olaı bolsa, bolashaqta Ulttyq qor túbine jetip qalýy da múmkin, – deıdi ekonomıs.
Sonymen birge kvazımemsektor UQ-ǵa jekeshelendirýden túsetin qarajatty tolyqqandy aýdarmaıdy, dıvıdend tólemeıdi.
Qordy qorlandara alamaz ba?
Búginde Ulttyq qordyń qarjysyna qatysty ne bolyp jatqanyn, onyń álemdegi qandaı aktıvterge salynǵanyn kórsetetin aqparattyq júıe de, portal da joq. Sarapshy Norvegıadaǵy sıaqty Qazaqstanda da Ulttyq qordy basqarýmen aınalysatyn jeke basqarýshy kompanıa qurýdy usynady.
Aıtqandaı, Esep komıtetiniń tóraıymy N.Godýnova Parlamenttegi sózine túsinikteme berip, toqtamyn birshama ózgertti. Ol qorǵa qatysty jaǵdaıdy turaqty dep baǵalady.
Eger 2021 jylǵy 4 aıda UQ-ǵa 386 mlrd teńge túsim tússe, al bıylǵy 4 aıda bul soma 2,1 trln teńgege jetipti.
Munaı baǵasynyń sharyqtaýy arqasynda 2022 jylǵy tek 5 aıda qorǵa 2,9 trln teńge túsim quıyldy. Bul búkil 2021 jylǵy barlyq túsimnen 300 mlrd teńgege kóp!
Demek eger Úkimet aýdıtorlar men sarapshylar aıtqan barlyq syn-eskertpelerden qorytyndy shyǵaryp, jaǵdaıdy túzese, túsimdi az shyǵyndap, kóp tolyqtyrsa, qor 100 mıllıardtyq mejege jyldam qarqynmen jaqyndaı túsýi múmkin. Onda 2030 jyly álem munaıdy tutynýdy kúrt kemitkende, Qazaqstan ómir súrýine qajetti qordy qorlandaryp úlgere alady.
Janat ARDAQ, jýrnalıs, inbusiness.kz portaly
