«Қазақ отбасылары» деп аталатын ұлттық баяндамада соңғы жылдары елімізде тіркелген некелер санының біршама азайғаны деректермен көрсетілген. Адамдардың ресми түрде некеге тұруға ниеті кеміп барады. Мәселен, 2017 жылы 141 791 жұп ресми некеге тұрса, 2022 жылдың 9 айында тіркелген некелер саны 98 254-ке дейін азайған, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш коронавирустық пандемиялық шектеулерге байланысты 128 839-ға дейін айтарлықтай төмендеген. 2021 жылы да үйлену тойларына тыйым салу мен шектеулерге қарамай неке саны 140 256-ға өскен.
Соңғы 6 жылдағы тіркелген неке санының жалпы динамикасы бірте-бірте, қалыпты болғанымен, тұрақты төмендеуді көрсетеді. Елімізде жалпы некеге тұру көрсеткіші (1000 тұрғынға шаққанда неке саны) 2017 жылғы 9,33-тен 2022 жылғы 7,34-ке дейін кеміді.
Бұл ретте республиканың барлық аймақтарында төмендеу байқалады. Сонымен қатар, қала мен ауыл арасында тұрақты некеге тұру деңгейінің алшақтығын көреміз.
Өңірлер арасында да алшақтық бар. Неке саны бойынша төрт облыс 2021 жылғы орташа республикалық көрсеткіштен ең жоғары санға жетті. Көшбасшы болып миллионнан астам тұрғыны бар қалалар тұр: Астана және Алматы – сәйкесінше некеге тұру көрсеткіші 10,1 және 9,4, сондай-ақ Атырау және Маңғыстау облыстары – 7,86 және 7,72.
Бұл әлемдік үрдіс екенін айту керек. АҚШ-та, мысалы, Ұлттық денсаулық статистикасы орталығының мәліметінше, 2020 жылы некеге тұру көрсеткіші 1000 адамға 5,1-ді құрады. 329 484 123 адам тұратын Америка Құрама Штаттарында барлығы 1 676 911 неке болды. Тағы бір мысал, Еуропалық Одақ, онда 2020 жылы ЕО-ның неке деңгейі 1000 тұрғынға 3,2 некені құрады.
Қазақстандық Қоғамдық даму институтының (ҚИОР) социологиялық зерттеуіне сәйкес, соңғы жылдары тіркелмеген немесе «азаматтық» деп аталатын некелердің таралуы артып келеді. Бұл қарым-қатынастағы ерлі-зайыптылар өздерінің немесе отбасы мүшелерінің арасында жауапкершілікті ресми түрде бөліспейді.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, респонденттердің «азаматтық» некеге деген көзқарасын айта отырып, үш бірдей дерлік топқа бөлінген, олардың 28,3 пайызы «азаматтық» некелерді құптайды, 32,8 пайызы мұндай қарым-қатынасты қабылдамайды және 33,1 пайызы бейтарап немесе қарсы. Сонымен қатар, зерттеуге сәйкес, жасы ұлғайған сайын адамдар бұл құбылысқа оң көзқарас танытады, 61 жастан асқан ересек буынды қоспағанда, әрине.
Сондай-ақ, қазақ қоғамында заң деңгейінде рұқсат етілмеген ерте некеге тұру жағдайлары (1 пайызға дейін) аз емес. Ал ерте некеге тұру өте қиын мәселе. Мамандардың пікірінше, ерте некеге тұрудың қозғаушы мотиві мен себебі білім алудың маңыздылығын және қыздардың әлеуметтік рөлінің тереңдігін түсінбеу болып саналады, олар тек үй жұмысымен және бала тәрбиесімен шектеліп қалмауы керек. «Әлеуметтік оқшаулау, «дәстүр», кедейлік пен басқа да факторлармен, соның ішінде географиялық оқшаулаумен, кәмелетке толмаған қыздарды ерте күйеуге беру гендерлік кемсітушілік пен әйелдерді маргинализациялаудың қатал циклін көрсетеді және жалғастырады», - деп түсіндіреді зерттеу нәтижелері.
Біздің еліміз үшін тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі әлі де өзекті. Отбасылық қарым-қатынастағы жағымсыз тенденцияның бірегейі – тұрмыстық зорлық-зомбылық. 2022 жылы отбасылық-тұрмыстық салада 520 қылмыстық құқық бұзушылық тіркелген. Десе де бұл 2021 жылмен салыстырғанда 8,5 пайызға аз. Оның 70-і адам өлтіру, 214-і денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, 167-сі денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтірумен аяқталған.
Мемлекет соңғы жылдары тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны күшейтіп-ақ жатыр, тіркелген осындай деректердің азайғанына қарамастан, мәселе әлі де өзекті күйінде. Көптеген зорлық-зомбылық жағдайлары тергелмей, тексерілмей жатып жабылады. Бұл жағдайда ең осалы және зардап шегетіні - әйелдер мен балалар.
Дегенмен, 2017-2022 жылдар аралығында отбасылардың ажырасуында аздаған оң динамика байқалады. Соңғы 5 жылда ажырасу көрсеткіші төмендеген. Мәселен, 2017 жылы 1000 адамға 3,03 болса, 2021 жылы 1000 адамға 2,54-ке дейін кеміді. 2021 жылғы мәліметтер бойынша ажырасудың ең жоғары көрсеткіші Астана, Павлодар, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында тіркелді.
Сарапшылар ажырасу санының азаюындағы оң үрдісті жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнімнің өсуімен байланыстырады. Жан басына шаққандағы ЖІӨ неғұрлым жоғары болса, соғұрлым аз отбасылар ажырасады. Алайда, ажырасу статистикасында тағы бір тенденция көзге көрініп тұр. 2000 жылдың басынан бері екі жаққа кеткен ерлі-зайыптылардың ішінде ажырасуды жиі шешкен 5 жылдан 9 жылға дейін өмір сүрген жұптар болды. Осылайша, бұл кезең некедегі адамдар үшін ең қиыны саналады. 2021 жылдан бастап тенденция өзгерді және ерлі-зайыптылар некенің бірінші жылынан кейін (1 жылдан 4 жылға дейін) ажыраса бастады.
«Ажырасуға не себеп болады?» деген сұраққа зерттеу респонденттері маскүнемдік, нашақорлық және құмар ойындар, тұрмыстық зорлық-зомбылық және опасыздық сияқты жаман тәуелділіктерді атап өткен. Ал статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде орта есеппен жылына 140 мың жұп шаңырақ көтереді, оның 50 мыңы құлап тынады. Тіркелген некелердің жалпы санынан ажырасу үлесі кемінде үштен бірін құрайды, яғни 34,4 пайыз.
Тағы да сарапшылардың пікіріне жүгініп көрсек, қазақстандықтардың көпшілігі отбасы құндылығын мойындайды. Қазақ отбасылары балаларының бойына сіңіруге тырысатын басты қасиеттердің қатарында еңбексүйгіштік – 33,8 пайыз, өзін-өзі құрметтеу – 31,8 пайыз, адалдық – 31,7 пайыз, сыйластық – 31,7 пайыз бар. Бір қызығы, өте қарапайым отбасылар үшін кейбір құндылықтардың маңыздылығы төмендей бастаған, еңбекқорлық 2020 жылы 64,1 пайыздан 2022 жылы 33,8 пайызға, үлкендерге құрмет 2020 жылы 54,9 пайыздан 2022 жылы 25,3 пайызға кеміген.
Жалпы сандар қазақ шаңырақтарында үйді асырап, бағу – ер адамға, ал үй шаруасы – әйелдерге жүктелетін дәстүрлі отбасылық құрылымды ұстанатынын, ерлер де, әйелдер де солай ойлайтынын көрсетеді. Әйелдер балалармен көбірек уақыт өткізеді, ер адамдар көбінесе отбасын материалдық қамтамасыз етуге жауапты. Әйелдердің жұмысы негізінен отбасы бюджетіне айтарлықтай үлес болып саналмайды. Дегенмен, отбасы институты бүгінде біртіндеп өзгере бастаған. Әлеуметтанушы, «Қазақ отбасылары» ұлттық баяндамасының авторларының бірі Ольга Николаеваның айтуынша, елімізде отбасылық құндылықтардың өзгеруі бірқатар факторлардың әсерімен жүріп жатыр. Олардың ішінде тек ішкі ғана емес, сыртқы жаһандану жағдайын да қоса қарастыру қажет. «Қазіргі ұрпақтың бұрынғыға қарағанда өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндіктері көбірек, жастар тұрмысқа шықпас бұрын алдымен білім алып, жұмыс тауып, экономикалық тәуелсіз болғысы келеді», - деп атап өтті Ольга Николаева.
Оның айтуынша, көптеген ерлі-зайыптылар үйлену тойына және бірге баспанаға ақша жинау үшін «азаматтық» некеде тұрады. Сондықтан оны тіркеуге асығар емес. Қазіргі жастар мұндай көзқарастарды ерекше ұстанады.
Қазіргі қоғамдағы отбасы құндылықтарының тағы бір тенденциясы ерлі-зайыптылар арасындағы келісім негізінде отбасын құру болып табылады. «Отбасының бұл түрі үйде де, кәсіпте де өзін-өзі жүзеге асыруға бағытталған серіктестерді біріктіреді», - деп түсіндіреді әлеуметтанушы.
Ата-анасы мен балалары бар отбасылар қоғамда басым, ал жас отбасылар, әрине, жағдай мен мүмкіндік берсе, ата-анасынан бөлек тұруды қалайтынын айта кеткен жөн.
Әрине, әлеуметтік-экономикалық факторлар адамдардың үйлену күнін кейінге қалдыруға мәжбүрлеуі мүмкін. Отбасындағы зорлық-зомбылықтан қорқу, ата-ана болуға дайын еместік сезімі сияқты психологиялық себептері де жоқ емес.
Айта кетерлігі, бұл елдегі неке қатынастары саласындағы тенденциялар мен факторлардың толық емес тізбесі, алайда бұл қысқаша шолу Қазақстандағы неке-отбасы қатынастарының тұрақты емес және үнемі өзгеріп отыратынын түсіну үшін жеткілікті. Олардың даму процесіне әлеуметтік-экономикалық және саяси-демографиялық факторлар әсер етуі де ғажап емес.
Ал мемлекет отбасы институтына қалай қолдау көрсетеді? Отбасы – негізгі әлеуметтік институт, оның қызметі мемлекеттің әл-ауқаты мен тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Сондықтан мемлекеттік отбасы саясатындағы басымдықтар бірінші кезекте отбасын нығайту мен қорғауға, отбасының физикалық, зияткерлік, рухани және адамгершілік дамуына қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған шараларға берілген.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев сөзінің бірінде отбасы – еліміздің әл-ауқаты мен гүлденуінің негізі, сондықтан мемлекет отбасы институтына қолдау көрсетіп, оны жан-жақты жүргізетінін атап өткен. Жалпы, Қазақстанда отбасылық саясат саласында мемлекет алдында тұрған бірқатар мәселелер бар. Атап айтқанда, тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасының өзектілігі, саналы ата-ана мен салмақты әке болуды қалыптастыру машақаты, ата-аналық құқық бұзушылықтың азаюы, соңғы жылдардағы неке деңгейі, неке, жүктілікті индукциялық тоқтату жағдайлары, соңғы жылдары ана өлімінің, нәресте шетінеуінің артуы, репродуктивті денсаулық саласындағы мамандардың тапшылығы. Нақты санға жүгінсек, 2021 жылдың 12 айының қорытындысы бойынша нәресте өлімінің көрсеткіші 2020 жылдың сәйкес кезеңіндегі 7,79-мен салыстырғанда 7 пайызға өсіп, 1000 тірі туғанға шаққанда 8,35-ті құрады. Сонымен қатар, 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында бұл үрдіс жалғасын тапты, бұл алаңдатарлық ахуал.
Айтпақшы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы нәресте өлімін «белгілі бір аймақтағы өмір сапасының ажырамас көрсеткіші» ретінде таниды. Бұл көрсеткіш облыстардың және тұтастай алғанда ел халқының жалпы денсаулығы мен өмір сүру деңгейін сипаттайды.
Мемлекет отбасы институтын қолдау мақсатында бірқатар шараларды қолға алуда. 2022 жылы Қазақстан Республикасындағы отбасылық және гендерлік саясаттың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы жаңартылды. Барлық өңірлерде отбасын қолдау орталықтары ашылып, консультациялық, құқықтық және психологиялық көмек көрсету жұмыстары белсенді түрде жүргізіліп жатыр.
Жауапты ведомствоның мәліметінше, 2022 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша еліміздің өңірлерінде барлығы 61 Отбасын қолдау орталығы жұмыс істеді, оның 36-сы көп балалы аналарға көмек көрсету үшін құрылған. Отбасылардың бос уақытын ұйымдастыру үшін елімізде аула клубтары мен отбасылық коммуникация клубтары қызмет көрсетеді. Ал 3 жасқа дейінгі баласы бар ата-аналарға толық емес жұмыс күнімен жұмыс істеу мүмкіндігі қарастырылған.
2020 жылдың қаңтар айынан бастап көп балалы отбасыларға берілетін жәрдемақы отбасындағы бала санына қарай сараланған мөлшерде енгізілді. Сонымен қатар, аз қамтылған отбасы балалары оқу құралдарымен қамтамасыз етуді, оқу орнында тегін тамақтандыруды және қоғамдық көлікте жеңілдікпен жол жүруді қамтитын кепілдендірілген әлеуметтік пакетке құқығы бар. «Алтын алқа» және «Күміс алқа» төсбелгілерімен марапатталған көп балалы отбасылар мен аналар коммуналдық тұрғын үй қорынан баспана алуда басым құқыққа ие. Елімізде жалғызбасты аналарға ресми статус берілмесе де, мемлекеттік деңгейде жалғызбасты ата-аналардың, әсіресе әйелдердің мәселесіне түсіністікпен қарайды.
Заңға сәйкес жалғызбасты аналар мен толық емес отбасыларға арнаулы жәрдемақылар қарастырылмаған. Алайда, олар жәрдемақы мен басқа да төлемдерді басқалармен бірдей негізде алады: бала тууына байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы, бала күтімі бойынша ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы, анасына немесе әкесіне, асырап алушыға, мүгедектігі бар баланы тәрбиелеп отырған қорғаншыға ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы төленеді.
2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап бала күтіміне байланысты төлемдердің мерзімі 1 жылдан 1,5 жылға дейін ұлғайтылды. Ал бұл президенттің бастамасы еді. Сондай-ақ, «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңда баланы әкесіз тәрбиелеп отырған жалғызбасты аналар халықтың әлеуметтік осал тобы ретінде тұрғын үй кезегіне тұра алатыны көрсетілген.
Қазақстандықтар Президенттің «Балаларға арналған Ұлттық қор» бастамасын балалардың болашағы мен отбасы әл-ауқатына қосылған маңызды үлес деп санайды. Оның мәні қордың инвестициялық кірісінің жартысы балалар үшін арнайы ашылған жинақ шоттарына бағытталатын болады. Онда қаражат туғаннан 18 жасқа дейін жинақталады. Жинақталған қаражатты тұрғын үй сатып алуға немесе білім алуға жұмсауға болады. «Балаларға арналған Ұлттық қор» 2024 жылы жұмыс істей бастайды.
