كەشە عانا، ياعني 1 ناۋرىزدان باستاپ كولىكتەرگە ارنالعان گاز باعاسىن ۋاقىتشا رەتتەۋ توقتاتىلعانى سول ەدى، باعا شارىقتاپ شىعا كەلدى. كارانتين كەزىندە ەداۋىر باعانى رەتەگەن 2020 جىلدىڭ 3 ساۋىرىندەگى «جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرىندە جانارماي قۇيۋ ءۇشىن سۇيىتىلعان مۇناي گازىن بولشەك ساتۋدىڭ شەكتى باعالارىن بەلگىلەۋ تۋرالى» N-20293 بۇيرىق ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس كۇشى جويىلدى. ەندى مەملەكەت جانارماي بەكەتتەرىنىڭ باعاسىنا ارالاسپايدى. بۇل جاڭالىق جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرى يەلەرىنىڭ قۇلاعىنا تيە سالىسىمەن، جالما-جان باعانى كوتەرۋگە اسىقتى. ماسەلەن، ماڭعىستاۋدا سۇيىتىلعان مۇناي گازىنىڭ ءبىر ءليترى 85 تەڭگە دەگەن باعا ايتىلىپ قالىپ جاتىر.
باعا نارىقتاعى سۇرانىس پەن ۇسىنىستان تۋىندايدى دەگەن بازالىق تۇسىنىككە سالساق، ارينە ءتۇرلى قيسىن تابىلار. ءبىراق ىشكى نارىقتى اۆتوكولىك گازىمەن تولتىرىپ تاستاۋعا سىرتقى نارىقتاعى سۇيىق گاز باعاسىنىڭ «ۇشىپ» تۇرعانى كەسىرىن تيگىزىپ جاتقان سىڭايلى.
باقساق باقا ەكەن دەمەكشى، ۇيىمىزدە مازداتىپ وتىرعان كادىمگى تابيعي گازدىڭ دا سۇراۋى ۇلكەن بوپ تۇر. ولاي دەيتىنىمىز، وتاندىق گاز سالاسى توزىعى شىعا باستاعان ينفراقۇرىلىمدى جاماپ-جاسقاۋعا قاراجات تاپپاي وتىرعانى بەلگىلى بولدى.
بۇرق ەتىپ، سىرتقا بۇلاي اتقىلاپ شىققان «ءىرىڭدى جارانىڭ» بەتىن ەلىمىزدەگى كارانتيندىك شارالاردىڭ جۇمسارتىلۋى جانە كورشى رەسەيدەگى «سويۋز» گاز قۇبىرىنىڭ جارىلۋى «تىرناپ» كەتكەن بولىپ شىقتى. ەندەشە «دالا مەن قالا» باسىلىمى وسى تاقىرىپ اياسىنا كەڭىنەن توقتالىپ، تەرەڭنەن زەردەلەپ كورمەك...
مامانداردىڭ ۋاجىنە قۇلاق اسساق، وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى، سوۆەتتىك كەزەڭدە سالىنعان «ورتالىق ازيا-ورتالىق»، "سويۋز"، "بۇحارا-ورال"، "ورىنبور-نوۆوپسكوۆ" سىندى ماگيسترالدىق گاز قۇبىرلارى توزىپ بارادى. ولاردىڭ بويىندا ورنالاسقان كومپرەسسورلىق ستانسيالاردىڭ جارامدىلىق مەرزىمى اياقتالعاندىقتان، گاز شىعىندارى وتە كوپ، ۇدايى جوندەۋدى تالاپ ەتەدى. مۇنداي جابدىقتى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك جاڭالاۋ، اۋىستىرۋ كەرەك. ءبىراق بۇل جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋعا كەەتىن قىرۋار قاراجات ۇلتتىق وپەراتوردا جوق.
قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا سايكەس،ماگيسترالدى گاز قۇبىرى مەن كومپرەسسورلىق ستانسيالاردىڭ ماكسيمالدى جۇمىسقا جارامدىلىق مەرزىمى 50 جىل ەكەن. ال قازاقستانداعى ماگيسترالدىق گاز قۇبىرلارىنىڭ 21% -دان استامىنا 50 جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن، تاعى 49% - 40 جىلدان 50 جىلعا دەيىنگىلەر، ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى سالىنعان – جاڭاسى دەيتىن 10% گاز قۇبىرى جەلىسىنىڭ وزىنە جۇمىس ىستەگەنىنە، مىنە اتتاي 30 جىل ۋاقىت تولىپ تا قويدى. جەراستىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان 638 ۇڭعىمانىڭ 520-ى ءقاۋىپسىز، ولاردىڭ پايدالانۋ مەرزىمى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن.
«گاز ينفراقۇرىلىمى 75 پايىز توزۋ (!) دەگەن ۇلكەن كورسەتكىش. مىنا ىرگەدەگى ورىنبور ايماعىنداعى جاعداي بىزگە نۇقىپ كورسەتىلگەن بەلگى. ويتكەنى، شىنىن ايتقاندا، بۇل سالا كەزىندەگى باقىلاۋدىڭ جانە بىلىكتى مامانداردىڭ ارقاسىندا عانا ىستەپ تۇر. اپات كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ورىن الۋى مۇمكىن. ەندى، ولاي دەمەسكە تاعى بولمايدى. مامان رەتىندە ءبىز فاكتىنى ايتۋىمىز كەرەك. ال فاكت وسىعان اكەلىپ تۇر. سوندىقتان، پرەزيدەنت، ۇكىمەت بۇل جايتقا باسا نازار اۋدارۋى كەرەك. «قازترانسگاز» كومپانياسى جاپادان-جالعىز شەشەتىن ماسەلە ەمەس بۇل»، - دەيدى وسى گاز سالاسىنىڭ ارداگەرى سۇلتانعالي يماجانوۆ.
جاڭالاۋ دەگەننىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ ءبارىبىر قاراجاتقا تىرەلەتىنى ايدان انىق. ال ول قاراجاتتى كىم بەرەدى؟ نەگە وسىعان جەتكەنشە سوزىپ كەلدىك؟ مىنە، بۇل ايتىلسا دا جوعارى دەڭگەيدە قولداۋ تاپپاي، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالىپ كەلە جاتقان شەتىن ماسەلەگە اينالدى.
حالىق تۇتىنىسى ءۇشىن گازعا بەلگىلەنگەن تاريفتەر ءوز-وزىن اقتامايدى دەيدى ماماندار. مىسالى، قازترانسگاز 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ىشكى نارىقتا شامامەن 100 ملرد تەڭگە كولەمىندە شىعىنعا ۇرىندى، كومپانيا ونى ەكسپورتقا ساتقان گاز تۇسىمدەرى ەسەبىنەن جاپتى. شىندىعىن ايتقاندا، بۇگىندەرى ىشكى تۇتىنىس بۇتىندەي ەكسپورت ارقىلى سۋبسيديالانىپ وتىر. ەگەر ءبارى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا ۇلتتىق كومپانيا شىعىندى تابىسپەن جاماپ، ىلدەبايلاپ كۇنىن كورۋگە كوشەدى، وندايدا الەمدىك ينۆەستيسيالارعا سالاتىن قارجىلىق رەسۋرستار دا قالمايدى. سايكەسىنشە، بۇل سالادا دامۋ دا بولمايدى.
سونىمەن كەڭەس ۋاقىتىندا سالىنعان بىزدەگى گاز تاسىمالداۋ جۇيەسى قاۋساپ تۇرسا دا ىلدەبايلاپ جۇمىس ىستەپ تۇر.
ايدارحان قۇسايىنوۆ، ەكونوميست-مامان:
- گاز قۇبىرلارىندا، وكىنىشكە قاراي، اپات بولىپ تۇرادى. ونىڭ سەبەبىن، ارينە زەرتتەپ، ابدەن تەزدەن وتكىزۋ كەرەك. قازاقستاندا دا رەسەيدەگى جاعدايدىڭ قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق مەن بۇدان ءبىر «اسان قايعىنىڭ كۇيىن» كورگىم كەلمەيدى. ويتكەنى بىزدە جەتكىلىكتى جۇكتەمەدەگى گازقۇبىرلارى جاپ-جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ال ەسكى گاز قۇبىرلارىنا كەلەتىن بولساق، جاعداي باسقاشا. ءقازىر ونداعى تاسىمال كولەمى كەڭەستىك جوبالاردا كورسەتىلگەننەن الدەقايدا از.
دەگەنمەن بۇل ارقانى كەڭگە سالۋعا بولادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ەلىمىزدىڭ گاز نارىعىندا تەڭگەرىمسىزدىك قاتتى بايقالادى. ىشكى باعا ەكسپورتتان تۇسكەن تابىس بويىنشا سۋبسيديالانادى. بۇل، ارينە جالپى دۇرىس ەمەس.
ويتكەنى ول ۇلتتىق وپەراتور جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن تابىستىلىعىن كۇرت تومەندەتەتىن نارسە. تەڭگەرىمسىزدىك بولسا، جۇيەلى ماسەلەلەردى تۋدىرادى. اقىرى اينالىپ كەلگەندە، بۇلار ىشكى نارىقتىڭ دامۋىن تەجەيدى، ويتكەنى باعا ادىلەتتى قويىلىپ، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جوق. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت پەن كورپوراتيۆتىك سەكتور جاۋاپكەرشىلىگى بىتە-قايناسىپ كەتكەن. ماسەلەن، الەۋمەتتىك ماسەلە بويىنشا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس ۇكىمەت ونى «قازترانسگاز» اق ەسەبىنەن شەشۋگە تىرىسادى. ودان بولەك ەكونوميكا جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەگەن ماسەلە بار. گاز باعاسىنىڭ تومەن بولۋى ونى ۇنەمدەپ، جۇمساۋ دەگەندى ىنتىلاندىرمايدى، سوندىقتان شىعىن دا كوپ»
بۇل - ماماندار پىكىرى. دەگەنمەن، جۋىق ارادا گاز ينفراقۇرىلىمى نىساندارىن قايتا قۇرىلىمداپ، تولىقتاي جاڭالاۋعا بىردەن كىرىسپەسەك، وندا تەحنوگەندىك اپاتتاردان باسىمىزدى اراشالاپ الا المايتىن سەكىلدىمىز.
