نەمەسە «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى»
ال، ءبىزدىڭ جوعارىدا اتالعان «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىمىزگە جاساعان «تالداۋىڭىز» عالىمنىڭ ەڭبەگى دەۋدەن گورى، بىلمەستىڭ اۋرەسىنە كوبىرەك ۇقسايدى. ونىمەن قويماي، «ءبىزدىڭ قىتايشا ساۋاتىمىزدىڭ ازدىعىن پايدالانىپ...» دەۋ ارقىلى جۇرتتى تاعى دا الداعىڭىز كەلەدى. مۇنى كورگەن وقىرمان: «مىنا قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى قىتايشانى دا ءبىرشاما بىلەدى ەكەن-اۋ»، - دەپ قالار. ارينە، ءسىزدىڭ ماقساتىڭىز دا سول – جۇرتقا ءبىلىمدى بولىپ ەلەستەۋ. داردايسىپ – عالىم بولىپ كورىنۋ، داندايسىپ – دايەكسىز سويلەۋ ءسىزدىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىڭىز عوي. ءبىراق، ءسىز سونى ءبىلىڭىز، قازاق وتە ساۋاتتى حالىق. ادەپ ساقتاپ از سويلەگەنىمەن، كىمنىڭ سۋايت، كىمنىڭ شىنشىل ەكەنىن كوش جەردەن ايىرادى.
تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى تىنىبايىن
قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى،
شىڭعىسحانتانۋشى، تاريحشى، اۋدارماشى.
«ءبىز عالىمدار، ساياساتپەن شۇعىلدانبايمىز، تەك عالىمي شىندىقتى ىزدەۋمەن اينالىسامىز. سوندىقتان ابەناي ۇلىنىڭ كەيىنگى تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى ءبىزدى قىزىقتىرادى. بۇرىن دا ميلليونداعان ادامى بار تۇرىك الەمىنە شاعىن عانا ءالسىز موڭعول جۇرتىنان شىققان ادامنىڭ حان بولۋى تۇسىنىكسىز جانە شىندىققا ۇلاسپايتىن جاي بولاتىن.
حان تەك قانا كۇشتى ەلدەن، كۇشتى تايپادان شىققان. شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جەرى، وسكەن ولكەسى بۇرحان جانە تۇرگەن اتتى جەرلەردى قازىرگى موڭعوليا اۋماعىنان دا، سولتۇستىك ءسىبىر ولكەسىنەن دە تابا المايسىز. ول جاقتا ونداي جەرلەر بۇرىن دا، بەرى دە بولماعان. كەرىسىنشە، ءدال سول بۇرحان مەن تۇرگەن دەگەن جەر-سۋ اتتارى جەتىسۋ جەرىندە ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن بار. ءبىز وسىنداي دالەلدەرگە كوڭىل اۋداردىق، بۇل زەرتتەۋدىڭ باستاماسى دەپ ويلايمىن. مۇنى موڭعول عالىمدارىمەن بىرگە تالقىلاپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ كەڭسەلىك قۇجاتتارى تۇرىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. موڭعول بولسا، نەگە موڭعول تىلىندە جۇرگىزىلمەگەن؟ (استىن سىزعان ءبىز، ت. ءا.) موڭعول عالىمدارى بۇل تۋرالى: «ويتكەنى ول تۇرىكتەردىڭ اراسىندا جۇرگەندىكتەن دە، ولارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تۇرىك تىلىندە جۇرگىزدى»،-دەيدى. ال، جارايدى، دەلىك، وندا ولار پارسىلارمەن سوعىستى نەگە پارسى تىلىندە جۇرگىزبەيدى؟ ارابتارمەن سوعىستى نەگە اراب تىلىندە جۇرگىزبەدى؟ رەسەيدى، قىتايدىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الدى، «نەگە ورىس، جۇڭگو تىلدەرىندە جۇرگىزبەدى؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋۋى زاڭدى.
شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى تاريحتان بەلگىلى. موڭعول عالىمدارى شىڭعىس حاندى وزدەرىنىڭ باباسى رەتىندە ەسەپتەي بەرسىن. ءبىراق شىندىقتىڭ ەسىگىن اشىپ قويۋىمىز كەرەك. شىڭعىس حاندى تۇركى الەمىنىڭ كوسەمى رەتىندە تانۋعا كەلىسۋگە ءتيىسپىز. شىڭعىس حان – التاي، بالقاش، الاكول وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ادام. قازىرگى موڭعوليانىڭ اۋماعىندا تۇرماعان. وسىنى عالىمدارىمىز دالەلدەپ، مويىنداتۋ كەرەك. بۇل تەز ارادا شەشىلە قوياتىن ماسەلە ەمەس. زەرتتەۋدى ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. ءدۋلاتيدىڭ، ءبيچۋريننىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر جەرىندە شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى، مۇسىلمان دىنىندە بولعانى، ءبىر بالاسىنىڭ ورازا تۇتقانى، ءبىر نەمەرەسىنىڭ اتى مۇحاممەد بولعانى ايتىلىپ كەتەدى. موڭعولداردا مۇحاممەد دەگەن ەسىم جوق قوي. وسىنداي ناقتى دالەلدەر بار. سوندىقتان تىلەۋبەردى ابەنايۇلىن تىڭداپ، ەڭبەگىن عالىمداردىڭ تالقىسىنا سالدىق. ۇعا-نىڭ پرەزيدەۋم مۇشەلەرى بۇل ەڭبەكتى ارى قاراي جالعاستىرىپ، زەرتتەۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك (م. جۇرىنوۆپەن سۇحباتتاسقان قارىمدى جۋرناليست، دارىندى اقىن، تورەعالي تاشەنوۆ، ت. ءا.)» - بۇل قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ "شىڭعىسحاندى "قازاق قىلۋ" ابەناي ۇلىنىڭ ادەپكى ءىسى" اتتى ماقالاسىنان الىنعان ءۇزىندى («قازاق ءۇنى»، 4ء-ساۋىر). ءارى سول ماقالاداعى ەڭ كادەلى ءسوز دە – ءدال وسى دايەك. ءبىراق، بۇل ءسوزدى ايتقان ماقالا اۆتورى ەمەس. قايتا، مۇرات جۇرىنوۆ مىرزا – قازاقتىڭ ەڭ داڭقتى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەت جانە عىلىم قايراتكەرى. ول كىسى ق ر ۇعا-نىڭ پرەزيدەنتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اكادەميك سىندى رەسمي لاۋازىمدار مەن مارتەبەلى اتاقتاردىڭ يەسى ەكەنى كوپشىلىككە ايان. سونداي-اق، مۇرات جۇرىنوۆ مىرزا اتا زاڭىمىزعا «جالپى ءبىلىم بەرۋ مىندەتتى» دەگەن اسا ماڭىزدى مازمۇندى كىرگىزگەن جانە مۇنىڭ ءمانىن ەلباسىنىڭ الدىندا دالەلدەگەن ۇلتجاندى قايراتكەر ەكەنىنەن دە كوزى اشىق جۇرتتىڭ حابارى بار دەپ ويلايمىز.
[caption id="attachment_13736" align="alignright" width="376"]
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى[/caption]
دەمەك، مۇرات جۇرىنوۆ مىرزا قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنان نە ىستەۋدى، قالاي سويلەۋدى ۇيرەنەتىندەي كىسى ەمەس. وسىناۋ تۇلعانىڭ پىكىرى – الەمگە ايگىلى ق ر ۇعا-نىڭ، قازاق عىلىمى كوريفەيىنىڭ (ابىزىنىڭ) پىكىرى. ماقالا اۆتورى وسىنى تۇسىنبەگەن بولۋى كەرەك، جوعارىداعى وتە قۇندى پىكىرگە ءوز تاراپىنان نارازىلىق ءبىلدىرىپتى. سوسىن: «قازاقستان عا-نىڭ پرەزيدەنت م. جۇرىنوۆ مىرزاعا ۇسىنىس» - دەگەن ايدارمەن ۇسىنىس ايتقان كورىنەدى. ىسجۇزىندە، قارجاۋباي مىرزانىڭ بۇل ۇسىنىسى جوعارىداعى ءوزى كەلتىرگەن ۇزىندىدە قامتىلعان. بۇعان سول دايەكتەگى مۇرات جۇرىنوۆ مىرزانىڭ: «مۇنى موڭعول عالىمدارىمەن بىرگە تالقىلاپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ كەڭسەلىك قۇجاتتارى تۇرىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. موڭعول بولسا، نەگە موڭعول تىلىندە جۇرگىزىلمەگەن؟» - دەگەن ءسوزى كۋا. قارجاۋباي مىرزا، ءسىز ق ر ۇعا پرەزيدەنتىنىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە ۇسىنىس ەتىپ قويماقسىز با؟ سوندا، ول «ۇسىنىستىڭ» اۆتورى كىم بولادى؟ مىناۋىڭىز – ناعىز يدەيا ۇرلاۋ عوي. اعاسى، جۇرتقا قالاي سويلەۋدى ۇيرەتۋدەن گورى، ءوزىڭىز ويلاپ سويلەۋ تۋرالى كۋرستان وتسەڭىز دۇرىس-اۋ؟!
قارجاۋباي مىرزا، ءسىزدىڭ وسىنداي جامان ادەتىڭىز، «اۋىل ءۇيدىڭ مونشاعىن كۇندىز ۇرلاپ، تۇندە تاعاتىن» سۋماقى قىلىعىڭىز مىنا تۇستا دا ايپاراداي كورىنىپ قالعان. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ اتالمىش ماقالاڭىزدا: «قۇپيا شەجىرەنى زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى بۇگىنگە دەيىن «گۋ» نۇسقاسىن تۇعىر دەرەك رەتىندە پايدالانىپ كەلدى»، - دەپ بىلگىشسىپسىز. ىسجۇزىندە، ءبىز «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» («نۇرلى-الەم» الماتى 2010 ج. جانە فاكسيميلەلى نۇسقاسى، «شاپاعات-نۇر» الماتى 2013 ج.، سونداي-اق، ورىسشاعا اۋدارماسى، «تاينا تاينوي يستوريي»، «شاپاعات-نۇر» الماتى 2013 ج.) اتتى ەڭبەگىمىزدە، وسى ءىرى تاريحي قۇجاتتى – «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» اۋدارىپ تالداعان كىتابىمىزدا ول تۋرالى «جالپى تۇسىنىكتەمە» دەگەن تاقىرىپپەن ءبىرشاما تولىق اقپار بەرگەن ەدىك. ءسىز بولساڭىز، ءبىزدىڭ سول ءسوزدىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، ءوز «جاڭالىعىڭىز» ەتىپ كورسەتپەك بولىپسىز. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ سول كىتاپ جارىق كورگەنگە دەيىن ءسىز جۇرتقا: «مەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتۇپنۇسقاسىن موڭعول تىلىنەن وقىعامىن» - دەپ قوقيلانىپ كەلىپسىز. سول سۋايتتىعىڭىز ءبىر-اق كۇندە ءپاش بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ اتالمىش ەڭبەككە العاشقى كەزدەن-اق قارسى بولدىڭىز. ەندى كەلىپ، ءبىر تاڭدا «جۇڭگو ءتىلىنىڭ مامانى» بولىپ شىعا كەلىپسىز. وقىرمان الدىندا وسىنشا كوزبوياۋشىلىق جاساۋدان ۇيالمايسىز با؟! ار-ۇيات بولماعان جەردەن ءعىلىم-بىلىم نە ىزدەسىن؟
ال، ءبىزدىڭ جوعارىدا اتالعان «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىمىزگە جاساعان «تالداۋىڭىز» عالىمنىڭ ەڭبەگى دەۋدەن گورى، بىلمەستىڭ اۋرەسىنە كوبىرەك ۇقسايدى. ونىمەن قويماي، «ءبىزدىڭ قىتايشا ساۋاتىمىزدىڭ ازدىعىن پايدالانىپ...» دەۋ ارقىلى جۇرتتى تاعى دا الداعىڭىز كەلەدى. مۇنى كورگەن وقىرمان: «مىنا قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى قىتايشانى دا ءبىرشاما بىلەدى ەكەن-اۋ»، - دەپ قالار. ارينە، ءسىزدىڭ ماقساتىڭىز دا سول – جۇرتقا ءبىلىمدى بولىپ ەلەستەۋ. داردايسىپ – عالىم بولىپ كورىنۋ، داندايسىپ – دايەكسىز سويلەۋ ءسىزدىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىڭىز عوي. ءبىراق، ءسىز سونى ءبىلىڭىز، قازاق وتە ساۋاتتى حالىق. ادەپ ساقتاپ از سويلەگەنىمەن، كىمنىڭ سۋايت، كىمنىڭ شىنشىل ەكەنىن كوش جەردەن ايىرادى.
مىنا بىرەۋ «ءتۇپنۇسقا» دەپ كورسەتىپ قويعانىڭىز دا:
الدە قالاي جوقتان تاپقان جاڭالىق ەمەس، ءبىز پايدالانعان نۇسقانىڭ قوسالقى، مورلەنگەن بەتى عوي. ونىڭ شيمايسىز تازا نۇسقاسىن، ياعني، نەگىزگى ءماتىننىڭ 1-بەتىن ءبىز دە بەرگەن ەدىك («قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى»، فاكسيميلەلى نۇسقاسى، «شاپاعات-نۇر» الماتى 2013 ج.، 12-بەت، 1-فاكسيميلەگە قاراڭىز). ونىمەن قويماي، ول: «1»، «2»، «3» - دەگەن، بالەندەي ماڭىزى جوق بولىكتەرگە ءبولىنىپ قويىلعان كورىنەدى. سونداي-اق، وعان – مورلەنگەن بەتكە، ءبىرسىپىرا مانتاج جاسالىپتى. ءاسىلى، مورلەنگەن بەت بەس باعان بولىپ: «嫩秃/黑/剌周» (نىن-تۋ-/حىي/-لا-جوۋ) دەگەن سوزبەن جانە «营盘做着» (ءيىڭ-پان-زو-جى) سىندى تۇستىق اۋدارمامەن، وڭنان سولعا قاراي 5-باعانمەن اقىرلاسادى. ال، قالعان باعاندار ول بەتكە ءتان ەمەس. ارينە، ول ءسىزدىڭ ءىسىڭىز ەمەس شىعار؟! ويتكەنى، ءسىز قىتايشا ءبىر پىشىكتى (يەروگليفتى) دە بىلمەيسىز عوي. سويتە تۇرىپ، وزىڭىزگە كومەكتەسكەن ادامنىڭ اتىن كورسەتپەگەنسىز. ءسىرا، ول ادام شالاساۋات بولعاندىقتان اتىن اتاۋدان ءوزى جالتارعان بولار. ءبىلىمى تەرەڭ ەمەس ەكەنىن: «juan-chao mi-shi» نەمەسە «چى-ەنگ-كى-سى حا-حان-نە حۋ-جا-عۋ-ەر» - دەگەن ترانسكريفسيا سىماعى انىق كورسەتىپ تۇر. سىزگە عىلىميلىق، ناعىز شىندىق كەرەك بولسا، ونىڭ دۇرىسى بىلاي:
اسىلگى ءماتىن «元朝秘史» دەپ جازىلعان، ول «juan-chao mi-shi» دەپ ەمەس، ناعىندا «yuan-chao mi-shi» دەپ ترانسكريفسيالانادى. ونى قازاقشا «ءۇيان-چاۋ مي-شى» دەپ بالامالاۋعا جانە سولاي وقۋعا بولادى. بۇل – وسى تاريحي قۇجاتقا بەرىلگەن قىتايشا ات. ول قازاقشاعا «ءۇيان اۋلەتىنىڭ قۇپيا تاريحى» دەپ اۋدارىلادى. وسىنداعى «ءۇيان» (元) دەگەن پىشىكتى ءبىزدىڭ ماماندارىمىز ورىسشا اكسەنتپەن، «يۋان» دەگەن دىبىستىق اۋدارمامەن قابىلداعان. ارينە، ودان عىلىمعا ەشبىر نۇقسان كەلىپ تۇرعان جوق. تەك، زەرتتەۋشى ەكى دىبىستىق اۋدارمانىڭ ءبىر ماعىنا بەرەتىنىن، سونداي-اق، ورىسشاسىنان گورى قازاقشاسى ءارى تىلىمىزگە جاتىق، ءارى ءتۇپنۇسقا تىلدەگى دىبىستالۋىنا جاقىنىراق ەكەنىن تۇسىنە بىلسە بولعانى.
ال، ەكىنشى «ترانسكريفسياڭىزعا» كەلسەك، ءسىزدىڭ «چى-ەنگ-كى-سى حا-حان-نە حۋ-جا-عۋ-ەر» دەگەنىڭىز عىلىميلىقتى بىلاي قويعاندا، جۇڭگو ءتىلىنىڭ قاراپايىم تابيعاتىنا مۇلدە ۇيلەس كەلمەيدى. بۇل سويلەم جۇڭگو پىشىگىمەن «成吉思合罕讷忽札兀儿» دەپ جازىلادى. ونى «ءپين-يىن» (拼音) دەپ اتالاتىن سول ءتىلدىڭ لاتىنشا ولشەمدى ترانسكريفسياسىمەن «Cheng-ji-si he-han ne hu-zha-wu-er» دەپ جازادى. مۇنى قازاقشا «ءچىڭ-جىي-سى حى-حان نى حۋ-جا-ۋ-ىر» دەپ بالامالاۋعا بولادى. ودان قازاقشاعا دىبىستىق اۋدارما جاساساق: «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى»، ياعني، «شىڭعىس قاعاننىڭ ءتۇپ-تۇقيانى» بولىپ شىعادى. مۇنداعى «قۋزاۋىر»، قۋزاۋ (تەكتەۋ) دەگەن ەتىستىكتەن كەلىپ شىققان. ايتالىق، بۇل: شىمشۋ – شىمشۋىر (وت قالايتىن، قىزعان زاتتى ۇستايتىن سايمان)، سىقاۋ – سىقاۋىر (ءۇيشى، تەزشى شەبەرلەردىڭ قۇرالى)، ت.ب. سوزدەرمەن ۇقساس لينگۆيستيكالىق ءتاسىل ارقىلى جاسالعان. ول انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن قازاقتىڭ بارلىعىنا تۇسىنىكتى ءسوز.
الايدا، ءسىز ونى بىردە «huja`ur. قازىرگى موڭعول تىلىندە – «h» دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ «uza`ur» (ۋزاعۋر) دەپ ايتىلادى» دەپ، ەندى بىردە «ال «قاۋزاۋ» دەگەن ءسوز قازاق تىلىندە بار» دەپ تالداعان كورىنەسىز (استىن سىزعان ءبىز، ت. ءا.). اعاسى-اۋ، ءتۇپنۇسقانى تاستاي سالىپ قايدا لاعىپ كەتكەنسىز؟ ماتىندەگى «忽札兀儿» (حۋ-جا-ۋ-ىر)، قۋزاۋىر دەگەن ءسوزدىڭ «ۋزاعۋر» نەمەسە «قاۋزاۋ» دەگەندەرمەن قانداي قاتىسى بار؟ موڭعول تىلىندە «ۋزاعۋر» ءسوزىنىڭ بولۋ نەمەسە بولماۋىنىڭ بۇل ارادا ەشقانداي ماڭىزى جوق. ويتكەنى، بۇل ءسوز ءتۇپنۇسقاعا جاقىن ەمەس. بىرىنشىدەن، ءتۇپنۇسقانىڭ باسقى دىبىسى – «ۋ» ەمەس، «ح»؛ ەكىنشىدەن، ءتۇپنۇسقادا «عۋر» دەگەن بۋىن اتىمەن جوق. ونى ءوزىڭىز ويدان قوسقانسىز. ءسىزدىڭ «لينگۆيستيكالىق تالداۋىڭىز» بىرەسە ءتۇسىپ قالىپ، بىرەسە ءوسىپ شىعا كەلەتىن، نە دايەگى، نە تياناعى جوق – كەسىرتكەنىڭ (حامەلەوننىڭ) قۇيرىعى سياقتى قانداي بالە؟
ەندى، «قاۋزاۋ» دەگەنىڭىزگە كەلسەك، ونىڭ ءتۇپنۇسقاداعى «قۋزاۋىر» سوزىمەن قانداي قاتىسى بار؟ جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «قۋزاۋىر» قۋزاۋ دەگەن ەتىستىككە جۇرناق جالعانۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان. ال، «قاۋزاۋ» قاۋىز سىندى زاتەسىم مەن سايكەستى جۇرناقتىڭ بىرىگۋىنەن تۋىنداعان. ياعني، بۇل ءسوز (قاۋزاۋ) استىقتىڭ ءدانى مەن قاۋىزىن بىر-بىرىنەن اجىراتۋ دەگەن ۇعىمنان كەلىپ شىققان. قارجاۋباي مىرزا، سىزگە تاعى دا ايتارىم سول – شىڭعىسحاندى موڭعول قىلۋ ءۇشىن بەكەر ارامتەر بولىپ ءجۇرسىز. ءتىپتى، سوعان بولا وسىنشا قويان بۇلتاققا سالىپ، باقاي قۋلىققا بارىپ – عىلىمي تالداۋدان ماقساتتى تۇردە قاشقالاقتاپ، بوسقا شارشاۋدىڭ قازاق تەكتى ادام ءۇشىن قانداي زارۋلىگى بار ەدى؟! جوق، الدە، ءسىزدىڭ ول جاقتاعى دەپۋتاتتىق مانداتىڭىز ءالى اقىرلاسقان جوق پا؟!
قۇرىمەتتى وقىرمان، قارجاۋباي مىرزانىڭ ءبىزدىڭ «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» اتتى ەڭبەگىمىزگە جاساعان قارسى تالداۋىنىڭ سىيقى وسىنداي – ءىلىپ الار ءبىر شىندىعى جوق. ويتكەنى، ول كىسى جۇڭگو ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى. ال، وسىناۋ تاريحي قۇجات قىتايشا، ونىڭ ۇستىنە كونە قىتايشا جازىلعان. كولەمى سونشا زور كىتاپقا ەشقانداي ساۋاتى جوق ادام قالاي عانا لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساماق. بۇل قىلىعى – قارجاۋباي مىرزانىڭ ءارقانداي قۇيتۇرقىلىقتان تايىنبايتىنىنىڭ ەڭ ناقتى ايعاعى بولماق. ارينە، جۇڭگو ءتىلىن بىلمەۋ – ەشكىمگە دە ايىپ ەمەس. «ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ» قاتارىندا جۇڭگو ءتىلىنىڭ ءوزى تۇگىل، كولەڭكەسى دە جوق. الايدا، ونىڭ بىلمەگەندى «بىلەمىن» دەپ جۇرتتى الداعانى، وقىرماندى سىيلاماعانى – ءارى وكىنىشتى، ءارى ۇياتتى، قىسقاسى، عىلىمعا، بىلىمگە جات ماسقارا تىرلىك دەپ قارايمىز.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىزدىڭ عالىم ادامعا لايىقسىز، ءۇستىرت پىكىر ايتا بەرەتىن ناشار ادەتكە ەتىڭىز ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن سەكىلدى. وعان مىنا ءبىر: «تەك قانا 1970-جىلدارى بەيجىندە جارىق كورگەن جاڭا قىتايشا وڭتايلاندىرعان (جالپىعا ارنالعان) يەروگليفپەن بەرگەن ماتىنمەن جۇمىس جاساماق بولعانسىڭ» - سىندى ءسوزىڭىز دالەل. ءبىز پايدالانعان ءتۇپنۇسقا بەيجىڭدە ەمەس، كوكحوتتا، ىشكى موڭعوليانىڭ ورتالىعىندا باسىلعان. سونداي-اق، وندا ەشقانداي دا ءسىز ايتقانداي «جاڭا قىتايشا وڭتايلاندىرعان (جالپىعا ارنالعان) يەروگليفپەن بەرگەن» ءماتىن جوق. باستان اقىر كونە قىتايشا ارقىلى، اسا كۇردەلى پىشىك (يەروگليف) ارقىلى بەرىلگەن. ونىڭ ۇستىنە، «موڭعولشا بالاماسى» مەن «تۇستىق اۋدارماسى» وقۋعا وتە اۋىر كەلەتىن قولجازبا تۇرىندە ۇسىنىلعان. تەك، «تۇتاس اۋدارماسى» عانا باسپاشا تۇردە تەرىپ باسىلعان. الايدا، ول دا ەرەكشە كۇردەلى نۇسقا بولاتىن. بىرىنشىدەن، بۇل كونە قىتايشا پىشىكپەن باسىلعان. ەكىنشىدەن، ءسوزتابىنىڭ تۇرلەنۋىنە قاراي ونداعى ءبىرتالاي پىشىكتەردىڭ قوسىمشا بولىكتەرى (字旁 / زى-پاڭ بولىكتەرى) تاۋ (山)، سۋ (氵)، جەر (土)، قول (扌)، اياق (足)، مەتالل (钅)، ت.ب. بولىپ ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. تاعى ءبىر قيىندىق، ءتۇپنۇسقا تىلگە ءتان «ر» مەن «ل» دىبىستارى مۇلدە پارىقتاندىرىپ جازىلماعان. تەك، پىشىكتەردىڭ تۇسىنا («موڭعولشا بالامادا») «舌» (شى / ءتىل) دەگەن بەلگى قويىپ وتىرىلعان. ءبىراق، ول ءادىس تە تىم جۇيەلى قولدانىلماعان. وسىلاردىڭ بارلىعىنان سىرت، زەرتتەۋشىلەر ءوز تاراپتارىنان قىستىرعان، ءماتىندى موڭعولشاعا كۇشپەن بۇرمالاعان، ۇعىمدى شاتاستىراتىن شارتتى بەلگىلەر مەن پىشىكتەر دە تىم كوپ. وسىلاردىڭ بارلىعىنان تىسقارى، «تۇتاس اۋدارمانىڭ» ستيليستيكاسى قازىرگى قىتايشاعا كوپ رەتتەردە ۇيلەس كەلە بەرمەيدى. سوندىقتان، ونى، تەك، ارناۋلى مامان بولماسا، جاي جۇڭگو ءتىلدى زيالىلاردىڭ ەشبىرى دۇرىستاپ وقي دا، تولىقتاي تۇسىنە دە المايدى.
دەمەك، قارجاۋباي مىرزا، ءسىزدىڭ «جاڭا قىتايشا وڭتايلاندىرعان (جالپىعا ارنالعان) يەروگليفپەن بەرگەن» دەگەن ءسوزىڭىز ەشقانداي شىندىققا جاناسپايدى. تەك، ۇيالماستىقپەن ويدان ويىستىرىلعان وتىرىك، پەندەشىلىكپەن جاسالعان قارالاۋ. كەرىسىنشە، «تۇتاس اۋدارمانىڭ» باسپا نۇسقاسىنداعى كۇردەلى پىشىكتەردى جۇڭگو تىلىنەن حابارى بار زيالى قاۋىمعا تۇسىنىكتى ەتىپ عىلىمي تۇردە وڭايلاستىرعان، جاڭا قىتايشامەن كومپيۋتەر ارقىلى تەرىپ جازعان ءبىز ەدىك. سونداي-اق، بۇل جايتتەردى سول كىتابىمىزدا انىق ءتۇسىندىرىپ جازعامىز. ەگەر، ءسىز ايتقانداي بولسا، اتالعان كىتاپتىڭ «جالپىعا ارنالعان» نۇسقاسى بار بولسا، مىنا جۇرتقا كورسەتىڭىزشى. ءتىپتى، سىزدىكى شىن-اق بولسىن دەلىك. ءبىزدىڭ قانداي تۇپنۇسقامەن جۇمىس ىستەگەنىمىزدى «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» سىندى اتالمىش كىتابىمىزدىڭ ءوزى دە انىق ايعاقتاپ تۇر عوي. وسىنشا سۋايتتىققا، جالاقورلىققا بارۋعا ءسىزدى قانداي كۇش يتەرمەلەدى ەكەن، ءا؟!
ءۇشبۋ «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» - ءبىزدىڭ ۇزاق جىلعى قاجىرلى ەڭبەگىمىزدىڭ، جۇيەلى عىلىمي ىزدەنىسىمىزدىڭ جەمىسى. اتاپ وتكەنىمىزدەي، ونى تانىپ وقۋ ءۇشىن ماماندا، ەڭ اۋەلى، يەروگليفتىڭ كونە، كۇردەلى ءتۇرىن جانە قىلقالاممەن جازىلعان قولجازبا نۇسقاسىن تاني الاتىنداي ەپيگرافيكالىق ءبىلىم بولۋى كەرەك. ونان سوڭ، كەمىندە ەكى تۇرىك ءتىلىن جانە كونە تۇرىك جازبالارىن بىلەتىن لينگۆيستيكالىق دايارلىق قاجەت (ءتۇپنۇسقانى زەرتتەۋدە تۇرىك تىلدەرىن ءبىلۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ىشكى موڭعوليا عالىمدارى دا مويىنداعان. ءارى ولار مۇنداعى تۇركيزمنىڭ باسىم ورىندا ەكەنىن دە اتاپ كورسەتكەن). ارينە، تاريحي ءبىلىمنىڭ بولۋى – باستى شارت. اسىرەسە، ەتنوگرافيالىق، سونىڭ ىشىندە قازاق شەجىرەسى مەن ەتنولينگۆيستيكاسى جونىندە جاقسى ءبىلىم العان مامان بولۋعا ءتيىستى. ايلار، جىلدار بويى تىرىسىپ ۇيرەنۋ ارقىلى وسى شارتتاردى ازىرلەۋگە قۇلشىندىق. ەڭ سوڭىندا، موڭعول تىلىنەن شامالى ساۋاتتى بولعاننىڭ ارتىقتىعى جوق ەدى. ويتكەنى، مۇنداعى سوزدەر كەلسىن-كەلمەسىن موڭعولشاعا بۇرمالانعان. اتتەگەنايى – سول، موڭعول ءتىلىن ءبىلۋ جاعى بىزدە جوق بولدى. الايدا، ونىڭ ورنىن دارىندى لينگۆيس عالىم بۇقات بازىلحان ۇلىنىڭ «قازاقشا-موڭعولشا سوزدىگى» بەلگىلى دەڭگەيدە تولتىردى (ۇلانباتىر – 1977). بۇدان سىرت، «موڭعولشا-قىتايشا سوزدىك» (新蒙汉词典) قاتارلى قۇرالداردىڭ دا زور كومەگى ءتيدى («شاڭۋ يىنشۋگۋان» باسپاسى، بەيجىڭ، 2002). مىنە، وسىنداي العىشارتتاردى ازىرلەۋ ارقىلى ءبىز «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىمىزدى جازىپ شىقتىق. بۇل قارساڭدا تالدانعان ءاربىر ءسوزدىڭ بەت سانىن ەسكەرتۋدى بىلاي قويعاندا، تۇرعان ورنىن، كوورديناتىن انىق كورسەتىپ وتىردىق. ءبىز سولاي ىستەۋدى، ناقتىلىقتى – عىلىم جولىنداعى، وقىرمان الدىنداعى بۇلتارتپاس مىندەتىمىز دەپ بىلدىك. سول ەڭبەگىمىز دالاعا كەتپەپتى، اتالمىش كىتابىمىز وقىرماننىڭ سۇرانىسىنا ساي قازاقشا ءۇش قايتارا جانە ورىسشاعا اۋدارىلىپ ءبىر رەت باسىلىپ شىقتى. وسى جانە باسقا ەڭبەكتەرىمە جوعارىداعى ق ر ۇعا پرەزيدەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ مىرزادان سىرت، مارال ىسقاقباي ۇلى، بەكسۇلتان نۇرجەكە-ۇلى، مۇحتار ماعاۋين، دۋلات يسابەكوۆ، قويشىعارا سالعارا ۇلى، ءۋاليحان قاليجان، ءشامىل ءابىلتاي، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، ناۋرىز قىلىشبايەۆ، داۋلەتبەك بايتۇرسىن، تورەعالي تاشەنوۆ، ت.ب. قازاقتىڭ ءبىرتۋار، بىلىكتى ازاماتتارى جوعارى باعالارىن بەردى، ىزگى تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. ياعني، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز قۇزىرلى ورىنداردان دا، زيالى قاۋىمنان دا وڭ باعا الدى. سول ءۇشىن راحمەتىمىزدى جانە شۇكىرشىلىگىمىزدى بىلدىرەمىز.
تەك، قارجاۋباي مىرزا، ءسىز عانا ءبىزدىڭ ەڭبەكتى تۇبەگەيلى جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، قاراداي شارشاپ ءجۇرسىز. «قاراداي شارشاپ» دەيتىنىم، سىزدە دايەكپەن سويلەرلىك ءبىلىم، ءبىلىم-عىلىمعا قۇرمەت ەتەرلىك دارىن، وزگەنى قويعاندا، ءوزىڭىزدى سىيلارلىق داعدى جوق سياقتى. ءبىزدى ويدان تەرمين جاسادى دەپ جازعىرىپسىز. ءبىراق، ونىڭىز تولىقتاي نەگىزسىز ايىپتاۋ. بۇل تاريحي قۇجاتتىڭ عىلىمعا بەلگىلى ءتۇپنۇسقاسى جۇڭگو تىلىندە بولعاندىقتان، ول تۋرالى وسى تىلدەگى تەرميندەر نەگىز ەتىلسە، بۇل – اقىلعا ەڭ قونىمدى شەشىم بولماق. ءبىز دە وسى عىلىمي ۇستانىمدى باسشىلىققا الدىق. ايتالىق، «总译» (ءزۇڭ-ىي) دەگەندى «تۇتاس اۋدارما»، «旁译» (ءپاڭ-ىي) دەگەندى «تۇستىق اۋدارما» دەپ اۋداردىق. بۇلار ءتۇپنۇسقانى زەرتتەگەن ىشكى موڭعوليا عالىمدارى قالىپتاستىرعان تەرميندەر. ارينە، ونىڭ قازاقشا اۋدارماسىن جاساعان ءبىز. ويتكەنى، نە ەلىمىزدە، نە شەتەلدە بولسىن، وسى تاريحي قۇجاتتى بىزشە تولىق اۋدارعان جانە وعان جان-جاقتىلى تالداۋ جاساعان قازاق ءتىلدى مامان بولعان ەمەس. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ۇلت تاريحى ءۇشىن تىڭعا تۇرەن سالۋىمىزعا تۋرا كەلدى. جوعارىداعى جانە باسقا دا ءبىلىمدى، ارداقتى ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ ءبىز تۋرالى قازاقتىڭ ەڭ باستى گازەتتەرىنە ماقالا جازىپ قولداۋ كورسەتىپ جاتقاندارى سودان عوي. بارلىعىنا اللادان ابىروي، حالىقتان قۇرمەت ءناسىپ بولسىن!
ءارى جوعارىدا اتتارى اتالعان جانە ودان باسقا دا تۇلعالاردىڭ كوبىسى قازاق نەمەسە قازاقستاندىق بولعانىنان باسقا، قارجاۋباي مىرزا ايتقان «جاركەنتپەن» ەشبىر قاتىسى جوق كىسىلەر. سوعان قوسا، ءبارى دە ءبىزدى بۇرىن ەش ۋاقىتتا تانىمايتىن ادامدار بولاتىن. ول زاڭدى دا. ءبىز قحر التايداعى قابا اۋنىنىڭ تۋماسىمىز. اكەم مارحۇم ابەناي تىنىباي ۇلى دا بۇل جاقتىڭ قازاعىنا اتى تانىس كىسى ەمەس-تىن. الاقانىنان مۇيىزگەك كەتپەگەن ەڭبەكشى، قارا تابان مالشى ەدى. ءبىراق، دىنشە دە، جاڭاشا دا ءوز زامانىنىڭ ەڭ ساۋاتتى كىسىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ودان سىرت، اۋىل مەن اۋدانعا اتى شىققان بىلگىر شەجىرەشى ەدى. ءبىزدىڭ تاريحقا قىزىعۋىمىزعا سول كىسىنىڭ يگى ىقپالى بولدى. قىتايدا ۇلتتىق ساياسات دۇرىستالعاندا، وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىندا، اۋىل مەشىتىندە بىرنەشە مىڭ جاماعاتقا يمامدىق ەتتى. سەكسەننەن اسا جاس جاساپ، ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەي، حالقىنا سىيلى كۇيىندە ومىردەن وزدى. ءبىز دە سول كىسىنىڭ جولىن قۋىپ تازا ەڭبەكپەن، قازاق تاريحى ءۇشىن ءبىر كىسىلىك ۇلەس قوسايىق دەگەن ىزگى نيەتپەن ءجۇرمىز.
ءسىز اتالمىش ماقالاڭىزدا: «2010 جىلى مەنى ىزدەپ تىلەۋباي دەگەن ازامات كەلدى. تانىسا كەلە ءبىلدىم، سەنىڭ ءىنىڭ ەكەن. «اعام مەنى سىزگە جىبەردى. جازبالارىمدى ازىرشە سىنعا الا بەرمەسىنشى» دەگەن سالەمىڭدى جەتكىزىپ، سەنىڭ «شىنىڭا كوش تاريح، شىڭعىسحان كىم؟»، «قۇپيا شەجىرەسىنىڭ قۇپياسى» دەگەن كىتابىڭدى ماعان سىيعا تارتتى. «ءسىرا، مەنەن كۇدىكتەنگەن بولار. كىشىلىك تانىتىپ الدىما كەلىپ وتىر عوي» دەگەن نيەتپەن ءىنىڭ مەن ءوزىڭنىڭ ساعىڭدى سىندىرمايىن دەپ ويلاپ، مەن دە كىسىلىك تانىتىپ، اعالىق اقىل-كەڭەسىمدى بەردىم» - دەپسىز. مۇنىڭىزدى بىلايعى جۇرت شىن ەكەن دەپ قالار-اۋ. ءبىز – قايتكەن كۇندە دە شىڭعىسحان تۋرالى بىرنەشە زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ اۆتورىمىز. سويتە تۇرىپ، ول تاقىرىپتان بەيحابار، شىڭعىسحان تۋرالى ءبىر بەت قاعاز جازىپ كورمەگەن ادامنان – قارجاۋباي مىرزا، مىنا سىزدەن قالايشا كۇدىكتەنبەكپىز. ءىنىمنىڭ، تىلەۋباي بازاربەك ۇلىنىڭ سىزگە كەزىككەنى 2013-جىلى عوي. مەن قويشىعارا سالعارا ۇلى سىندى ابىز اعامىزعا سوڭعى شىققان كىتاپتارىمدى بەرىپ جىبەرگەم. سوندا ءسىز ەكى قولتىعىڭىزعا ءبىزدىڭ ەكى كىتاپتى («قۇپيا شاجىرەنىڭ قۇپياسى» جانە «تۇگەل تاۋاريحتىڭ تۇبىندە نە جاتىر») قىسقان كۇيى كەلە قالىپسىز، ياعني، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تىلەۋبايمەن بۇيرىقشا ۇشىراسىپ قالعانسىز. سوسىن، وعان تۇيەدەن تۇسكەندەي، اعاڭنىڭ كىتاپتارى ولاي دا بۇلاي ەكەن. مەن ونى سويتىپتە-بۇيتىپ جىبەرەمىن دەگەن سىڭايدا ورعي سويلەپسىز. ونى سول مايدانداعى ادامدار تەگىس ەستىپ تۇرعان ەكەن. سوسىن، تىلەۋباي جاي عانا: «جازا الساڭىز، جازعانىڭىز-اق دۇرىس بولار ەدى. سىننان ەشكىمنىڭ حاندىعى تايىپ كەتپەيدى، قايتا، عيبىرات بولادى» - دەپتى. سالدەن كەيىن العاشقى اۋەنىڭىزدى وزگەرتىپ، «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسىن» مەڭزەي: «بۇل كىتاپقا جوعارى عىلىمي اتاعى بار بىرەۋدىڭ قولى كەرەك» - دەپسىز. ال، تىلەۋباي: «بۇل – اتاققۇمار كىتاپ ەمەس. ءبىراق، سول اتاق تۇبىندە وسى كىتاپتى ءوزى ىزدەپ تابادى» - دەپتى دە، ءوز شارۋاسىمەن كەتە بەرىپتى. قارجاۋباي مىرزا، وتىرىكشىلىك پەن بىلىمدىلىكتىڭ اراسىندا تەڭدىك بەلگىسى جوق ەكەنىن ءالى بىلمەيسىز بە؟
ءسىزدىڭ «سىنعا الۋ...» دەگەنىڭىز – جيىن-توي سايىن ايتىپ جۇرتتىڭ قۇلاعىن توزدىرعان ءبىز تۋرالى عايباتىڭىز بولار؟ ونىڭىزدى ەش ۋاقىتتا ەلەمەيمىن دە جانە ءسىز تۋرالى نەسيە ءسوز ايتىپ ۇيات قىلىق جاسامايمىن دا. ويتكەنى، جەلەكسىز ادامعا ۇساق ءسوز جاراسپايدى. ءبىزدى دە، وزگەنى دە ويلاندىراتىنى – ءسىزدىڭ ءبىلىپ نە بىلمەي قازاق تاريحىنا جاساپ جۇرگەن قياناتىڭىز. «ەسكەرمەگەن داۋ جامان» دەمەكشى، مۇنداي ۇلتقا جات ۇشقارى پىكىرلەر – ۇلتتىق يدەولوگيانى بۇلدىرەتىن ىرىتكىگە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن؟! ءسىز بۇرىن قازاق حاندارىنىڭ اتاسىن – شىڭعىسحاندى موڭعول دەۋشى ەدىڭىز. وسى جولى، الگى «ەكولوگ-ميليسيا» ەكەۋىڭىز تۇتاس قازاقتى موڭعول دەدىڭىزدەر. ودان جاقسى ارىپتەس تابىلسا، تاعى نە دەرىڭىزدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن؟!
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز: «ماقالاڭنىڭ قۇنىن كوتەرۋ ءۇشىن شىڭعىسحان پروبلەماسىن ايتا وتىرىپ ابايدى، قازتۋعاندى، سۇلتانماحمۇتتى، ماعجان، الكەي، قانىشتاردىڭ اتىن قوسىپ تۇزدىقتاپ وتىرىپسىڭ. بۇلاردىڭ شىڭعىس پروبلەماسىنا قانداي قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋادى» - دەگەن كورىنەسىز. بىرىنشىدەن، ول كىسىلەر «تۇزدىق» ەمەس، قايتا، ولاردىڭ بارلىعى – ۇلتتىڭ اقىل-ويى، ار-ۇياتى. ءسىزدىڭ «بۇلاردىڭ شىڭعىس پروبلەماسىنا قانداي قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋادى» دەگەنىڭىز دە، ساۋاتتى كىسىگە ءتان ءسوز بولماي شىققان. اتالعان بابالارىمىز شىڭعىسحاندى تۇرىك، قازاق دەپ تانىعان ەكەن، دەمەك، شىندىق – سولاي. ءسىز موڭعول ازاماتتارىن اتاعاندا، ۇنەمى اتاقتارىن، بەدەلدەرىن دارىپتەپ، كورنەكتىلەندىرىپ وتىرۋدى ەشقاشان ۇمىتپايسىز. ال، قازاقتىڭ وسىناۋ ۇلىلارىن «بۇلار»، «تۇزدىق» دەپ جەڭىل-جەلپى سيپاتتاي سالعانىڭىزدان دا ۇلت تاريحىنا ەرتە باستان-اق ءجۇردى-باردى قارايتىنىڭىزدى اڭعارۋعا بولادى. قازاق عىلىمىنىڭ قاراشاڭىراعى تۋرالى: «ونسىز دا بەلىن الدىرىپ اۋىر قالدە تۇرعان قازاقستان عىلىم اكادەمياسى...» - دەپ بارىنشا تومەندەتە جازعانسىز. سوندا، ق ر ۇعا-نىڭ ءقادىرى ءسىز ءۇشىن الگى «ەكولوگ-ميليسيا» قۇرلى بولماعانى ما؟ ولاي دەيتىنىمىز، ونىڭ ءاربىر ءسوزىن اقيقاتقا بالاپ جالاۋلاتقانىڭىزدى وقىرمان ءالى ۇمىتقان جوق.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز موڭعولدان باسقا شەتەلدىكتەردى دە كوتەرمەلەپ، مۇنداعى جۇرتتىڭ باسىنا شىعارا سويلەۋگە تىم اۋەسسىز. ولار تۋرالى: «...كونە ماتىندەردى شەمىشكەدەي شاعىپ، ازۋىن ايعا بىلەگەن بىرنەشە ونداعان، دەرەكتانۋشىلار سەنىڭ ويلاعانىڭدى ويلاي المادى دەيسىڭ بە؟» - دەپ اسپەتتەپ، اپتىعا ماراپات جاۋدىرعانىڭىز دا تىم تۇسىنىكتى قىلىق ەمەس. سوندا، ولاردىڭ «دانىشپاندىعى»، ءسىزدىڭ جانىڭىزعا جاققان تۇسى – ۇلى شىڭعىسحاندى تۇرىكتەن، قازاقتان تارتىپ الىپ، جات حالىققا، موڭعول ۇلتىنا بەرگەنى مە؟ ونىڭ ۇستىنە، ءسوز قولدانىسىڭىز دا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورىنا لايىق ەمەس. مىنا «شەمىشكەدەي شاعىپ» دەگەن جارگوننىڭ قاي جەرىنە قىزىقتىڭىز. قازاقتىڭ پىستە، شەكىلدەۋىك دەگەن ءتول اتاۋلارىن بىلمەگەنىڭىز دە كىسىنى تىكسىندىرەدى. ۇلى تۇلعالارعا، تاريحقا، تىلگە مەنسىنبەي قاراۋ – جاقسى ادەت ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بۇل – شىن مانىندەگى عالىمعا ءتان ءتىپتى دە مىنەز ەمەس.
ءسىزدىڭ ول زاماندا ىلە بولماعان، ول زاماندا قازاق بولماعان دەگەن سارىنداعى پىكىرىڭىز دە – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتىنا، ياعني، سول اتاققا لايىق ادامعا ءتان ەمەس. ءبىز ىلە، جەتە توپونيمدەرىن ويدان تاپقامىز جوق. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» تۇپماتىنىندەگى «额列惕» (ى-لە-تىي)، «只惕» (ءجى-تىي) دەگەن توپونيمدەردى ىلەتى، جەتە دەپ اۋدارماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، ولاردان بۇدان وزگەشە دىبىستىق اۋدارما جاساۋ – عىلىمعا ىستەلگەن قيانات بولار ەدى. ونەن بويىنداعى قۇلجا، نارات، شاتى، تەكەلى، بۇرقان، تۇرگەن، جاركەنت، قارقارا، شارىن، قاپشاعاي، ت.ب. دەگەن جەر-سۋ اتتارىنا قاراپ ونى ىلە دەمەۋ مۇمكىن بە؟ الدە، «قارجاۋباي مىرزا رەنجىپ قالادى ەكەن» دەپ باسقاشا ىستەۋىمىز، تاريحي دەرەكتى تەرىس ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك پە ەدى؟ ال، ءسىز ونداي تاريحي قۇجاتتىق دايەكتەردەن بەيحابارلىعىڭىزعا قاراماستان ءبىزدى جازعىراسىز، «الاياق» دەيسىز. سوندا، سىزشە بولعاندا، قازاق تاريحى ءۇشىن شىندىقتى ايتىپ شىرىلداۋ – الاياقتىق بولا ما؟ كەرىسىنشە، ادال ادام – قازاقتى موڭعول دەپ قارالاعان كىسى مە؟ «ءپالساپاڭىز» قىزىق ەكەن؟!
ەندى قازاق ەتنونيمىنە كەلسەك، شىڭعىسحان ومىرگە كەلمەي تۇرعاندا «قازاق اربا» (قازاق تەرگەن) دەگەن اتاۋ بار ەدى. ەگەر، قازاق جوق بولسا، ول اتاۋ قايدان شىقتى. ول – ول ما، سوناۋ ۆاۆيلون زامانىندا دا قازاقيا (حازاقيا) دەگەن اتاۋ بولعان. قازاق بولماسا، بۇل تاريحي اتاۋ قالاي قالىپتاستى. ءسىز ءراشيد ءاد-ديننىڭ شىڭعىسحاندى «جالايىر رۋى» تاراۋىنان تاراتقانىن، وسى ارىستىڭ قۇرامىندا تورە، تولەڭگىت اتتى رۋلاردىڭ بولعانىن بىلمەيتىن شىعارسىز. ال، «قۇپيا شەجىرەدە» شىڭعىسحاننىڭ شىققان رۋى «ءدورو»، ياعني، تورە دەپ اتالعانىنان دا مۇلدە حابارسىز ەكەنىڭىزدە داۋ جوق. سونداي-اق، وندا «جالايىردىڭ تايجىگىت (تايشىعۇت) رۋى» دەگەن دەرەك بار ەكەنىن بىلمەيتىنىڭىز دە ءسوزسىز. ءتىپتى، «التىن شەجىرەدە» شىڭعىسحاننىڭ تۋىسى جامۇحا «جالايىر جامۇحا» دەپ اتالعانىنان دا بەيحابارسىز-اۋ شاماسى. وسىنىڭ بارلىعى ناقتىلى تاريحي قۇجاتتىق دەرەكتەر. ەگەر، بۇلاردىڭ ءبارىن بىلمەسەڭىز، وندا شىڭعىسحان تاريحىنا جارماسىپ اۋرە بولماڭىز.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز جالايىر، الشىن دەگەن تۇركي ەتنونيمدەرگە نەگە شۇيلىكتىڭىز؟ جالايىر تۋرالى جوعارىدا از ايالدادىق. ەندى، الشىن تۋرالى قىسقاشا توقتالايىق. «ءجاميع ات-تاۋاريحتا» الشى-تاتار، ءاسىلى، الشىن-تاتار دەپ اتالاتىنى تۋرالى انىق دەرەك بار. ال، جالپى تاريحي دەرەكتەردى ءسۇزىپ، زەردەلەپ قاراعاندا، ەجەلگى تاتار قۇرامىندا: ءدويت، تانا، تاز، ءتىپتى، باي ۇلى، ءالىم ۇلى دەگەن رۋلاردىڭ بولعانىن اڭعارامىز. ەندەشە، تاريحتاعى تاتاردى – الشىن، ياعني، قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى دەمەي، موڭعول دەسەك دۇرىس بولماق پا؟ ال، «阿史那» (ا-شى-نا) دەگەن تاريحي ەتنونيمدى الشىن دەپ اۋدارۋىما دا، ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ دىبىستىق جاقىندىعى، ەكىنشى جاعىنان، وسى تاريحي دايەكتەر نەگىز بولدى. وعان نەسىن شالا بۇلىنەسىز. ازار بولسا، موڭعولمەن دامدەس بولعان شىعارسىز. الايدا، جالايىر مەن الشىن باۋىرىڭىز عوي – كوزىڭىزدىڭ اعى مەن قاراسى عوي! جوق، ءسىز ءۇشىن ولاي ەمەس پە؟ الدە، ءبىز قاتەلەسىپ وتىرمىز با؟!
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز وتكەندە جىر دارىعان كيەلى نارىنقول تۋرالى جاڭىلىس سويلەگەن ەدىڭىز. سوندا، ءتىلىڭىزدى «كاليماعا كەلتىرگەن» ءبىز ەدىك. بۇل جولى قۇت دارىعان جاركەنت تۋرالى: «ونسىز دا بەلىن الدىرىپ اۋىر قالدە تۇرعان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلىن وسىنشاما تومەندەتىپ «جاركەنت اكادەمياسىنىڭ» دەڭگەيىنە تۇسىرگەنىڭىز قانداي ۇلكەن تراگەديا» - دەپ كۇڭىرەنىپسىز. «جامان ءسوز اۋىز ساداعاسى» دەگەن، جاركەنتتە اكادەميا اشىلسا، ءسىزدىڭ باسىڭىزعا قايعى تۇسەتىندەي، سونشا نە كورىندى. سارى التىنداي جۇگەرىنىڭ وتانى، باتىس ەۆروپا-باتىس جۇڭگو كولىك جولىنىڭ جۇرەگى بولعان جاركەنتكە ونداي جاقسىلىقتى قيمايتىنداي، وسىناۋ قاسيەتتى مەكەننەن نە جاماندىق كورىپ ەدىڭىز؟ الدە، بۇرقان مەن تۇرگەن سوندا بولعاندىقتان، وزىڭىزگە دەپۋتاتتىق ماندات بەرگەن ەلدىڭ نامىسى ءۇشىن جۇرەگىڭىزگە مۇز بايلانىپ ءجۇر مە؟ قازاقتىڭ ەلىنە شىڭعىسحاندى، جەرىنە جاقسىلىقتى قيماساڭىز، سوندا، ءسىز – كىمسىز؟
قارجاۋباي مىرزا، ءبىزدىڭ سىزگە جاقپايتىن «الاياقتىعىمىز»، «ادەپسىزدىگىمىز» مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءبىز شىڭعىسحانعا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردا ارعىن، شانىشقىلى، سىرگەلى، ۋاق، ت.ب. ارىستاردىڭ بار ەكەنىن دە دالەلدەدىك. قوڭىراتتى ەجەلگى عۇن ۇلىسىنىڭ مۇراگەرى دەدىك. سونىڭ كەسىرىنەن ءسىز سۇيگەن حالىقتىڭ بەدەلىنە كولەڭكە ءتۇستى، ال، قازاق حالقىنىڭ مەرەيى ءوستى. كونە تۇركى جازۋى – كىشى ءجۇز جازۋى، كونە ۇيعىر جازۋى – ۇلى ءجۇز جازۋى، كونە جۇڭگو جازۋى – ورتا ءجۇز جازۋى دەگەن پىكىردى دە ءبىز ورتاعا قويدىق. ونىمەن تىنباي، وعان كوپتەگەن يلانىمدى دايەكتەر كەلتىردىك. بۇل – بۇل ما، تاريحتاعى قيات ۇعىمى داۋىرلىك جانە ماندىك جاقتان ءۇش جىككە بولىنەتىنىن اشالاپ كورسەتتىك. جالايىردى ءوز ىشىنە العان كوپتەگەن تۇركي ارىستاردىڭ ەرتەدەگى قياتقا جاتاتىنىن دالەلدەدىك. ال، بۇگىنگى قيات رۋى شىڭعىسحاننىڭ اتاسى قابىل حاننان تارايتىنىن، تەكتى اتادان شىققانىن ورتاعا قويدىق. ەڭ سوڭىندا، «ەسۋكەي قيان» دەگەن اتاۋ رۋ ەمەس، تەك قانا ناۋعى (تيتۋل) ەكەنىن اشىپ تۇسىندىردىك. سونىڭ سالدارىنان، شىڭعىسحاننىڭ تەگى ءسىز ويلاعانداي بولماي قالدى، موڭعول ەمەس بولىپ شىقتى. كەرىسىنشە، شىڭعىسحاننىڭ قيات – جالايىر – تورە ەكەنى دالەلدەندى. ياعني، ۇلى شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۇرىك، قانى قازاق ەكەن. مۇحامەد قايدار، قادىرعالي باستاعان، اباي، شاكەرىم قوستاعان، الىكەي، قانىش جالعاستىرعان ءاز بابالاردىڭ تاريحي تانىمى دۇرىس دەپ تابىلدى. ءبىز سونى سەنىمدى قۇجاتتىق دايەكتەر ارقىلى جۇرتتىڭ ەسىنە قايتا سالدىق. دەمەك، ءسىزدىڭ ءبىزدى «الاياق»، «ادەپسىز»، «ءبىلىمسىز» دەپ جازعىرعان «كانديداتتىق»، «دوكتورلىق» سوگىسىڭىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز: «ءارى كوك تۇرىككە تالاسىپ تۇرعان باسقا تۇركى حالىقتارىن كورمەدىم»، شىڭعىسحاندى موڭعولعا بەرەيىك تە، ءوزىمىز كوك تۇرىكپەن وڭاشا قالايىق دەگەن سىندى «ۇسىنىس» ايتاسىز. مىناۋىڭىز – جاناشىرلىق پا، الدامشىلىق پا؟! شىڭعىسحاندى الامايىمەن ويىپ الىپ موڭعولعا ۇسىنا سالساڭىز، سوندا ءبىزدى VIII عاسىرداعى كوك تۇرىكپەن كىم جالعاستىرادى؟ ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق تاريحىنىڭ ورناسى جوق حالىقتى كىم سىيلايدى؟ قارجاۋباي مىرزا، ايتىڭىزشى، مىنا ۇسىنىسىڭىز – قازاققا جاسالعان ادالدىق پا، الدە، ارامدىق پا؟ ءسىز سونى ەستە ساقتاعايسىز! قازاق ءوز تاريحىن ەشكىممەن بولىسۋگە ءمىنتتى ەمەس. ءويتىپ يتپەلەگەن، جىمىسقىلاعان «بىتىمگەرشىلىگىڭىز» ايتىلعان جەرىندە قالسىن. ءتۇفاي-تۇفاي، بەتىن ارى قىلسىن! ءبىر كىسىنىڭ تاتقان ءدام-تۇزىنىڭ بوداۋىنا ءبىر ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن بەرە سالۋ – ءادىل ساۋدا ەمەس.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز: «اشىعىن ايتقاندا» توك-شوۋىندا تەليەۆيزيادان سويلەگەندە مۋحالاي دەۋدىڭ ورنىنا «قۇبىلاي» دەپ جاڭىلىس جاساپپىن. وسى قاتەلىگىم ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇرايمىن» - دەپ، سول جولعى ورەسكەل قاتەلىگىڭىزدى مويىنداپسىز. وعان قوسا «سارى گازەتتەر» دەگەن عايبات ءسوزىڭىزدى دە ءبىراز مايقانداعان كورىنەسىز. بارىنەن دە ماڭىزدىسى – «جوشىنىڭ ءوزىنىڭ بابا تەگى – تۇرىك» دەگەنىڭىز بولىپ تۇر. ەگەر، بۇل ايتقانىڭىز شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان بولسا، وندا، «بابا تەگى – تۇرىك» دەگەنىڭىزدىڭ ىشىندە شىڭعىسحان دا بار ەكەنى داۋسىز. دەمەك، ءسىز وسى ءدۇدامال سوزىڭىزبەن-اق اۋەلگى ويىڭىزدان قايتقانىڭىزدى، شىندىقتى مويىنداعانىڭىزدى تۇسپالداپ بولسا دا بىلدىرۋگە تىرىسقانسىز. وسىعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ «قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ سايتىندا (2016 ج. 27-اقپان) جانە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (2016 ج. 4-ناۋرىز) جاريالاعان ماقالامىز ايتارلىقتاي ءونىم بەرگەنى داۋسىز. ال، مىنا ماقالاڭىز – جاي عانا «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى» دەگەننىڭ كەرى عوي. تاقىرىبى قارقاراداي بولسا دا، مازمۇنى ماسقاراداي ەكەن. ەشقانداي «عىلىمي» پىكىر ايتىپ جارىتپاعانسىز. ماقالانىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، كوز الداۋ ءۇشىن ونان-مۇنان ءۇزىپ-جۇلىپ كەرەكسىز ۇزىندىلەردى تىقپالاي بەرىپسىز. كىم نە ايتتى، جازىلعان سوزدەردىڭ نارقىنا دا بويلاپ اۋرە بولماعانسىز. ونىمەن قويماي بىزگە: «جاۋلار (ول كىم؟)» - دەگەن سەستى سۇراق تاستاپسىز. اعاسى-اۋ، سونى ءالى بىلمەيسىز بە؟ جاۋلار – قازاق حالقىن قان قاقساتقان، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرعان وتارشىل جۇيە عوي. قارجاۋباي مىرزا، كەيدە ءسىز وزگەنى قويىپ، ءوزىڭىزدىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىڭىزدى دا بىلمەي قالاسىز. ايتالىق، دومالاق اناعا «ءجونسال» دەگەن ات جاپسىراسىز دا، ارتىنان ول ءسوزدى كىم ايتقانىن تۇسىنبەي دال بولاسىز. سوندا، «عىلىمي جاۋابىڭىزدىڭ» سىيقى وسى ما؟ عىلىمنىڭ قاسيەتىنە كىر كەلتىرىپ قايتەسىز. مىنا بالدىر-باتپاعىڭىز عىلىمنان ساداعا كەتسىن.
اعاسى، ءسىز بىزگە: «...اعاش اتقا تەرىس مىنگىزەتىندەي مەن ساعان نە قىلىپ ەدىم؟» - دەپ وكپە ارتىپسىز. باتىس فيلمدەرىندەگى گرافينيالارشىلاعان، دۇرىس اتقا تەرىس مىنگەن ءوزىڭىز عوي. شىڭعىسحان تاقىرىبىنا ورشەلەنە قارسى شىقپاساڭىز، قازاقتىڭ نامىسىنا تيەر ءسوز سويلەمەسەڭىز، ءبىز دە قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازباس ەدىك. ال، بىلە تۇرىپ ءۇنسىز قالا بەرسەك، قازاق تاريحى – «بەرەكەسىز ارباشىنىڭ پۇلىنا» اينالىپ كەتپەي مە؟ ارينە، اركىمنىڭ جەكە نامىسى قۇندى، ءبىراق، ونى ۇلت نامىسىنان جوعارى قويۋعا بولمايدى. ءسىزدىڭ جاسىڭىز بەن تاجىريبەڭىز مۇنى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەر دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءبىز ادەتتە ءوز نامىسىن ساۋدالاعان شاراسىز ايەلدەردى ماسقارالايمىز. ال، ۇلت نامىسىن ساتۋ ودان دا جيرەنىشتى قىلىق بولماق (بۇل ءسوزىمىز سىزگە دىتتەلمەگەن، ءمورتى كەلگەن سوڭ جالپىلاما ايتىپ وتىرمىز). ۇلتتى قورعاۋ، تەك، مىقتىلاردىڭ عانا مىندەتى ەمەس، ول – ءبىز سياقتى جاي ادامدارعا دا پارىز.
P.S.
قۇرمەتتى وقىرمان، سوناۋ XIII عاسىردان تارتىپ XVIII عاسىرعا دەيىن مۇسىلمان جانە باتىس الەمىندە شىڭعىسحان مەن ونىڭ اۋلەتتەرى تۋرالى الپىس-جەتپىس شاقتى ءارى كولەمدى، ءارى سەنىمدى، سونداي-اق، ءبىرىنشى قولدى تاريحي ەڭبەكتەر جازىلعان ەكەن. ءبىز قايداعى ءبىر سەنىمسىز دەرەك سىماقتارعا الدانباي، سول قۇندى تاريحي قۇجاتتارعا جۇگىنەلىك. مۇمكىندىگىمىز بولسا، سولاردى قازاق تىلىنە اۋدارايىق. تەك، سويتكەندە عانا تۇرىك، جۇيەدەن، قازاق تاريحىنىڭ باعى اشىلادى.
كەلە جاتقان «تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىق» مەرەيتويى قۇتتى بولسىن! ەلدىگىمىز ماڭگى بولسىن!!!
2016 ج. 6ء-ساۋىر، (3)، 23:23
