بەلگىلى فيلوسوف قاناعات جۇكەشەيەۆ “جۇلدىز” جۋرنالىنا قازاق ءتىلىنىڭ مادەني كەڭىستىكتەگى ورنىن جانە قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن ساراپتاعان “قازاق تىلىندە قانداي مادەنيەت جاسالدى؟” دەگەن تەرەڭ تالداۋى جاريالانىپتى. قازاق ادەبيەتى، بەينەلەۋ ونەرى، سكۋلپتۋرا سالاسىنداعى شىعارماشىلىق ۇلگىلەردىڭ جالپى باعىتى مەن باعدارىنا شولۋ جاساپ، ونداعى كەمشىلىكتەردى اشالاپ كورسەتە وتىرىپ، ول كەمشىلىكتەر نەدەن شىعادى، مادەنيەت دامىماعان ۇلتتا قانداي جاداعاي بەينەلەر مەن ىس-ارەكەتتەر كورىنىس بەرەدى، مادەنيەت پەن بيلىك جۇيەسىنىڭ اراقاتىناسى قالاي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراقتارعا دا تولىمدى جاۋاپ بەرگەن. ءارقاشان بولەكشە ويلاپ، وزگەشە ساراپتايتىن ويشىل عالىمنىڭ بۇل كەڭقۇلاشتى ماقالاسى وقىرمانداردى بەيجاي قالدىرماس دەگەن نيەتپەن جاريالاپ وتىرمىز.

 

قازاق تەاتر ونەرىنىڭ اياقالىسى

قازاق دراماتۋرگتەرi كەزiندە «الىپتار توبى» اتالعان، كلاسسيكالىق ادەبيەتتiڭ نەگiزiن سالعان قايراتكەرلەر ۇلگiلەرiن جاساپ بەرگەن فولكلورلىق شىعارمالاردى ينسەنيروۆكالاۋ ءتاجiريبەسiن ودان ارى سپەسيفيكالىق دراما تۋدىرۋعا ۇلاستىرا المادى، دراما ۇلگiلەرiن جاساۋدان وتكەن عاسىرلارداعى شەكسپير مەن مولەردiڭ دەڭگەيiنە جەتە المادى. ولار ءداستۇر بويىنشا، سول بۇرىنعىشا،  سالىستىرمالى ءتاۋiر روماندار مەن پوۆەستەردi – ءا. نۇرپەيiسوۆتىڭ «قان مەن تەر» رومانى، ش. ايتماتوۆتىڭ «قۇس جولى»، «ءجاميلا» پوۆەستەرى، تاعى سول قاتارداعى شىعارمالاردى ينسەنيروۆكالاۋدان ارى دامىتا المادى. پەسالارىندا iشiنارا ەكسپەريمەنت دەڭگەيiندەگi دراماتۋرگياعا ۇقساس قاقتىعىستار ۇشىراسقانىمەن، ولار ناعىز دراماتۋرگيانىڭ سپەسيفيكالىق ەرەكشەلiكتەرi مەن ءتاسiلدەرiن مەڭگەرمەدi. كاسىپقوي تەاترلاردىڭ وزدەرىندە ارەكەتىنەن ءسوزى كوپ، ايبىندىلىعىنان مۇڭى كوپ باس كەيىپكەرلەرى بار، جىلاۋىق سەنتيمەنتاليزم سارىنىنداعى سپەكتاكلدەر باسىم ءتۇسىپ جاتتى. ۇلتتىق تەاتردىڭ جەتكەن شىڭى وسى عانا بولدى. رەپەرتۋار تاپشىلىعىنان اكادەميالىق اتقا يە بولعان تەاترلاردىڭ وزدەرى اۋداندىق ونەرپازدار ۇجىمدارى دەڭگەيىندە قالىپ قويدى.

شىنايىلىعىندا، قازاق تەاترلارى رەجيسسەرلەرىنىڭ قورجىنىنا ءتۇسىپ جاتقان پەسالار از ەمەس. ولاردىڭ اراسىنان سيرەك بولسا دا، ت.احتانوۆتىڭ «انت»،
ق. ىسقاقوۆتىڭ «قازاقتار» سياقتى ءبىرسىدىرعى، ءتاۋىر تاريحي درامالار ۇشىراساتىن. د.يسابەكوۆتىڭ زامانداستار بەينەلەرىن جاساعان كەيبىر پەسالارى شەت ەلدەردە قويىلدى. قازاق تەاترلارى بولىمسىز جەتىستىگىن سولارمەن استاستىرادى. ءبىراق بۇلار سياقتى سالىستىرمالى ءتاۋىر پەسالار قازاقستان تەاترلارىن رەپەرتۋارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ازدىق ەتتى.

قازاق تەاترلارى ورتالىق ازيادا، وزگە شىعىس ەلدەرىنىڭ تەاترلارى اراسىندا وتكەن كونكۋرستاردا الدىڭعى لەكتەن كورىنىپ ءجۇردى. ءبىراق، بۇل كوڭىل جۇباتۋدان باسقا پايداسى جوق «جەتىستىك» بولىپ شىقتى. ارتتاعىدان وزعانعا ماقتانار دانەڭە جوق، ارينە. شىعىس ەلدەرىنىڭ، سولاردىڭ ىشىندە مادەنيەتتەن كەنجە قالىپ وتىرعان ەلدەردىڭ جەتىستىگى نىساناعا الاتىن ەتالون بولا المايدى. ەۋروپا تەاترلارىمەن يىق تىرەسۋگە ۇمتىلۋ بولعان جوق.

زاماناۋي قازاق تەاترلارى مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى، ۇلتتىڭ، ءتىلدىڭ، مادەنيەتتىڭ  قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەرىن قوپارا، قوتارا قوزعايتىن، الەۋمەتتىك-ساياسي درامالار قويۋعا بەتبۇرىس جاساي المادى.  دراماعا ارقاۋ بولۋعا سۇرانىپ تۇرعان  وقيعالاردىڭ  ىشىنەن وزەكتىسىن ىرىكتەپ الا بىلمەدى. بيلىكتىڭ ماڭايىنداعى ۇرەيلى قاربالاس، وزىندە ەركى جوق دەپۋتتاردىڭ جەلدىڭ ىعىنا قاراي جاپىراقشا جىعىلعىش كۇيى، سىبايلاس جەمقورلىقپەن بايلانىستى شىتىرمان وقيعالار، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ تومەنگى قاباتتارىنداعى سيقىرلى قۇبىلىستار... ءبارى جابۋلى قازان استىندا جاتىر. شۋاعى مەن كولەڭكەسى قاتار جۇرەتىن، جىلىمىعى مەن ىزعارى تەز الماساتىن، كەرەعار زامانداعى زامانداس بەينەسى، ونىڭ پسيحولوگيالىق تولاعانىسى مەن كۇيزەلىسى، ءۇمىتى مەن كۇدىگى بۇقارانىڭ الدىنا تارتىلعان جوق، جان دۇنيەسىن قوزعاپ، ونى وي كەشۋگە يتەرمەلەگەن جوق. جايلاۋ مەن قىستاۋ اراسىن شيىرلاي بەرۋدەن قولدارى تيمەيتىن قازاق اۆتورلارىنىڭ بۇل تاقىرىپتاردى يگەرۋگە قاۋقارى جەتپەيدى.

شەكسپيردىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن قازاق دراماتۋرگىن ونداي بولا المادىڭ دەپ كىنالاعاندا، ول «مەن شەكسپير ەمەسپىن، اعىلشىننىڭ جوعارى قاۋىمىنىڭ اراسىندا جۇرگەن جوقپىن، جايلاۋدان كەلدىم» دەپ اقتالار ەدى. ال ءححى عاسىرداعى قازاق قالامگەرىن شەكسپيرشە جازا المادىڭ دەپ سوگۋگە ابدەن بولادى. ويتكەنى، ول «تيتاننىڭ يىعىندا تۇر» (و. سۇلەيمەنوۆتىڭ سوزىمەن).  بۇگىنگى قازاق قالامگەرىنىڭ ەۋروپا ونەرى شىققان بيىككە كوكتەن  قاراۋ مۇمكىندىگى بار.

 

* * *

2013 جىلدىڭ جازىندا استانادا جاڭا وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ عيماراتى پايدالانۋعا بەرىلدى. مادەنيەت ءمينيسترى سيپاتتاعانداي، دۇنيەجۇزىلىك ستاندارتتارعا ساي، بىرەگەي مادەنيەت وبەكتىسىنىڭ سىرتقى ساۋلەتى بويىنشا كلاسسيكالىق، ىشكى بەزەندىرىلۋى ۋلترازاماناۋي ەكەنى دە راس. سوڭعى جىلدارى ەۋروپا استانالارىندا سالىنعان تەكتەس ونەر وردالارىنان اسىپ تۇسكەن «استانا-وپەرا» م.تولەبايەۆتىڭ بىرەگەي تۋىندىسى «بىرجان-سارامەن» اشىلدى.

ءبارى كەلىستى. سىرتتاي قاراعاندا، جەتىستىك ەمەس دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ اۋزى بارا قويمايدى. ءبىراق،..

ءبىراق، وسى ۋلترازاماناۋي سارايدىڭ ىشىنە كىرگەندە جەتەسى بار ادامنىڭ جەلكەسىنەن اۋىر ءزىل باسادى، ونىڭ كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەرەدى. نەگە؟

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا سۇراقپەن بەرىلەدى: ەندى وسى عاجاپ عيماراتتىڭ ساحناسىنا شىعاراتىن قازاق وپەرالارى مەن بالەتتەرى قايدا؟

الماتىداعى  اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ (كەزiندە بۇل دا جويىلىپ كەتە جازدادى) رەپەرتۋارى نەگىزىنەن شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىنان  تۇرادى. ءىشىنارا وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى قايتالاپ قويىلىپ جاتادى. ويتپەسكە شارا جوق. رەپەرتۋار تاپشىلىعى الدان كولدەنەڭدەي بەرەدى. تەاتر تاۋەلسiزدiكتەن كەيiنگi كەزەڭدە قازاق تىلىندە سوناۋ كەڭەس كەزiندە جازىلعان، قازiرگi كورەرمەندi تارتپايتىن، ءا.كەكiلبايەۆ پەن ە.راحمادييەۆتiڭ «ابىلاي حانىنان» باسقا تاتىمدى ەشتەڭە ۇسىنا المادى. قازاقتiلدi اۆتورلار وپەرا مەن بالەت جازاتىنداي، كورەرمەندەرى ونى كورىپ باعالايتىنداي دەڭگەيگە دەيىن وسپەدi.

ادەبيەتتەگى ۇردىستەردىڭ مۋزىكادان بايان تابۋى

مۋزىكا ونەرiمەن اينالىسۋشىلار دا وزدەرiنiڭ الەۋمەتتiك جايعاسۋىنا سايكەس، وركەنيەتتەن جىراق قالعان اۋىل ادامدارىنا ارنالعان تۇرمىستىق جايلاردى سيپاتتاۋمەن كەلەدi. قازاق اۋەنشiلەرiنiڭ اندەرiندەگi تاپتاۋرىندار جوسىقسىزدىعى مەن جالپىلىعى جاعىنان ايتىلار وي نەمەسە العا تارتىلار يدەيا ءتۇرiندە عانا ەمەس، كوركەمدiك ءادiس رەتiندە دە مىزعىماستىعىن كورسەتتi. ينتەللەكتۋالدىق قوراشتىعىنان، شىعارماشىلىق اۋقىمىنىڭ تارلىعىنان قازاق اقىندارى مەن سازگەرلەرى ورىنداۋشىلاردى زاماناۋي رەپەرتۋارمەن قامتاماسىز ەتە المادى.

قازاق    جازۋشىلارى مەن   سازگەرلەرىنىڭ  اراسىنان  شىققان،  اۋىلدىق  تابيعيلىعىمەن  كورىنەتىن، يندۋستريالى قوعام ومىرىنە بەيىمدەلمەگەن تۇلعالار – وڭدەلمەگەن  «كەسەك التىندار» از بولعان جوق. ءبىراق ولار شىعارماشىلىق قىزمەتىندە دە سول «وڭدەلمەگەندىگىن» ۇنەمى كورسەتۋمەن بولدى. كوپشiلiگi تابيعي قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا بىردەڭەلەر شىعارىپ، سونىسىمەن زيالى قاتارىن تولتىرىپ ءجۇر. جوعارى ءبىلىمنىڭ ديپلومىن ۇدەرىستىك (پروسەدۋرالىق) ءادiسپەن العان اۋىل مارگينالى پوستيندۋستريالى قوعام ادامىنىڭ تالعامىنا ساي مادەنيەت تۋىندىلارىن جاساعان جوق، جاساي المايتىن ەدi. سوندىقتان، قازiرگi قازاقتار وتكەن XX عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا پايدا بولعان، ش.قالداياقوۆ جانە ونىڭ تۇستاستارىنىڭ اندەرىن ايتىپ ءجۇر. بۇل سول كەزدە ءومiر ءسۇرiپ، ەڭبەك ەتكەن اۆتورلاردىڭ كەمەڭگەرلiگiنiڭ ەمەس، مادەنيەتتi جاساۋدا جىلجۋ بولماعانىنىڭ جانە بۇقارانىڭ تالعامىنىڭ دا وسپەگەنiنiڭ ايعاعى بولىپ تابىلادى. سوڭعى 30-35 جىل ىشىندە قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ءان جانىرىندا عانا ەمەس، كلاسسيكالىق (وپەرا، سيمفونيا) جانرلارىندا دا ۇسىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ اراسىندا تاتىمدىلارى كوپ ەمەس.

قازىرگى تاڭدا يدەياسى ۇلتتىق مۇددەگە قايشى، تاقىرىبى تاپتاۋرىن، مازمۇنى قوراش، زارلى ساعىنىش پەن اۋىلدى اڭساۋعا تولى مينورلى نوتاداعى، تۋىستار جانە ولارعا ءان ارناۋ فورمالارىندا ۇشىراساتىن ءان جانرىنىڭ تۋىندىلارى بۇقارانىڭ جۇتاڭ ساناسىن ابدەن مەڭدەپ الدى. قۇبىلىستىڭ ناقتى مىسالدارى مىناداي.

 

1-مىسال.  ساعىنىش تاقىرىبىنىڭ تاپتاۋرىنعا اينالۋى:

«شاتتىعىڭ بوپ شارلادىم،.. ساعىنىش بوپ سامعادىم» («سارجالىم». ولەڭiن جازعان ر.وڭتاعاروۆ، ءانiن جازعان ت.ابىلايحانوۆ. بۇدان بىلاي وسى رەتپەن.)؛ «اياۋلىم، ساعىندىرىپ كەلسەڭ ەدi»… («ارالىم – اياۋلىم». ج.ماكەنالييەۆ، ن. العاشبايەۆ)؛ «امانبىسىڭ، iنكارiم-اۋ، ساعىنىشىم، امانبىسىڭ؟» («وياندىڭ با؟» ت.مولداعالييەۆ، ق.ارشابايەۆ)؛ «ساعىنا ما مەنiبiرەۋ، ساعىنا ما مەندەي بوپ. ساعىنا ما مەنi بiر جان...» («ساعىنا ما مەنi بiرەۋ؟» ت.مولداعالييەۆ، ق.ارشابايەۆ)؛ «اكەڭنiڭ وسى ساعىنىش كۇيiن شەرتە بار» («بارىپ قايت بالام اۋىلعا». ا.قادىربايەۆا، ت.باقتىگەرەيەۆ)؛ «قارا كوزiم، ساعىناسىڭ با، كوك جاپىراق كوكتەمدەردi» («قارا كوزiم». ت.مولداعالييەۆ، د.گۋسينسوۆ)؛ «كوزiڭنiڭ وتىن ساعىندىم، جانىم… سايراعان كەزiن ساعىندىم، ەركەم… سەرپiلتەر ءوزiڭ، ساعىندىم سەنi» («جان ەركە». س.وسپانوۆ، ق.دەرiپسالدين)؛ «انا دەگەن جۇرەگiم، ساعىنىشتان بالقىسىن… ساعىناتىن كەزدەرiم… ساعىندىردى-اۋ سوزدەرiڭ…» («بالا ساعىنىشى». م. ەمبەرگەنوۆ)؛ «سەن مەنiڭ ماڭگi-باقي ساعىنىشىم». («اق گۇلiم». م.ەمبەرگەنوۆ)؛ «ساعىنىپ كەتپەي ويدان تۋعان جەرiم»،.. («تۋعان جەر ساعىنىشى». ق.قازىبەكوۆ، س.قايىرعالييەۆ)؛ «ساعان دەگەن ساعىنىشىم بiتپەدi. («ءۇمiتiم مەنiڭ». ق.قازىبەكوۆ، س.قايىرعالييەۆ)؛ «كوڭiلiم كوبەلەك بوپ تاعى دا ۇشتى، قومداپ اپ ساعىنىشتىڭ قوس قاناتىن». («قارا كوز». ءا.سارسەنبايەۆ، ا.قاسىموۆ)؛ «ساعىنىش بويدى شارپىدى». («Iڭكار». ق.جۇماعالييەۆ، ج.مەيماندوسوۆ)؛ «قارايمىن جولىڭا، سەنi سۇيگەن جۇرەكتi ساعىندىرما… سامالىم-اۋ، سەن ەندi ساعىندىرما… باقىتىم-اۋ، سەن ەندi ساعىندىرما». («ساعىندىرما». ءو.ورالبايەۆ، ج.نازاروۆ)؛ «سەندەردi ويلاپ، ساعىنىپ ءجۇرمiن بۇگiن»،.. («ادەمi ەدiك». گ.سەيتاقوۆ، م.نىسانوۆ)؛ «شەت جۇرسەم – ساعىنارىم»،.. («اناشىم». ق.جۇماعالييەۆ، م.وماروۆ)؛ «ءتۇسiنەر كiم بار ءوزiڭدەي ساعىنىش تولى جانىمدى» («اكە ارمانى». ق.قازىبەكوۆ، م.وماروۆ)؛ «ساعىندىم عوي، دەدiڭ-اۋ، جانىم، ماعان،.. ساعىنىشقا توسەگiن بەسiك ەتكەن»… («ساعىنىش بەسiگi». م.ماقاتايەۆ، ق.پالىمبەتوۆا)؛ «ساعان ارناپ ساعىنىشىن جولدايدى» («سەزiم نۇرى». ق.پالىمبەتوۆا)؛ «ساعىنىشتان سارعايىپ ءتۇس پەن وڭدەي» («قايداسىڭ سەن، ارۋىم؟» س.وسپانوۆ، ت.تايبەكوۆ)؛ «ساعىندىم سەنi، ارايلىم»،.. («اڭسارىم سەن». ءو.ەسەكبايەۆ، س.تۇرعىمبايەۆ)؛ «ساعىنعان سازدى ءۇنiمنiڭ وڭاشا ءمانiن». («جەتكiزسەم دەيمiن ءوزiڭە». س.وسپانوۆ، س.تۇرعىمبايەۆ)؛ «اۋەندەي عاسىردىڭ، ساعىنىشتى اسىردىڭ». («اسىلىم». ا.تۇگەلبايەۆ)؛ «ارمانداي اڭساپ كەلگەن اياۋلى ەلiم، سالەمiم، ساعىنىشىم ساعان مەنiڭ». («ەلiم ساعان». ا.تۇگەلبايەۆ)؛ «ساعىنىش بوپ قالام دەپ، ءوزiڭ بە ەدiڭ كەزiككەن». («اڭساعانىم». ت.Yشقوڭىروۆ)؛ «كەزدەرiم جوق سەنi اڭساپ ساعىنباعان». («جۇرەك سىرى». م.كوبەيەۆا، ت.Iزتايەۆ)؛ «ءتۇسiمدە سەنi كورiپ ساعىناتىن». («وقجەتپەس». ك.سالىقوۆ، ك.Iلياسوۆ)؛ «ساعىنعان وسى قازiر ساتتەرiمدە». («ساعىنىش». ە.يبرايم، ك.Iلياسوۆ)؛ «سەزەمiن سۇيگەن جۇرەككە، ساعىنۋ سوقپاس وڭايعا». («مەنi ويلا». ت.ايبەرگەنوۆ، م.Iلياسوۆ)؛ «وسى انمەن بالاڭىز، ساعىنىشىن جولدايدى». («بالا ساعىنىشى» م.ەمبەرگەنوۆ) [جاستىق شاق اۋەندەرi: اندەر. – الماتى: «ونەر»، 1993.].

 

2-مىسال: ءان ارناۋ تاپتاۋرىنىنا قۇرىلعان شىعارمالار:

«ارالىم، ساعان ارناپ ءان سالامىن». («ارالىم – اياۋلىم». ج.ماكەنالييەۆ، ن.العاشبايەۆ)؛ «بiر بالاڭ ساعان انمەن سىي ارنادى». («اسەم قالا – الماتىم». ءا.نiلiبايەۆ، ح.ءداۋiتبايەۆ)؛ «ءوزiڭە ارناپ جازعان ءانiم ءۇشiن». («اق گۇلiم». م.ەمبەرگەنوۆ)؛ «ءوزiڭسiڭ – مەنiڭ اڭسارىم، ءانiم. ارنايمىن ساعان ءانiمدi، جانىم». («ءوزiڭسiڭ سۇيگەنiم». ق.جاعىپاروۆا)؛ «جاس داۋرەندە ارنادىم ءسۇيiكتi ولەڭ». («شiركiن-اي، داۋرەن-اي». ج.كارiموۆا)؛ «ارنايمىن مەن ءارقاشاندا ءان ساعان»... «سەنسiڭ – مەنiڭ ارمانىم، ءاندi ءوزiڭە ارنادىم». («جان سىرىم». ق.حاسانوۆ، م.نىسانوۆ) [سوندا].

وسىلاردىڭ ءبارi بiر عانا اندەر جيناعىنان الىنعان. جيناققا ەنگەن اندەردىڭ جوعارىدا اتالعاندارىنان باسقاسىنىڭ دەرلىكتەي ءبارى اۋىلعا شاقىرۋ يدەياسىن كوتەرەدى. بۇل يدەيانىڭ قازاقتىڭ ساناسىنداعى ۇستەمدiگi سونداي، تەك اۋىل تاقىرىبىنا جازىلعان اندەردiڭ ارنايى جيناقتارى بار.

تۇرمىس تاقىرىبى قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرلارىن مەڭدەپ العانى بۇرىننان بەلگىلى. ال ءان جانرىندا بۇل تاقىرىپ كوزگە ۇرارلىقتاي، ايشىقتى كورىنىس بەرەدى.

تۇرمىس وبەكتiلەرiنiڭ iشiندەگi قازاق اۆتورلارىنىڭ كوزiنە كوبiرەك تۇسەتiنi – تۇرمىس اياسىندا جۇزدەسەتiن ادامدار بولىپ تابىلادى. ولار – اتا، اجە، اكە، انا، اعا، جەڭگە، ناعاشى، جيەن، باۋىر، كەلiن، بالا، نەمەرە، بالدىز تاعى باسقالار. بۇلار قازاق تiلiندە كوركەم ونەر تۋىندىلارىن جاساۋمەن اينالىساتىنداردىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگiزگi وبەكتiلەرiنiڭ بiرiنە اينالىپ الدى. سوڭعى كەزدەرi ولار «تاقىرىپتىق كەڭiستiكتەرiن» قۇدا، قۇداعي، قۇداشا، قۇدا بالا «بەينەلەرiن» جاساۋمەن كەڭەيتۋدە جانە تۋىستارىن قوسارلاپ انگە قوساتىن، مىسالى، «اتام مەن اجەم»، «اكەم مەن شەشەم»، «اعام مەن جەڭگەم» دەپ كەلەتiن «فورمالىق تۇرلەندiرۋمەن» تولىقتىرۋدا. قويىرتپاق تۋىستىق بايلانىسى بار ادامداردى عانا ەمەس، سونىمەن قوسا، تۇرمىستىق زاتتاردى (مىس، داستارحان، تاماقتار: قايماق، شاي، ماي، قىمىز،..)، تۇرمىستىق وقيعالاردى (توي، قۇدالىق، شiلدەحانا، ارۋاقتاردىڭ قۇرمەتىنە اس بەرۋ)، تۋىستاردىڭ مەرەيلi كۇندەرiن دە (تۋعان كۇن، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ، سولداتقا شىعارىپ سالۋ، مەرەيتوي) قامتۋدا. سۋبكۋلتۋرانى جاساۋشىلاردىڭ دەنى وزدەرىنىڭ ينتەللەكتى مەن دارىنىن تەك وسى وبەكتiلەردi عانا «كوركەمدiكپەن يگەرۋگە» باعىشتاپ كەلەدى.

كەڭەس كەزىنەن باستاۋ العان، تۋىستىقتى دارىپتەگەن شىعارمالاردىڭ، سولاردىڭ ىشىندە اندەردىڭ يدەيالارىنىڭ ماڭىز الارلىق دەڭگەيدە بۇقارالىق سانادا شاعىلۋى قارۋسىز كوزبەن كورىنەتىندەي قۇبىلىسقا اينالعان. نەپوتيزمدەر (لينگۆيستيكادا تۋىستىق قاتىناستاردى بىلدىرەتىن سوزدەر ماعىناسىندا: اكە، انا، باۋىر، بالدىز،..) اۋىل قازاعىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ ماڭىز الارلىق بولىگىن قۇرايدى جانە سانا قالتارىستارىندا مەنتالدىق دەڭگەيدە كورىنىس بەرەدى. ونىڭ سالدارىن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ   ساتىسىنىڭ  ءتۇرلى  باسپالداقتارىنداعى  لاۋازىمدى  ادامداردىڭ   اينالاسىنا تۋىستارىن جيناپ الىپ، سىبايلاس جەمقورلىقتى ءورشىتىپ وتىرعاندارىنان كورۋگە بولادى. بۇعان قوسا، ادامداردىڭ ءقازىر قاراجاتىن، قايدان جانە قالاي تاپقانىنا قاراماستان، تەك تۇرمىستىق شارالارعا عانا جۇمسايتىنى، وندىرىسكە ينۆەستيسيا سالۋ تۋرالى وي ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كىرمەيتىنى جانە بار. وندىرىستىك سانا دەگەن ۇعىم ەش قازاقتىڭ قاپەرىنە كىرمەيدى، ونىڭ ورنىن تولىعىمەن توي-سانا (حاتىم-سانا، مۇشەل-سانا،..) جايلاپ العان.

 

* * *

سۋبكۋلتۋرا تۋىندىلارىن جاساۋشىلاردىڭ الىپ وتىرعان وبەكتiسiن كوركەم سيپاتتاۋ ادىسىندەگى تاپتاۋرىندار مىنالار:

ا) قۇرعاق جاريا نەمەسە تاپتاۋرىن ەموسيا: «سۇيەمiن»، «اڭسايمىن»، «سەنەن ارتىق ەل جوق، جەر جوق»، «جەرi كەڭ»، «كولدەرi ءمولدiر»، «تاۋلارى بيiك»، «اسپانى اشىق»؛

ءا) تروپتار مەن مەزى قىلاتىن تىركەستەر: «ايىم»، «كۇنىم»، «جۇلدىزىم»، «جارىعىم»، «بيiگiم»، «اسقارىم»، «بايتەرەگiم»؛ نەمەسە «اناۋىڭ بوپ»، «مىناۋىڭ بوپ» نەمەسە «اناۋىمسىڭ»، «مىناۋىمسىڭ»؛

ب) كەلبەت بەينەلەۋ: «قارا كوز»، «قولاڭ شاش»، «قيعاش قاس»، «پiستە مۇرىن»، «اققۋ مويىن»، «ارشىن ءتوس»،..؛

ۆ) باتا بەرۋ: «سويتە بەرسiن»، «بۇيتە بەرسiن».

ەۋروپالىق  پوستمودەرننىڭ  كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ر.بارت «اقىننىڭ تەك ءالسىزى عانا بەينەنى سۋرەتتەۋمەن اينالىسادى نەمەسە ودان باسقا ەشتەڭەمەن اينالىسپايدى... پوەتيكالىق ءتىل ۇعىمىن قابىلداۋى بۇلىڭعىر... ولار بارىنە قايتكەن كۇندە مەتافورالىق بەلگىلەردى تاڭىپ تاستاۋدى دىتتەيدى، دەمەك، نەنى بولسا دا، پوەتيزاسيالاۋ ءۇشىن ونى ءوز اتىمەن اتاماسا بولعانى» دەگەن ەكەن [بارت ر. سەميوتيكا: پوەتيكا:– م.: پروگرەسس، 1989. 53-ب.]. ونىڭ راستىعى قازاق تىلىندە ولەڭ جازۋدىڭ تەحنولوگياسىنان ايشىقتى كورىنەدى. قازاق اقىنىنىڭ ولەڭ جازۋى شابىتتىڭ شاڭبوزىنا مىنۋدەن، كوزىلدىرىكتى كيۋدەن، سونان كەيىن اينالادا نە كورىنسە، سونى تىزۋدەن تۇرادى. مىسالى، شابىتى كۇندىز كەلگەن اقىن، «سەن مەنىڭ كۇنىمسىڭ، جارىق بەرگەن نۇرىمسىڭ،..» دەپ كوككە ورلەيدى. شابىتى تۇندە كەلگەن اقىن، تيىسىنشە، اسپانداعى اي مەن جۇلدىزدى كورەدى دە، «ايىمسىڭ، جۇلدىزىمسىڭ،..» دەپ اعىلادى. ورماندا جۇرگەن اقىن «قايىڭسىڭ»، «تەرەكسىڭ»، «كەرەكسىڭ» دەگەن ۇيقاستاردىڭ اينالاسىندا ويقاستايدى.

اقىنداردىڭ ءان ولەڭدەرىن جازۋدا كوركەمدiك ستيلدi جەتiلدiرۋدەن جەتكەن جەرi وسى. جامبىل اتالارىنىڭ سۇرلەۋىمەن ولار تەڭەۋ ىزدەۋدىڭ سوڭىنان ءتۇسۋدى عانا ادىستەمەگە اينالدىرىپ العان، بىلەتىندەرى تەك «بارىنە مەتافورالىق بەلگىلەردى تاڭىپ تاستاۋ»، «نەنى بولسا دا، ءوز اتىمەن اتاماۋ». ولار وقىرمان كوڭىلىن اۋدارارعا تۇرارلىق ءومىردىڭ ءبىر ۇزىگىن، اينالادا بولىپ جاتقان ءبىر قۇبىلىستى، ادامدار اراسىنداعى قاتىناستىڭ ءبىر قىرىن، كوڭىلگە تۇيتكىل تۋدىراتىن نەمەسە ۇمىتتەندىرەتىن ءبىر نارسەنى، ادامداردىڭ ىندىنىن، قۇلشىنىسىن، دوستىعى مەن ماحابباتىن، ساتقىندىعى مەن الدامپازدىعىن، الىسقا كەتىپ جاتقاندار مەن اۋىلدا قالىپ قويعانداردى، بىرەۋلەردىڭ ادىلەتسىز ورلەپ، ەندى بىرەۋلەردىڭ جازىقسىز ايدالىپ بارا جاتقانىن، وزگەلەرگە ۇقساستىرماي، بۇرىن ايتىلىپ كەتكەندى قايتالاماي، جاڭا قىرىنان، جاڭا تىركەستەرمەن، تىڭ كوركەمدىك شەشىممەن سيپاتتاپ بەرە المايدى. سول باياعىشا، «كۇن شالماعان ارىمسىڭ، ...بارىمسىڭ، ...جانىمسىڭ، ...جارىمسىڭ؛ دومبىرامنىڭ ءۇنى سەن، ...گ ۇلى سەن، ...جىرى سەن، ...نۇرى سەن» دەگەن پىشىنگە كەلتىرىلگەن يدەيالاردى، شاقىرۋدى، كەيبىر «ورالىمدى» سوزدەردى اككۋمۋلياسيالاۋدى، شەكسىز قايتالاۋدى، تەك كىمنىڭ (نەنىڭ) كىمگە (نەگە) ۇقسايتىنىنىڭ ۇزىن-سونار ءتىزىمىن جاساۋدى عانا بىلەدى. وسىلاي سۋبكۋلتۋرانىڭ مايتالمانى ءوزiنiڭ اينالدىرعان ءۇش مىڭدىق لينگۆەماسىمەن، ءۇش يدەيانىڭ (ساعىنۋ، اۋىلعا شاقىرۋ، ءان ارناۋ) اينالاسىندا، ءۇش ستيلدiك ءتاسiلدiڭ بiرiن قولدانىپ، ءوزiنiڭ «كوركەم دۇنيەلەرiن» بۇرقىراتىپ شىعارۋدا.

ساعىنىش – ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كوپتەن كورىسپەگەن تۋىس نەمەسە ىڭكار ادامداردىڭ جۇزدەسۋگە ىنتىققانىن بىلدىرەتىن پسيحولوگيالىق كۇي. ارينە، جاعىمدى ەموسيالىق قۇبىلىس رەتىندە، ونىڭ دا كورىنىس بەرۋگە قۇقىعى بار. ال قازاقتاردىڭ ساعىنىشىندا كوزىنىڭ جاسى مەن كوڭىلىنىڭ كىربىڭى، قولعا بايلاۋ، اياققا تۇساۋ بولىپ تۇرعاندى جەڭە الماي، ءىس ءتۇيىنىن شەشە الماي،  «ساعىندىم» دەپ بەيشارالىقتان كۇڭىرەنۋى جاتىر. كونيۋنكتۋرا شىنايىلىعىن سەزە بىلمەيتىن ادامنىڭ ءوزىنىڭ قۇزىرەتسىزدىگىن جاريالاۋى، السىزدىگىن اشكەرەلەۋى جاتىر. ءوز ءومىرىن دۇرىس قۇرا بىلەتىن، ەركىن ادام ەشكىمدى ساعىنبايدى (ساعىنىپ بارا جاتسا – بارادى نەمەسە ساعىنعان ادامىن قاسىنا الىپ كەلەدى). بەيشارالىق پەن زار ەركىن ادامعا ءىلتيفات ەمەس، جايسىزدىق تۋدىرادى. ال كوركەمونەردە ساعىنىشتىڭ مينورلى سارىندا ۇنەمى كورىنىس بەرۋى، كوپ قايتالانىپ سيپاتتالۋى ەركىن ادامدى ودان مۇلدەم الىستاتادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ساعىنىش تاقىرىبى – كوركەم شىعارماعا وزەك بولا الاتىن پروبلەما ەمەس. ويتكەنى، قۇلدىڭ زارىن تىڭداۋ وتە جيىركەنىشتى، وقىرماندى (تىڭداۋشىنى) پسيحولوگيالىق ءجايسىز كۇيگە تۇسىرەدى. ەركىن حالىق مۇڭ مەن زاردان اۋلاق بولۋى كەرەك.

ورىس جانە وزگە تىلدەردە جارىق كورىپ جاتقان كوركەم ونەر تۋىندىلارىنىڭ سانى قانشا بولسا، ولاردا سونشا تاقىرىپ كوتەرىلەدى، سونشا يدەيا العا تارتىلادى، سونشا وي ايتىلادى، ءار قايسىسىنىڭ مازمۇنىنا ساي كەلەتىن  كوركەمدىك شەشىمدەر قابىلدانادى. ال قازاقتاردىڭ سۇيىكتى تاقىرىبى – اۋىل، ساعىنىش، تۋىستار؛ يدەياسى – اۋىلعا قاشۋ، ءان ارناۋ؛ كوركەمدىك شەشىمى – تەڭەۋلەردى ءتىزۋ.

وسىنداي رۋحاني ازىقپەن، و.سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي، «اۋىلدان كەلiپ، مۇعالiمدiك جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن» [«بiزدiڭ مۇراتىمىز تاعى دا سول – تاۋلاردى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتۋ» // ەگەمەن قازاقستان. 26.02.1994] اۋىلشىل قالامگەرلەر دارىننان   قۇرالاقان  بولماسا دا، ويلاۋ ستيلدەرiنiڭ وراشولاقتىعىنان، ءتۇسiنiكتەرiنiڭ بiرجاقتىلىعىنان كوركەم ادەبي تۋىندى جاساۋدىڭ زاماناۋي تاسىلدەرىن  مەڭگەرەتiن دەڭگەيگە دەيiن ءوسiپ ۇلگiرمەدi، اۋىل باقتاشىسىنىڭ تالعامىنا تۇرارلىقتان اسا المادى. سوندىقتان قازiرگi قازاق مادەنيەتi ورىس تىلىندە جاسالىپ جاتقان مادەنيەتپەن باسەكەلەسە الاتىن دەڭگەيگە كوتەرiلە المادى. كوتەرiلۋi مۇمكiن دە ەمەس، ويتكەنi، شارۋانىڭ ينتەللەكتiسiمەن، اگرارلى قوعام ادامىنىڭ لينگۆەماسىمەن، شەكتەۋلi تاقىرىپتا، تەرiس يدەولوگيامەن باسەكەگە قابىلەتتى ادەبيەت جاسالمايدى.

ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرى

بۇل جەردە ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرى تۋرالى ءسوز ولاردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تارالىپ، قولدانىلۋىنا قاتىسى بولۋىنان تۋىنداپ وتىر.

حالىق كوركەم ونەردە عاسىرلار ستيحياسىمەن بىتە قايناسقان، ءوز زامانى ادامدارىنىڭ كوكەيىنە قونىمدى، ءتولتۋما فورمالاردى دۇنيەگە اكەلدى. قازاقتاردا ولار ايتىس، تەرمە، جىر پىشىندەرىندە ۇشىراساتىن بىرەگەي فولكلورلىق جانرلار رەتىندە العا تارتىلعان. قايماعى بۇزىلماعان، تابيعي قالپىندا ولاردىڭ ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ءار زيالىنىڭ ۇمتىلار اڭساۋىنا اينالىپ، عاسىرلار بويى جانعا سەرىك بولىپ، تانگە رۋح بەرىپ كەلگەنى راس. الايدا، رۋحى جاعىنان ونەردىڭ بۇل جانرلارى دامۋ قارقىنى باياۋ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ۋاقىتپەن رەگلامەنتتەلمەيتىن جۇمىستار اتقاراتىن، دالامەن ەتەنە، اسىقپايتىن، جايباسار حالىقتىڭ پسيحولوگياسىنا ساي كەلەتىن ەدى. سونىسىمەن، ءداستۇرلى ونەر اگرارلى قوعاممەن بىتە قايناسقان، ونىمەن ۋاقىت شەڭبەرىندە بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە تاريح ساحناسىنان كورىنىس بەرگەن بولاتىن.

وتكەن عاسىردىڭ 70-80 جىلدارىنان باستاپ ونەردىڭ ءبىر كەزدە ۇمىتىلا باستاعان كونە جانرلارىن «ساقتاۋ» جانە «جاڭعىرتۋ» باعىتىنداعى شارالار جۇرگىزىلە باستادى. سول جىلدارى بۇل باعىتتى جاقتاۋشىلار اۋىلداردان كوپتەگەن «ورىنداۋشىلار» تاۋىپ، تەلەەفيرلىك ۋاقىتتى ايتىسپەن، جىرمەن، تەرمەمەن تولتىردى. باسپا ءسوز «ۇلتتىق ونەردىڭ قايتا جاندانعانىن» كۇن قۇرعاتپاي سارناپ جاتتى.

سىرتتاي قاراعاندا ءبارى دۇرىس سياقتى بولىپ كورىندى. «ۇلتتىق ونەرىمىزدى جاڭعىرتايىق، دامىتايىق» دەگەن نيەتتىڭ ىزگىلىكتىلىگىنە ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايتىن ەدى. كوپشىلىك وعان كامىل سەندى. ءبىراق بۇل سىرتقى كورىنىس قانا ەدى. ال قۇبىلىستىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ كورگەن ادام شەشۋى قيىن تۇيىندەرگە ۇشىراسار ەدى.

اقىرى كونستيتۋتيۆتىك-سەمانتيكالىق قايشىلىقتارىنان ارىلا الماعان ءداستۇرلى جانرلار جاڭا داۋىرمەن بىتە قايناسىپ كەتە المادى، زاماناۋي جاستاردىڭ سۇيىكتى ونەرىنە اينالا المادى. ءويتۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى. ويتكەنى، ءداستۇرلى ونەردە مازمۇندىق-فورمالىق جەتىلۋ بولمادى (ولاي بولعاندا ولار ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرى دەگەن قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قالار ەدى). ولاردىڭ ءماتىندى بەرۋ ءستيلى دە قازىرگى زاماننىڭ راسيونال ادامى قابىلداي المايتىن نيۋانستارعا تولى بولدى. قارسىلاستاردىڭ بىرىنە ءبىرىنىڭ ورەپكىگەن ۇمتىلىسى، تۇيتىكسىز ەلىرۋى مەن لەپىرۋى پسيحولوگيالىق-ەتيكالىق تۇرعىدان زاماناۋي مادەنيەتتى تۇتىناتىن تۇلعانىڭ تالعامىمەن ۇيلەسپەدى.

ءداستۇرلى ونەردى جاقتاۋشىلار العا شىعارىپ وتىرعان قازاق ابسۋردى الدىمەن كونتەنتتەن كورىنىس بەردى. كوپشىلىككە ۇسىنىلىپ جۇرگەن جانرلار مۇلدەم ءپىشىنىن وزگەرتكەن، كونتەنتىنىڭ مازمۇنى تاياز، كوركەمدىك قاۋقارى شامالى بولدى. ۇنەمى قايتالاناتىن، ماعىناسىز، سىلدىراعان، شۇبىرتپا ۇيقاستاردان تۇراتىن سەمانتيكالىق جۇدەۋلىك تىڭداۋشىنى مەزى قىلدى.

ايتىسكەرلەر وزدەرىنىڭ تاپتاۋرىن سارىنىنا ءتۇسىپ:

الىستان ات تەرلەتىپ كەلىپ تۇرمىن،

استاناعا سالەمىمدى بەرىپ تۇرمىن، – دەگەن سەكىلدى راسيونال تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن تەسەتىن ەكىلەنۋىنە باسا بەرەدى. شارۋاشىلىقتاعى كەمشىلىكتەردى سىناعان بولدى، ارنەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ءالى جەتكەنىنشە ءتىلىن بەزەپ باقتى. وسىلاي ونەردىڭ بۇل تۇرلەرى ءوزىنىڭ XXعاسىرعا دەيىنگى فورمالارىنىڭ كارريكاتۋراسىنا اينالدى.

ءداستۇرلى ونەردى ورىنداۋشىلار كاسىپقوي ەمەس، اۋىل كلۋبىنا قاتىسۋشىلار اراسىنان شىققاندار بولدى. جوو-لار بۇل سالا ءۇشىن ماماندار دايىندامايدى. ءار اۋىلدان ۇستاپ اكەلىنگەن ولار وزدەرىنىڭ سىرتقى ۇسقىنى مەن جۇزىنە، گريماساسىنا باقىلاۋ جاساي المايتىن، بەتتەرى جۋىلماعان ادامدار بولدى. ءقارادۇرسىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ وتىرىسى مەن تۇرىسىندا، قوزعالىسىندا دا كورەرمەندى، اسىرەسە، جاستاردى وزىنەن ۇركىتەتىن، ولاردىڭ جەرىنۋ سەزىمىن كورسەتەتىن مىسقىل كۇلكىسىن تۋدىراتىن ەلەمەنتتەر كوپ بولدى.

ش.ايتماتوۆتىڭ «قىزىل الما» شىعارماسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن فيلمدە باس قاھارمان  يسابەكوۆتىڭ كىشكەنتاي قىزى انار، اۆتورلىق رەماركا بويىنشا، روبەرتينو لورەتتيدىڭ Ave Maria-سىن ءسۇيىپ تىڭدايدى. فيلمدەگى ءبىر ەپيزودتا ول تەليەۆيزوردان جىر ايتىپ وتىرعان ماناسشىنى كورىپ، «مەن مىنا كىسىدەن قورقامىن» دەپ، اكەسىنە جىلاپ كەلەدى. بۇل كورىنىس «زاماناۋي ۇرپاق وكىلىنە ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ ونەرى نەگە جات؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە جەتەلەيدى. سىرتتاي قاراعاندا ناعىز نونسەنس سياقتى كورىنەتىن بۇل قۇبىلىستىڭ ءتۇسىندىرۋى جوق ەمەس.

وركەنيەتتەردىڭ ومىرىلۋى سالدارىنان حالىقتار مەن مادەنيەتتەر تاريح ساتىسىنىڭ ءتۇرلى باسپالداقتارىنا ءبولىنىپ ءتۇستى. مۇندايدا تومەنگى باسپالداقتا قالعان ورىنداۋشى – «وتكەننىڭ ادامدارى» [توففلەر ە. شوك بۋدۋششەگو.– م.: ووو «يزداتەلستۆو است»، 2004. 50-ب.] مەن ومىرىلۋ سىزىعىنىڭ جوعارعى باسپالداعىنا شىعىپ كەتكەن تىڭداۋشى – «قازىرگى كۇننىڭ ادامدارى» [سوندا] اراسىنداعى قايشىلىقتان ادا بولۋ مۇمكىن ەمەس. دامۋدىڭ اگرارلى باسپالداعىندا قالىپ قويعان قازاق تەرمەشىلەرى مەن جىرشىلارى دا سىرتقى ۇسقىنىمەن وسىنداي، بالا شوشىتاتىنداي بولدى. ولاردى قولىنا دومبىرا ۇستاتىپ، ساحناعا جىبەرگەندە كورەرمەنمەن ارادا اتتراكسيا جاسالمادى، كەرىسىنشە، ارنايى سامپىلداۋىمەن جاستار مەن ۇلتتىق ونەر اراسىندا تۇڭعيىق ورناتتى. مۇنىڭ ارتى جاستاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتكە دەگەن ءىلتيفاتىنا نۇقسان كەلتىردى. الدىمەن، ءداستۇرلى ونەردىڭ ءوزىنىڭ بەدەلى ءتۇستى.

وسىلاي، ايتىس، تەرمە جىر قازىرگى زامان ادامىن وزىنە تارتاتىن، جاستاردىڭ ۇلتتىق سەزىمىن جانيتىن قۇرالعا اينالمادى. كوركەم مادەنيەتتىڭ ءبىر قۇراۋىشى رەتىندە قازاق جاستارىن قازاقشانىڭ اينالاسىنا توپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزبەدى. ولاردىڭ قازاق ونەرىنە ءىلتيفاتتى سەزىمىن وياتا المادى. وياتقانى بىلاي تۇرسىن، ولاردى وزىنەن، سونىسىمەن ءوزى اسسوسياسيالايتىن قازاق ونەرىنەن، قازاقشا اتاۋلىدان جەرىتۋشى فاكتورعا اينالدى. ويتكەنى، جاستارعا فورماسى قوراش، مازمۇنى ەسكىرگەن، كۇنى ءوتىپ كەتكەن تامتىقتى تۇرىنەن ات ۇركەتىن ورىنداۋشىنىڭ قولىمەن تىقپالاي بەرۋگە بولمايتىن ەدى.

وسىنى سەزگەندىكتەن، ءداستۇرلى ونەردى قىزىلكەڭىردەك بولىپ جاقتاپ، ورشەلەنە ءناسيحاتتاپ جۇرگەندەردىڭ وزدەرى ەكىجاقتى تۇرعى ۇستاندى. ءبىر جاعىنان، ولار كوپشىلىك الدىنا شىعىپ الىپ، ءداستۇرلى ونەردى جاقتاپ، ۇلتتىق پاتريوتتىعىن «دالەلدەدى»: «كوردىڭدەر مە. مەن ۇلتىمدى قالاي سۇيەمىن. ونىڭ ءداستۇرلى ونەرىن ساقتاۋ ءۇشىن بارىمدى سالىپ ءجۇرمىن». بۇل جەردە ءناسيحاتتاۋشىلار بۇقارانىڭ ءداستۇرلى ونەردى جاراتاتىن، ونى شىنايى قالايتىن بولىگىنىڭ سەزىمدەرىن قامشىلاي وتىرىپ، وزدەرىن ۇلت پاتريوتى رەتىندە جاعىمدى كورسەتۋ ىندىنىنىڭ سوڭىنان ەرىپ وتىردى. تۇپتەپ كەلگەندە، ولار ءداستۇرلى ونەرمەن اينالىسۋدى جۇمىسسىزدىق جاعدايىندا ماتەريالدىق ءتۇسىم كوزى رەتىندە پايدالانىپ قالۋدى قاعىس جىبەرمەدى. ەكىنشى جاعىنان ولار جاساپ جۇرگەن تىرلىگىنىڭ ماعىناسىز تىرباڭ ەكەنىن، ونىسى ءوزى ولگەندە بىرگە ولەتىنىن دە مويىنداعان كۇيكى تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ جاتتى. ءداستۇرلى ونەردىڭ ماڭىنا جولاماي جۇرگەن جاستاردى كورە تۇرا، ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە تۇتىندىرا دا، ورىنداتتىرا دا المايتىنىن بىلە تۇرا، ەكىجۇزدىلىكپەن حالىق الدىندا ونى «ءناسيحاتتاۋدان» جالىقپادى. وزدەرىن ۇلتتىق مۇددەلەر ءۇشىن تەر توگىپ جۇرگەن قايراتكەر رەتىندە كورسەتىپ، ابىرويعا بولەنگىسى كەلگەندىكتەن سولاي ىستەۋىن جالعاستىرا بەردى. ال ۇيىندە ءوز بالالارىمەن، نەمەرەلەرىمەن تۇرمىستىق ايادا ورىسشا سويلەستى، ولارعا اعىلشىنشا ۇيرەنىپ الىپ، شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتۋگە كەڭەس بەردى.

وسىلاي قازاق جاستارى ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن تەرەڭ تۇسىنەتىن، ولاردان ءلاززات الاتىن، سەزىمگە بولەنەتىن، شابىت تاباتىن كۇيگە جەتە المادى. قۇدىرەتىمەن زاماناۋي ادامدى وزىنە تارتا الماعان، ونىڭ رۋحاني الەمىن باۋراپ الماعان، ءينديۆيدتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ نازىك قىلدارىن دىرىلدەتە الماعان ءداستۇرلى ونەردىڭ ۇلتتىڭ رۋحاني اسپانىنداعى ورنى ايقىندالمادى. اۋىل ءوز ونەرپازدارىنىڭ قولىندا بولعان ونەردىڭ بۇل تۇرلەرى وتانشىلدىققا باۋليتىن، تاربيەلەۋشى فۋنكسياسىن اتقارا المادى. اتقارۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى، وركەنيەتكە توتەدەن قوسىلعان ۋاعىزشىلداردىڭ وعان ينتەللەكتۋالدىق-ەستەتيكالىق قاۋقارى جەتپەدى.

ءقازىر ءداستۇرلى ونەر تاعى دا ديلەممانىڭ الدىندا تۇر. ءبىرىنشى جول – تەرمەنى، جىردى، ايتىستى «ساقتاپ قالۋ» جولى. بۇل باعىتتاعىلار – ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىنىڭ جاقتاۋشىلارى، ورىنداۋشىلارى مەن تىڭداۋشىلارى. ولار «اۋىل امان بولسا – ءداستۇرلى ونەر ولمەيدى، بۇدان كەيىن دە بولا بەرەدى» دەپ ەسەپتەيدى. ءبىراق مىنا فاكتورلاردى ەسكەرە الماي وتىر: ءداستۇرلى ونەردى «ساقتاۋدا» ماعىنا جوق. ساقتاۋ ءۇشىن دامىتۋ كەرەك. نەنى بولسا دا، ۇنەمى جەتىلدىرمەي، سول قالپىندا ساقتاۋ دەگەن بولمايدى. دامىتقاندا، زاماناۋي قالا جاستارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ەمەستەردىڭ دە، جۇرەگىنە جول تاباتىنداي دامىتۋ كەرەك. بۇل شارتتىلىقتىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى العانداعى ءمانى مىنادا: ءداستۇرلى ونەر بۇقارانىڭ الدىندا سول ونەردىڭ ءوزى ارقىلى اسسوسياسيالاناتىن قازاق ءتىلىنىڭ يندۋستريالى قوعامداعى قىزمەتىمەن بىتە قايناسىپ جاتسىن. ولاي بولسا، ونەردىڭ بۇل فورمالارىن دامىتۋ اۋىل ءوز ونەرپازدارىنىڭ كۇشىمەن ەمەس، زاماناۋي ۋنيۆەرسيتەتتەردەن ارنايى ءبىلىم الىپ شىققان، كاسىپقوي مامانداردىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. عىلىمي-باعدارلامالىق جولعا تۇسىرىلمەگەن ءوز ونەرپازدىقتىڭ، ادەتتە، پايداسىنان زيانى كوپ بولادى.

ءداستۇرلى ونەردىڭ جاقتاۋشىلارى مەن ورىنداۋشىلارىنا ايتىلار ءۋاج مىناۋ: ەگەر ءداستۇرلى ونەر ۋنيۆەرسيتەتتەردە ارنايى دايىندالعان مامانداردىڭ كۇشىمەن دامىتىلماسا، وندا، ءوز زامانىنىڭ بەلبالاسى اقتامبەردىنىڭ، بۇقاردىڭ، مۇرىننىڭ، قۇلمامبەتتىڭ، جامبىلدىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، سوڭىنان شاڭ قابا سۇيرەتىلۋدى قويۋ كەرەك. ولاردىڭ تۇنىعى لايلانباعان، قول جەتپەيتىن، اسقاق ونەرىن «جالعاستىرىپ جاتىرمىن» دەگەن جالعاننان باس تارتىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ باسىن قاتىرماۋ كەرەك. ءداستۇرلى ونەردى ديسكرەديتاسيالاۋدى، ونى ۇرپاقتى قازاق تىلىنەن، قازاقشا اتاۋلىدان ۇركىتۋشى فاكتورعا اينالدىرۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ كەرەك.

ەگەر ءوز بالالارىڭ مەن نەمەرەلەرىڭدى ونەردىڭ وسى تۇرلەرىنە ىنتىقتىرا الماساڭ، ونەردىڭ وسى تۇرلەرىمەن ۇرپاعىڭنىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە مادەني دەڭگەيىن كوتەرە الماساڭ – وندا حالىق ونەرىنىڭ «ساف التىنىنىڭ» تابيعي قالپىنداعى ءقادىرىن كەتىرمە، حالىقتىڭ ەسىندە ساقتالعان، ءتول ونەرىنە دەگەن ءىلتيفاتتى قاتىناسىن لايلاما. اۋىلدان كەلگەن تىماقتىلاردىڭ كەۋكەۋىن بۇركەنىپ، ءداستۇرلى ونەردى ءناسيحاتتاۋدىڭ  شىمىلدىعىنىڭ ار جاعىنا تىعىلىپ الىپ، مال تابۋدى دوعار. ۇلتتىق ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن ۇلتتىق جانە ءداستۇرلى بولعانى ءۇشىن عانا «ساقتاۋدان» ەشقانداي كەلەلى ناتيجە شىقپايدى.

وسى تۇرعىنى ۇستانۋشىلار دا از بولماسا كەرەك. بۇعان ج.ەرمانوۆتىڭ قىنجىلىسى دالەل بولارلىقتاي. ول بىلاي دەيدى: «ءبىر كورىنبەيتىن قۇدىرەتتى قولدار حالىقتىڭ اڭساۋلى ونەرىنە توقتاۋ سالا بەرەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق ايتىس تەلەديداردان بەرىلمەدى. بارلىق ارنالاردا ايتىستان اياق تارتۋ، بويىن اۋلاق سالۋ بار، ۇرەي بار. ايتىسقا قولداۋشى تابا الماي پۇشايمان بولىپ وتىرمىز» («قاڭتارۋلى تۇلپارلار، قايداسىڭدار». ءقا، 25-31.05. 2012). ايتىستى تەلەديداردان كورسەتۋدەن باس تارتقان قورقاقتار – بۇلار ءداستۇرلى ونەردىڭ پەرسپەكتيۆاسىنا سەنبەيتىندەر. الايدا ىشىندەگىسىن اشىق ايتا المايدى، ايتىستى قورعايتىنداردىڭ ارانىنا ۇشىراپ قالام با دەپ قورقادى. سول سەبەپتەن ۇندەمەي قارسىلاسۋ تۇرعىسىن تاڭداپ العان.

(جالعاسى، باسى بۇرىن جاريالانعان)

https://dalanews.kz/17206

https://dalanews.kz/17273