كۇن جىلىنعان مەزگىلدە دالاعا نەمەسە تاۋعا دەمالىسقا باراتىن وتباسىلار مەن جاستار سانى ارتاتىندىعى بەلگىلى. وسى مەزگىلدە قىس بويى اشىققان كەنەلەر كۇن جىلىنا قورەك ىزدەپ، زيانى تەك جانۋارلارعا عانا ەمەس، ادامعا دا زور ءقاۋىپ توندىرەدى. نەگىزىنەن كەنەلەردىڭ ءقاۋىپ ءتوندىرۋ كەزەڭدەرى جىل مەزگىلىنىڭ كوكتەم ايلارىنان باستاپ جازدىڭ سوڭعى ايلارىنا دەيىن ۇلاسادى.
كەنەنىڭ نەگىزگى قورەگى – قان. تەرىگە ورنىعىپ العان كەنەنى ارنايى ارەكەت جاساماي بىردەن تۇسىرە قويۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ءوزى تەرىدەن اجىراپ شىعىپ كەتۋ ءۇشىن قارىن تولىققاندى تويۋى كەرەك.
كەنە - كەنەلىك ەنسەفاليتتىڭ تابيعي رەزەرۆۋارى بولىپ تابىلادى. كەنەلىك ەنسەفاليت - ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ جەدەل ۆيرۋستى اۋرۋى، ەندەميالىق تابيعي وشاقتاردا ءترانسميسسيۆتى (كەنەنىڭ شاعۋى) نەمەسە اليمەنتارلى جولمەن (ينفەكسيالانعان ءسۇت) ارقىلى جۇعادى.
كەنەلىك ەنسەفاليتتى تاراتۋشى يكسودتىق كەنەلەر، ال كەنەلىك ەنسەفاليتتىڭ قوزدىرعىشى ۆيرۋس بولىپ تابىلادى، ونىڭ كولەمى 20-30 نم. اۋرۋدى جۇقتىرۋ كەنەنىڭ قان سورۋ كەزىندە بولادى. ءترانسميسسيۆتى تۇرىندە ۆيرۋستىڭ كىرۋ جولدارى تەرىنىڭ بەتكى قاباتتارىنداعى قان تامىرلارىندا ۆيرۋستىڭ تەز كوبەيۋىنە بايلانىستى ونىڭ دەپوسى پايدا بولادى. گەماتوگەندى جول ارقىلى ۆيرۋس باس ميىنا جەتەدى دە سول جەردە وشاق تۇزەدى.
اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى جەدەل تۇردە دەنە قالتىراۋى جانە دەنە قىزۋدىڭ 37-39 ºس دەيىن كوتەرىلۋىمەن قاتار باستىڭ قاتتى اۋرۋى، جالپى السىزدىك، بۇلشىق ەت پەن بۋىندارداعى اۋرۋ، جارىقتان قورقۋ (جارىق باس اۋرۋىنا جانە جالپى جاعدايىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى) سەزىمىمەن بايقالادى.
بۇل كەزدە بەزگەكتىك كورىنىستەر 4-5 تاۋلىك ۇستالىپ، كەيىن ۋاقىتشا جوعالادى. ەكى اپتادان سوڭ قايتا ءوربيدى. ولار مويىن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ قاتايۋمەن، قۇلاقتىڭ ەستۋ قابىلەتى تومەندەپ، ەسىنەن تانۋلارى بايقالادى. ءجيى يىق اۋماعى مەن كوزىشىلىك قانتالاۋى بايقالادى.
اۋرۋلاردا ەنجارلىق، ۇيقىشىلدىق، قاجۋلار جانە تابەتتىڭ تومەندەۋى بايقالادى. كەيبىر ادامداردا اۋرۋ جەدەل قوزۋ نەمەسە تىرىسۋ، ەسىنەن تانۋ بەلگىلەرىمەن كورىنەدى. كەنە ەنسەفاليتى ادامنان ادامعا جۇقپايدى، كەنە ەنسەفاليتىمەن اۋىرعان ادام قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپتى ەمەس. اۋرۋدىڭ اسقىنۋى كەزىندە ادامنىڭ قول-اياعى سالدانىپ، مۇگەدەكتىككە اكەلەدى.
كەنەلەر ادامدار مەن جانۋارلارعا قان سورۋ ماقساتىندا عانا شابۋىلدايدى، سوندىقتان ولاردى دەر كەزىندە تابۋ جانە تەرىدەن دۇرىس تۇمسىعىمەن قوسا الىپ تاستاۋ ادام دەنساۋلىعى مەن ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
سوندىقتان كەنە ەنسەفاليتىنەن ساقتاۋ ءۇشىن كەنەلەردەن قورعانۋ جولدارىن ەستە ساقتاۋىمىز قاجەت. ەڭ الدىمەن ادام تاۋعا نەمەسە دالاعا شىققاندا مىناداي ساقتىق شارالارىن ۇستانۋى قاجەت:
- كيگەن كيىمى اشىق ءتۇستى، ۇزىن جەڭدى، جاعاسى مەن ەتەگى دەنەگە ءتيىپ تۇرۋى قاجەت. شالبارى مىندەتتى تۇردە ەتىك ىشىنە سالىنعان، باسىنا مىندەتتى تۇردە باس كيىم نەمەسە ورامال تاعىپ، ۇزىن شاشتارىن باس كيىم ىشىنە جاسىرعانى ءجون؛
- كەنەلەر مەن شىركەيلەرگە قارسى اەروزولدار مەن جاقپا مايلار پايدالانۋ؛ كەنەلەر اشىق اعاشتار مەن قالىڭ شوپتەر اراسىندا جاسىرىناتىندىقتان، ءوزىڭىزدى ول جەرلەردەن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسىڭىز؛
- ورماندىق جەرلەردە، جول تورابىنداعى اعاشتار مەن شوپتەردى جۇلماڭىز، سەبەبى كەنەلەردى ءوز ۇستىڭىزگە سىلكىپ الاسىز؛ سەرۋەننەن قايتىپ كەلگەن سوڭ، دەنەڭىزدى مۇقيات قاراپ شىعىڭىز (شاش اراسىن، قولتىق جانە شاپ ايماعىن)، شاشىڭىزدى تاراقپەن تاراڭىز؛
- دەنەنى قاراۋ كەزىندە كيىمدەرىڭىزدى قاراپ شىعۋدى ۇمىتپاڭىز. كەنە ادام تەرىسىنە وتىرعان سوڭ جارتى ساعاتتاي شاعاتىن ورىن ىزدەيدى، سوندىقتان مۇقيات بولساڭىز كەنە شاعۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى؛
- ءشوپ جيناۋ كەزىندە كەنەلەردىڭ ءشوپ اراسىندا قىستايتىنىن ەستە ساقتاڭىز؛ ەشكى جانە سيىر ءسۇتىن مىندەتتى تۇردە قايناتۋ كەرەك، سەبەبى ءسۇت قوزدىرعىشپەن زالالدانۋى مۇمكىن.
ال دالادا نەمەسە تاۋدا كەنە شاقسا مىنانداي ارەكەتتەردى جاساڭىز: قان سورىپ جاتقان كەنەنى تۇمسىق استىنان جىڭىشكە جىپپەن بايلاپ اسىقپاي، جۇلقىماي، كەنە مۇرتشالارىن تولىق شىعارعانشا اقىرىن تارتۋ كەرەك. ەگەر كەنەنىڭ باسى تولىق شىقپاي تەرىدە قارا داق تۇرىندە قالىپ قويسا وزدىگىنەن شىعۋىن باقىلاۋ (ەگەر دالالىق جاعداي بولسا) نەمەسە ەمحانا حيرۋرگ دارىگەرىنە قارالۋ كەرەك (ەلدى مەكەنگە جاقىن تۇرساڭىز). كەنەنى جۇلعان سوڭ قولدى مۇقيات جۋىپ، يود نەمەسە سپيرتپەن وڭدەۋ كەرەك. بۇلاي ىستەيتىن سەبەبىمىز كەيبىر جاعدايلاردا كەنەلەر قان سورۋ كەزىندە تەرىگە پاتوگەندى ۆيرۋستار جۇقتىرىلعان ءزارىن قالدىرۋى مۇمكىن. تابىلعان كەنەنى جاعىپ نەمەسە قايناعان سۋعا سالىپ قۇرتقانىڭىز ءجون.
تەرىدەن الىنعان كەنەلەردى قوزدىرعىشتىڭ بار جوعىن انىقتاۋ ءۇشىن زەرتحانالارعا جەتكىزۋ قاجەت.
ەستە ساقتايتىن قاعيدالار: ەشقاشان تەرىدەگى كەنەنى سىقپاڭىز، ويتكەنى كەنە ىشىندە ۆيرۋستار مەن پاتوگەندى ورگانيزمدەر بار. ءتىپتى قولدىڭ اشىق جارالارى نەمەسە ءسال تىرتىقتار ارقىلى جۇقتىرۋعا بولادى؛ كەنەنى جۇلماڭىز، ويتكەنى جۇلۋ كەزىندە كەنە باسى تەرىدە قالىپ كەتەدى دە، ۋلى ءسولى ادام اعزاسىنا تارالا بەرەدى؛ كەنەنى تىسپەن جۇلۋعا بولمايدى، قوزدىرعىشتى جۇقتىرۋ ءقاۋپى جوعارى.
كەنەنى الىپ تاستاعاننان كەيىن 3 اپتا بويىنا ءوز دەنساۋلىعىڭىزعا ۇقىپپەن قاراۋىڭىز كەرەك، ەگەر اۋرۋ بەلگىلەرى بىلىنە قالعان جاعدايدا مىسالعا دەنە قىزۋىنىڭ كوتەرىلۋى، باس اۋرۋى جانە السىزدىك بايقالعان جاعدايدا دارىگەرگە قارالۋىڭىز قاجەت.
ءال–فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيوفيزيكا جانە بيومەديسينا كافەدراسىنىڭ دوسەنتى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كوشكىمبايەۆ قارشىعا ءوزىنىڭ كوپ جىلدىق قانسورعىش جاندىكتەردى زەرتتەگەن تاجىربيەسىنە سۇيەنە بىلاي دەيدى «قازاقستاندا كەنەلەردىڭ 230 دان استام ءتۇرى بار، ولار ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرلەرىنە، بارلىق ەكوجۇيەلەرىنە تارالعان. قازىرگى كوكتەم مەزگىلىندە مال مەن ادامعا ءقاۋپتى كەنەلەردىڭ ءبىرى دەنە تۇرقى 1 مم دەن ۇلكەنىرەك نازىك باس دەپ اتالاتىن تەرى كەنەلەرى. ول جانۋارلاردىڭ تەرىسىنە جابىسىپ، قانىن سورادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مال شارۋاشىلىعىنا زياندى «قانسيگەك» اۋرۋىنىڭ تارالۋىنا الىپ كەلەدى. ونىڭ باستى بەلگىسى كەنە شاققاننان كەيىن دەنە تەمپاراتۋراسىنىڭ جوعارلاۋى، اس قورىتۋ جانە قانتامىر جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى سەبەىنەن قان سيەدى، مال السىرەيدى. ۇيىندە ءۇي حايۋاناتتارىن باعاتىندار مەن كوكتەمدە تابيعاتقا شىعىپ دەمالۋشىلار ءۇشىن دە بۇل كەنەلەر اسا ءقاۋىپتى».
ءال–فارابي اتىنداعى قازۇۋ،
بيوفيزيكا جانە بيومەديسينا
كافەدراسىنىڭ دوسەنتى
م.ع.ك.، تۋسۋپبەكوۆا گ.ا.،
اعا وقىتۋشى Ph.D، ىدىرىس ءا.،
اعا وقىتۋشى ۋرشەيەۆا ب.ي.
