ءسىبىر جاراسى (تۇينەمە) – زوونوز توبىنداعى جەدەل جۇقپالى اۋرۋ. ول دەنە قىزۋىنىڭ كوتەرىلۋىمەن، ليمفا جۇيەسىنىڭ زاقىمدالۋىمەن جانە اعزانىڭ اۋىر تۇردە ۋلانۋىمەن سيپاتتالادى. ءسىبىر جاراسى تەرىلىك، وتە سيرەك ىشەكتىك، وكپەلىك جانە سەپسيستىك فورمادا ءوتۋى مۇمكىن.
اۋرۋدىڭ قوزدىرۋشىسى – تاياقشا ءپىشىندى، قوزعالمايتىن اەروبتى باكتەريا. بۇل باكتەريالار ادام مەن جانۋارلاردىڭ اعزاسىنان تىس جەرلەردە سپورالار تۇزۋگە قابىلەتتى جانە ولار فيزيكالىق-حيميالىق اسەرلەرگە وتە توزىمدىلىك تانىتىپ، قورشاعان ورتادا ونداعان جىلدارعا دەيىن ساقتالادى.
ءسىبىر جاراسىن ادامعا جۇقتىرۋشى كوز – ءۇي جانۋارلارى (ءىرى قارا مال، قوي، ەشكى، تۇيە، شوشقا) بولىپ تابىلادى. ادامعا اۋرۋدىڭ جۇعۋ جولى كوبىنەسى جاناسۋ ارقىلى (مالدى سويۋ كەزىندە تەرىسىن تۇسىرۋدە نەمەسە مال تەرىسىن وڭدەۋدە) جانە باكتەريانىڭ سپورالارىمەن لاستانعان تاعامدار مەن اۋىز سۋىن ىشپ-جەۋدە جانە لاستانعان توپىراقتى ەگىستىكتە قولدانۋدا جۇعۋى مۇمكىن. ال اۋرۋ ادامنان ادامعا جۇقپايدى.
ءسىبىر جاراسىنىڭ بەلگىلەرى مەن اۋرۋدىڭ اعىمى. اۋرۋ كوبىنەسى تەرى جامىلعىسىن زاقىمدايدى، سيرەك تۇردە ىشكى مۇشەلەردى دە زاقىمداۋى مۇمكىن. ينكۋباسيا كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى تەرىلىك فورمادا بىرنەشە ساعاتتان 14 كۇنگە دەيىن، سەپسيستىك فورمادا 6-8 كۇن. دەنەنىڭ اشىق جەرلەرى زاقىمدالادى.
قوزدىرعىش ەنگەن جەردە الدىمەنەن ديامەترى 1-2 سم، قىزىل-كوكشىل ءتۇستى، اۋىرمايتىن داق پايدا بولادى. سول جەر قىشيدى، اشيدى. بىرنەشە ساعاتتان كەيىن داقتىڭ ورنىندا مىستىڭ تۇسىندەي پاپۋلا پايدا بولادى. 12-24 ساعاتتان كەيىن ءىشى سەروزدى، سوڭىنان قاندى سۇيىقتىققا تولى ۆەزيكۋلاعا اينالادى. وسى ۆەزيكۋلا جارىلعاننان كەيىن، جيەكتەرى كوتەرىڭكى، ءتۇبى قوڭىر ءتۇستى جاراعا اينالادى. وسى كەزدەن باستاپ ونى كاربۋنكۋل دەپ اتايمىز. جارانىڭ اينالاسى قىزارىپ، ءىسىپ تۇرادى. 1-2 اپتادان كەيىن كاربۋنكۋلدىڭ ورتاسى قارايعان تىعىز، اۋىرمايتىن نەكروزدى قابىرشاققا اينالادى. وسى قابىرشاق اينالاسىنداعى قىزارعان تەرىنىڭ ورتاسىنداعى قارا داق، قىزىل شوقتىڭ ورتاسىنداعى كومىرتارىزدى كورىنەدى. سوندىقتان ونىڭ اتى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «anthax – كومىر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ونىڭ اينالاسىندا سەزىمدالدىق مۇلدە بولمايدى.
ليمفا تۇيىندەرىنىڭ ۇلعايۋى بولادى. 2-3 اپتانىڭ سوڭىنا قاراي قابىرشاق ءتۇسىپ، ونىڭ ورنى تىرتىقانادى. كاربۋنكۋلدىڭ ەڭ كوپ ورانالساتىن جەرلەرى – اياق-قول، مويىن جانە جەلكە. جەرگىلىكتى قابىنۋ پروسەسى كەزىندە اعزانىڭ جالپى ۋلانۋ بەلگىلەرى بولادى. السىزدىك، شارشاعىشتىق، باسىنىڭ اۋىرۋى، دەنە قىزۋى سۋبفەبريلدىدەن، 39-40ºس دەيىن كوتەرىلەدى.
ءۇردىستىڭ سەپسيسكە ۇلاسۋى قوزدىرعىشتىڭ تىنىس الۋ، اسقازان ىشەك جولدارى ارقىلى ەنگەن جاعدايىندا داميدى. تەرىلىك فورمادا ونىڭ سەپسيسكە ۇلاسۋى سيرەك كەزدەسەدى.
ادامدا اۋرۋ 90-95% دەيىن تەرىلىك فورمادا بولادى. تەرىلىك فورما 80% جاعدايدا جەڭىل تۇردە، 20% اۋىر تۇردە وتەدى. دەر كەزىندە ەمدەلمەگەن نەمەسە كەش ەمدەلگەن تەرىلىك تۇردە ءولىم 5% دەيىن جەتەدى. ىشەكتىك فورمادا اۋرۋ اۋىر ۋلانۋمەن، گەمورراگيالىق ەنتەروكوليتپەن كورىنىس بەرەدى، ءۇردىس از ۋاقىتتا سەپسيسكە ۇلاسادى. وكپەلىك تۇرىندە اۋىر گەمورراگيالىق پليەۆروپنيەۆمونيا داميدى. وكپەلىك-ىشەكتىك فورمالارىندا ءولىم 80-100% دەيىن جەتەدى.
اۋرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى ايتىلعان بەلگىلەر بايقالعان جاعدايدا ناۋقاس نەمەسە ونىڭ جاقىندارى ونى مىندەتتى تۇردە اۋرۋحاناعا جەتكىزىلىپ مەديسينالىق كومەككە جۇگىنۋ قاجەت. دارىگەرگە دەر كەزىندە قارالعاندا جانە ارنايى ەمدەۋ شارالارىن جۇرگىزگەندە دەرتتەن تولىعىمەن جازىلىپ كەتۋگە بولادى.
ءسىبىر جاراسىنىڭ ەڭ ءتيىمدى الدىن الۋ شاراسى - جىل سايىن اۋرۋعا قارسى ەگۋ جۇرگىزۋ. اۋرۋعا قارسى ۆاكسينانى ەگۋ ءۇي جانۋارلار مەن ەت كومبيناتتارىندا، مال شارۋاشىلىعىندا تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىندەرگە، تەرى-جۇن وڭدەۋگە، تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا، سۇرىپتاۋعا، يلەۋگە قاتىساتىن ادامدارعا ەگىلەدى. ادام اعزاسىندا ءسىبىر جاراسىنا توتەپ بەرە الۋ قاسيەتى ەگۋدەن كەيىنگى 12-14 كۇندە پايدا بولادى دا، 12 ايعا جۋىق ساقتالادى. ەگىلگەن تۇلعالار جۇمىسقا 2 اپتادان سوڭ عانا جىبەرىلەدى جانە جىل سايىن ەكپە الىپ وتىرۋلارى قاجەت. ەكپە جۇرگىزۋ ەڭ ءتيىمدى ءادىس بولعاندىقتان، جانۋارلاردىڭ بارلىعىن قامتۋعا تىرىسقان ءجون.
سونىمەن قاتار وسى اۋرۋدىڭ جۇقتىرۋشى كوزى رەتىندە ءۇي جانۋارلاردى دا باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت. ەكپە جۇرگىزۋ ەڭ ءتيىمدى ءادىس بولعاندىقتان، جانۋارلاردىڭ بارلىعىن قامتۋعا تىرىسقان ءجون. بۇگىنگى كۇندە ەگۋ جۇمىستارى جانۋارلاردى جوسپارلى تەكسەرۋدەن وتكىزۋ كەزىندە ۆەتەرينارلىق مەكەمەلەردە تەگىن جۇرگىزىلەدى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ يەلەرى مالداردى ەكپەگە قاتىستىرماۋ - دەرتتىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا سەبەپشى بولىپ، مۇنىڭ سالدارىنان ادامدار ءسىبىر جاراسىنا شالدىعاتىنىن ەستەرىنەن شىعارماسا يگى بولار ەدى. ءسىبىر جاراسىنا قارسى ۆاكسينا ەگىلگەننەن كەيىن 10 كۇن ىشىندە جانۋار ءولىپ قالسا، ونىڭ تەرىسىن سىدىرۋعا بولمايدى.
اۋرۋ قوزدىرعىشتارى اعزادان تىس جەردە تەك اۋانىڭ اسەرىنەن پايدا بولاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، ولگەن جانۋاردىڭ تەرىسىن كەسۋگە بولمايدى جانە ولەكسەنى اڭ-قۇستاردىڭ تاسۋىنا جول بەرىلمەۋ كەرەك. سەبەبى، مۇنىڭ سالدارىنان جاڭا وشاقتار پايدا بولۋى مۇمكىن. ولگەن مالدى تەرىسىمەن بىرگە ورتەۋ نەمەسە قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ ارنايى ورىندار – مال كومەتىن جەرلەرگە ورتەۋ ءۇشىن اپارۋ قاجەت. اۋرۋ مال جاتقان نەمەسە سويىلعان ورىنعا باسقا جانۋارلاردى جىبەرۋگە جانە ادامداردىڭ سول جەردە جۇمىس ىستەۋىنە تىيىم سالىنادى.
اۋرۋدان ساقتانۋ مەن ونىڭ بەلگىلەرىن بايقاعان جاعدايداعى ارەكەتتەرمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا ءال–فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيوفيزيكا جانە بيومەديسينا كافەدراسىنىڭ قابىرعاسىنان قۇرىلعان حرونوبيولوگيا جانە حرونومەديسينا ورتالىعى ستۋدەنتتەرىنىڭ ورتاسىندا ارنايى اقپاراتتاندىرۋ شارالارى ۇنەمى جۇرگىزىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىنە زەرتتەۋ ماقالالارىن بەرىپ حالىققا ەسكەرتۋ جاساپ وتىرادى.
ءال–فارابي اتىنداعى قازۇۋ،
بيوفيزيكا جانە بيومەديسينا
كافەدراسىنىڭ دوسەنتتەرى
م.ع.ك.، تۋسۋپبەكوۆا گ.ا.،
ب.ع.ك.، ابلايحانوۆا ن.ت.،
اعا وقىتۋشى ۋرشەيەۆا ب.ي.
