بۇگىندە ەل ەكونوميكاسى مەن حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتى جانە ەلدە ورىن العان جايتتارمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقان جوق. بۇل مەتال مەن مۇناي-گاز سالاسى. وسى اتالعان ەكى سالا ەلىمىزدىڭ ترانسپورت (مۇناي قۇبىرلارى جانە مەتال مەن كەن تاسىمالداۋ)، بايلانىس، قارجىلىق قىزمەتتى جانە ساۋدا (مۇناي مەن مەتالدى كوتەرمە باعادا ساۋدالاۋ) سالاسىن قالىپتاستىراتىنى بەلگىلى.
بۇعان قوسىمشا مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ قۇرىلىسى مەن جوندەۋ جۇمىستارىن، مۇناي قۇبىرلارى مەن كەنىشتەردەگى قۇرىلىستاردى دا جاتقىزۋعا بولادى. بۇلاردى ەلىمىزدەگى ءىرى ەكونوميكا دەپ اتاۋعا بولادى. بۇل سالالار ەلىمىزدەگى ەڭبەككە قابىلەتتى حالىقتىڭ 10 پايىزىن جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.
سونىمەن قاتار ەلىمىزدە حالىقتى 90 پايىزىن جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان شاعىن ەكونوميكا بار. بۇعان ساۋدا-ساتتىق سالاسىن، حالىققا كورسەتىلەتىن ءتۇرلى قىزمەتتەردى (مۇنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەر دە) اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇگىندە جۇمىسقا قابىلەتتى حالىقتىڭ 20% مەملەكەتتىك قىزمەت سانالاتىن – دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتۋدە. بۇل توپتىڭ تابىس مەن تۇتىنۋشىلىق مۇمكىندىگى ەكونوميكالىق جاعدايعا اناۋ ايتقانداي اسەر ەتپەيدى.
وسى جايتتاردا ساراپتاعاندا جەكەلەگەن كومپانيالار مەن جەكەلەگەن وندىرىستەردە جۇمىس ىستەيتىن 30% حالىقتىڭ تۇراقتى جۇمىسى بار، ال مەملەكەتتىك قىزمەت، دەنساۋلىق جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىندە ءجىو 70-80 پايىزىن قۇرايدى.
وسىلايشا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن ساراپتاساق، كوروناۆيرۋستىڭ ەل ەكونوميكاسىنا تيگىزەتىن اسەرە از ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قوماقتى بولىگى ىشكى سۇرانىس پەن حالىقتىڭ تابىسىنا تاۋەلدى ەمەس.
ءيا، كارانتين حالىقتىڭ از عانا بولىگىنىڭ تابىسىنىڭ كەمۋىنە اسەر ەتتى. بۇعان جالپى ولشەممەن قاراساق، ونىڭ تۇتاستاي ەكونوميكاعا تيگىزەتىن كەرى اسەرى استە بايقالماۋى مۇمكىن.
وسى رەتتە قىسقامەرزىمدى ەكونوميكالىق ينديكاتور جارتى جىلدا بار بولعانى 1%-عا عانا تومەندەگەنى ءبىزدىڭ سوزىمىزگە ايقىن دالەل بولادى. كارانتين كەزىندە ساۋدا مەن ترانسپورت سالاسىنان باسقا بارلىق سالالاردا جوعارلاۋ بايقالعان. ايتالىق، قۇرىلىس، بايلانىس جانە ءونىرىس سالاسىندا ايتارلىقتاي ءوسىم ورىن العان.
قىسقامەرزىمدى ەكونوميكالىق ينديكاتورعا ءجىو-نىڭ 60% عانا ەنىپ وتىر. بۇل ەسەپتە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مالىمەتتەرى ەنگەن جوق. سوندىقتان 2020 جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ورىن الدى دەپ ايتۋعا نەگىز جوق.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءساۋىر مەن مامىر ايىنىڭ باسىندا، ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قاتىستى وڭ كورسەتكىشتەر بولدى. كارانتين كەزىندە قىزمەت كورسەتۋ سالاسى مەن بولشەك ساۋدا كۇرت توقتاعانىمەن، كارانتيندىك شارالار جۇمسارتىلعان سوڭ، قىسقا ۋاقىتتا دامۋ قارقىنىن قايتا تاپتى. ونىڭ ۇستىندە ءساۋىر مەن مامىر ايلارىندا مەملەكەتتىڭ حالىققا تولەگەن 42 500 تەڭگە ەكونوميكاعا دەم بەرىپ، تۇتىنۋ مەن سۇرانىستى ءبىرشاما دامىتتى.
ءبىراق ءدال ءقازىر دامۋدى بايقاپ تۇرعان جوقپىن. ەكىنشى كارانتين ەلدەگى بيزنەسكە اۋىر سوققى بولىپ تيگەنى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ قولداۋ قارجىسىن ءبىرىنشى كەزدەگىدەي كوپ ادام العان جوق.
ناتيجەسىندە 4،5 ايعا سوزىلعان كارانتينىندە حالىقتىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ كىرىس كوزىنەن ايىرىلدى. بۇگىندە بيزنەستىڭ بويىنا قان جۇگىرتۋ قيىن بولىپ تۇر. بۇل ءۇشىن قوماقتى قارجى كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ءبىر اي ەمەس، 4-5 اي كىرىس كوزىنەن ايىرىلۋى ونىڭ جۇمىسىن توقتاتۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.
الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكانىڭ قالىپقا كەلۋى قيىن بولادى. جاعدايدى تەك قانا حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتى عانا رەتتەيدى. وكىنىشكە وراي، ءقازىر كوپشىلىك تۇتىنۋشىلىق مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان.
قولىندا قاراجاتى بار ورتا تاپتىڭ ءوزى قاراجاتتارىن وڭدى-سولدى جۇمساماي ساندىققا سالىپ، ساقتاۋدا. ءوز باسىم جىل اياعىنا دەيىن ەلىمىزدەگى بيزنەس اياققا تۇرىپ كەتەدى دەگەنگە سەنە المايمىن. ويتكەنى بىزدەگى حالىقتىق بيزنەستىڭ تابىس تاباتىن كەزەڭى ماۋسىمدىق ۋاقىتتارعا تاۋەلدى. سوندىقتان ءبىرقاتار كاسىپكەرلەر الداعى كۇز بەن قىستا مۇلدە تابىس تاپپايتىنى انىق.
ەگەر ەل ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن باسشىلىققا الىپ باعالاساق، جالپى ەكونوميكانىڭ جىل اياعىنداعى كورسەتكىشتەرى جامان بولماۋى ءتيىس. دەسەك تە ۇكىمەت تاراپىنان كەشەندى وزگەرىستەر بايقالمايدى. باياعىداي اتقارۋشى بيلىك قولدا بار قاراجاتتى ءتيىمدى جۇمساي الماي وتىرعانىن حالىق كورىپ وتىر. سول سەبەپتى كارانتين كەزىندە حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى ازايا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس.
كوپشىلىك ەلىمىزدەگى قيىندىقتار جەكەلگەن كاسىپكەرلەردىڭ ارالاسۋىمەن شەشىلگەنىن كورىپ وتىر. حالىق كارانتيننەن ابدەن قاجىدى.
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، سوڭعى ۋاقىتتارى ەلىمىزدە اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستار 70% جانە 25%-عا ۇلعايعان. بۇدان كارانتين كەزىندە ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الماي، كوپتەگەن قاتەلىكتەر جىبەرگەنىن بايقاۋعا بولادى.
كەز كەلگەن كارانتيننىڭ داعدارىسقا قارسى شارالار سەكىلدى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، پيسحولوگيالىق، ەموسيونالدى قىرى بولاتىنى بەلگىلى. مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسى مۇنىڭ ءبارىن ەسەپكە الۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، كارانتين كەزىندە قازاقستانداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ ءىسى سانيتارلىق دارىگەردىڭ كوزقاراسىمەن شەكتەلگەندەي بولدى.
ايدارحان قۇسايىنوۆ، ەكونوميست ساراپشى
