قارت ادامنىڭ الجۋى بۇرىننان تاڭقالدىراتىن. كوز الدىمىزدا جارقىلداپ جۇرگەن جىگىت اعاسىنىڭ، ءبىز ەرجەتكەندە شاپشاڭ شوگىپ، اقىلىنىڭ شاۋ تارتىپ، ميىنىڭ اشىپ قالۋ سەبەبىن تۇسىنبەۋشى ەدىم. ەسەيگەن سوڭ ۇلكەن وقۋدا ءناسىپ بولدى. ميدىڭ اشىپ قالۋى دەگەن پروبلەمانى ۋنيۆەرسيتەتتە دە بايقادىم. ءتاپ-تاۋىر كوزى اشىق، زيالى دەگەن ادامنىڭ ءوزى جاسىنا جەتپەي الجىپ، جۇيەسىز سويلەپ، تاقىرىپتان اۋىتقىپ، ءوز بەتىنشە لاعىپ وتىراتىن كەزىن ءجيى كوردىم. ول دا ەشتەڭە ەمەس.
ءقازىر مىنە، ءوزىمىز دە قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىقتىق. اينالاما قاراپ وتىرىپ، زامانداس قۇرداستارىمنىڭ اقىرىنداپ الجي باستاعانىن بايقادىم. ونىڭ بەلگىلەرى: ولار ءبىر ايتقان اڭگىمەسىن قايتالاپ ايتا بەرىپ، اينالاسىن تۇگەل مەزى قىلادى. قاراپايىم قۇبىلىستىڭ شىعۋ سەبەبىن تابۋعا تالپىنبايدى. قوعامداعى پروبلەمالاردى جان-جاقتى تالداۋعا شابان. ەلىشىنە جابايى جولمەن تارالىپ كەتكەن جالعان اقپاراتتىڭ ءتۇبىن تەكسەرمەي، ويلانباستان قابىلداي سالعىسى كەپ تۇرادى. تىڭ ويلار ايتساڭ،بىردەن قورىتا الماي بەتىڭە ۇركە قاراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالادى.
الجۋدىڭ تۇپكى سەبەبىن ىزدەگەن زەرتتەۋلەر الەمدە جەتەرلىك. بارلىق زەرتتەۋ اشقان جاڭالىقتارىن جىل سايىن جاريالاپ جاتىر. سول كەزدە وزىمە ۇناعان سۇحباتتى ەلمەن بولىسكىم كەلەدى. 7-8 جىل بۇرىن ايف گازەتىنەن ءبىر اكادەميكتىڭ سۇحباتىن وقىعانىم ەسىمدە. ۇمىتپاسام ول ماسكەۋدەگى مي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولاتىن. جۋرناليست ودان الجۋدىڭ سەبەبىنە بايلانىستى سۇحبات العان. اكادەميكتىڭ جاۋابى وتە قاراپايىم ءارى سەنىمدى شىققاننان بولار، ونىڭ ايتقاندارى جادىمدا جاقسى ساقتالىپ قالىپتى. جۋرناليست ودان: «ءبىز ادەتتە، كىتاپ وقىمايتىن ادام الجۋعا بەيىم تۇرادى دەيمىز. الايدا كىتاپتى كوپ وقيتىن زيالى جۇرتتىڭ دا 60-تىڭ ار جاق بەر جاعىندا الجىپ قالىپ،وتباسىندا ۇلكەن پروبلەما تۋعىزعانىن كورىپ ءجۇرمىز. وسىنى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز»،- دەپ سۇرايدى.
"باۋىرىم، مەن ەڭبەك ەتەم. كۇن سايىن تىنباستان جەر جىرتام. قارا جەرگە تۇلا بويىم ىسىلعان سايىن، ءتانىم توتتان تازارىپ، بەت الپەتىم اجارلانا تۇسەدى. سەنى ءشىرىتىپ جاتقان توت ەمەس جالقاۋ بولمىسىڭ. وسىلاي قيمىلسىز تۇرعان سايىن توتتانىپ، تەزدەتىپ توزا بەرەسىڭ. وسىلاي تۇرا بەرسەڭ اقىرى وزىڭنەن ءوزىڭ ءشىرىپ جوعالاسىڭ".
اكادەميك وتە قاراپايىم ءتۇسىندىرىپ، بىلاي دەپ ءبىر مىسالدى ايتادى. «سىزدەر وسى مەكتەپتە جۇرگەندە سارايداعى ەكى ءتۇرلى سوقا تۋرالى ەرتەگىنى وقىدىڭدىزدار ما؟ بىرەۋىن قاپ-قارا توت باسقان. ەكىنشى سوقا كۇمىستەي جارقىراپ، اينالاسىنا ساۋلە شاشىپ تۇرادى. ۇسقىنسىز قارا سوقا سۇيكىمدى سەرىگىنە قىزىعا قاراپ:
- ءاي، دوستىم سەن نەگە ايناداي جارقىراپ تۇراسىڭ؟ مەن نەگە قاراداي ءشىرىپ بارام؟ مىنا توسىننان جابىسقان بالەدەن قالاي قۇتىلام؟-دەپ سۇرايدى. سەرىگى:
[caption id="attachment_9467" align="alignright" width="272"]
كىتاپ – مي ازىعى ما؟ [/caption]
- باۋىرىم، مەن ەڭبەك ەتەم. كۇن سايىن تىنباستان جەر جىرتام. قارا جەرگە تۇلا بويىم ىسىلعان سايىن، ءتانىم توتتان تازارىپ، بەت الپەتىم اجارلانا تۇسەدى. سەنى ءشىرىتىپ جاتقان توت ەمەس جالقاۋ بولمىسىڭ. وسىلاي قيمىلسىز تۇرعان سايىن توتتانىپ، تەزدەتىپ توزا بەرەسىڭ. وسىلاي تۇرا بەرسەڭ اقىرى وزىڭنەن ءوزىڭ ءشىرىپ جوعالاسىڭ. باسىڭ ىستەسە، ەرتەرەك قامدان. ايانباي ەڭبەككە ارالاس. ءالى-اق ساۋلە شاشىپ شىعا كەلەسىڭ دەيدى. وسى ەرتەگى سىپاتتى ءبىر عانا مىسالدىڭ نەگىزىندە ادام ميىنىڭ الجۋ سەبەبىن ۇقتىرىپ تۇر. قۇداي ادامنىڭ ميىن وقۋ ءۇشىن جانە ويلانۋ ءۇشىن ەرەكشە قۇدىرەتتى ەتىپ جاراتقان. ميدىڭ قويناۋىنا كۇللى الەمنىڭ اقپاراتىن اكەپ قۇيساڭ دا دىم بولمايدى. سەبەبى، اقپارات ساقتايتىن نەيرون كلەتكالارى قيساپسىز كوپ. ونىڭ ءبارىن تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءاربىر كلەتكا بىر-بىرىمەن سيناپس جىپتەرى ارقىلىجالعانىپ جاتادى. ءبىر عانا نەيروننىڭ جان-جاعىنان شاماممەن 1200-1800 سيناپس جىپتەرى شاشىراي شىعىپ، ءبىر بىرىمەن ماتاسا بايلانىسىپ جاتىر. ياعني، نەيرونداعى اقپاراتتار سيناپستار ارقىلى ءبىر بىرىنە بەرىلىپ، جان-جاققا جىلدام تارالادى. بارلىق اقپارات نەيرونداردا ساقتالادى. ءىلىم-بىلىم كەرەك كەزدە سول جەردەن جالعاۋشى جىپتەر ارقىلى باسقا تاراپقا اعىلا جونەلەدى. ءبىر نارسە ەسكەرتە كەتەيىن، كومپيۋتەردى ادام ميىنا قاراپ جاساعانىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز. ۇيدەگى كومپيۋتەرىڭىزدى بىرنەشە اپتا قوسپاي قويساڭىز ونىڭ جىلدامدىعى باياۋلايدى. الدىندا عانا تەز اشىلاتىن دوكۋمەنتتەر بىردەن اشىلماي، ءبىراز ۋاقىتقاتۇرىپ،شابانداپ قالادى. نەگە؟ سەبەبى، اقپارات وتەتىن كانالدار ۇزاق ءۇزىلىستىڭ كەسىرىنەن سەمىپ قالادى. كۇنى بويى قوسىلىپ تۇراتىن باعدارلامالار باسقالارمەن سالىستىرعاندا جىلدام قيمىلدايدى. ادام ميى دا سولاي. ەگەر ادام كىتاپ وقىپ، اقپارات يگەرگەن سوڭ بىرەۋمەن وي-پىكىر الماسىپ وتىرماسا اقپاراتتى تاسۋشى سيناپستار سەمە باستايدى. ميداعى اقپارات شاڭ باسىپ جاتىپ قالادى. وقىمىستى ادامدار سوندىقتان دا وي پىكىر الماسۋعا قۇمار بولادى. ولار پىكىر الماسقان سايىن ميداعى اقپاراتتار ءدۇر سىلكىنىپ،ەلەۋسىز قالعان تۇستارى جاڭا قىرىنان اشىلا بەرەدى. ال، بۇل ازارت تۋعىزىپ، ادامدى ساۋاتتى سۇحباتقا ىنتىق قىلادى».
ەگەر ادام كىتاپ وقىپ، اقپارات يگەرگەن سوڭ بىرەۋمەن وي-پىكىر الماسىپ وتىرماسا اقپاراتتى تاسۋشى سيناپستار سەمە باستايدى. ميداعى اقپارات شاڭ باسىپ جاتىپ قالادى. وقىمىستى ادامدار سوندىقتان دا وي پىكىر الماسۋعا قۇمار بولادى. ولار پىكىر الماسقان سايىن ميداعى اقپاراتتار ءدۇر سىلكىنىپ،ەلەۋسىز قالعان تۇستارى جاڭا قىرىنان اشىلا بەرەدى.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن جۋرناليست:«ال، كىتاپ وقىسا دا الجىپ، ميدىڭ اشۋى نەدەن بولادى؟»، -دەپ ساۋال قويادى. سوندا عىلىم كىسى:« ادەتتە، ادامنىڭ جاستاي يگەرگەن ءبىلىمى ميدىڭ وڭ جاق جارتى بولىگىنە جينالادى. وڭ قولمەن جازۋ جازىپ، وڭ اياقپەن دوپ تەۋىپ، وڭ كوزبەن جاقسى كورگەنىمىز سياقتى ءبىلىمدى ىستەتكەن كەزدە دە وڭ جاق ميدى جۇمىسقا جەگە سالامىز. وسىنىڭ سەبەبىنەن سول جاق جارتى شارداعى شىلقىعان نەيرون كلەتكالارى جۇمىسسىز قالادى. ادەتتە، ءبىز بالا كەزدەنكىتاپ وقىپ ۇيرەنەمىز. ۋنيۆەرسيتەتتە دە جاقسى مامان اتانۋ ءۇشىن بارىمىزدى سالامىز. قىزمەتتە تەز ءوسۋ ءۇشىن تىنباي ىزدەنىپ باعامىز. ءبىراق، 40-قا تاقاعاندا وقۋدى ازايتامىز. سەبەبى، كۇندەلىكتى كاسىپتى جاساي توقتاۋسىز بەرىپ، ءوز سالامىزدىڭ حاس شەبەرىنە اينالامىز. ارتىق كىتاپ وقىماي-اق جۇمىستى شىر اينالدىرامىز. 20 جىل بويىنا ءۇزىلىسسىز جاساعان تانىس جۇمىستى ادامنىڭ قولى مەن دەنەسى ميعا سالماق سالماي-اق، جاساي بەرەدى. وسى كەزدە سانادا «ەندى كىتاپ وقىپ نە كەرەك؟ ونسىز دا مەنىڭ الدىما ەشكىم تۇسە المايدى» دەگەن ۆيرۋس پايدا بولادى. تاپ وسى ءقاۋىپتى وي - ميدى ماۋجىراتىپ جىبەرەدى. وسى كەزدەن باستاپ نەيرونداردى جالعاپ تۇرعان جىپتەر قولى بوستىقتان سەمە باستايدى. وسى كەزدە ادامنىڭ يگەرگەن اقپاراتى مول بولسا دا وزگە جۇرتپەن وي-پىكىر الماسۋعا اسا قۇلىقتى بولمايدى. ميدىڭ ءشىرۋى دەگەن وسى»، - دەيدى. جۋرناليست:«سوندا بۇل ءقاۋىپتى قايتاراتىن امال-ايلا جوق پا؟»، - دەپ تاعى ءبىر ساۋالدىڭ شەتىن شىعارادى. عالىم ءسوزىن جالعاپ:«مەنىڭشە بار. مەن مىنانى ۇسىنار ەدىم. ادام جاسى 40-تان اسقان سوڭ وزىنە ۇناعان قانداي دا ءبىر شەت ءتىلىن وقىپ ۇيرەنسىن. سەبەبى ادامنىڭ ميى انا تىلىندەگى بارلىق ءسوز بەن اقپاراتتى وڭ جاعىنا جينايدى. ەسەيگەندە ۇيرەنگەن بوتەن ءتىلميدىڭ سول جاق جارتى شارىندا ساقتالادى. ياعني، شەت ءتىلىن وقۋ ارقىلى ورتا جاستاسۋ جاڭا ميدى ىسكە قوسا الاسىز. مىسال ءۇشىن ايتار بولساق، ءسىز وڭ قولىڭىزدى تاڭىپ تاستاپ، سول قولىڭىزبەن جازۋدى مەڭگەرىپ العان سياقتى قىزىق قۇبىلىس. ياعني، ءسىز ەكى قولدى قاتار قولدانا الاتىن ارتىقشا ادامعا اينالاسىز. مۇندا دا سولاي. شەت ءتىلىن وقىعاندا ميداعى سەمىپ قاتا باستاعان بارلىق سيناپستار ەرىكسىز قايتا تىرىلەدى. ادام شەت تىلىنەن سويلەمدەراۋدارعاندا انا تىلىندەگى اقپاراتتى وڭ جاقتاعى ميىنان الادى. وسى كەزدە ميدىڭ ەكى جارتى شارى دا ءبىر بىرىمەن بىج-تىج اقپارات الماسىپ، ىسكە ەرىكسىز ارالاسادى. ايتا كەتەيىن، ورتا جاستا قولعا العان شەت ءتىلىن ءتۇبىن ءتۇسىرىپ مەڭگەرۋ ماقسات ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى - ميدى توقتاۋسىز قايراي بەرۋ. مىسالى، مەن ءوزىم قارتايسام دا بىرنەشە شەت ءتىلىن وقىپ، ۇيرەنىپ جۇرەم. مەن ولاردى كىتاپ وقىپ، عىلىم يگەرۋ ءۇشىن ۇيرەنبەيمىن. ميىمدى توت باسپاس ءۇشىن عانا سولاي جاسايمىن. جاسىم مىنە 80-نەن استى. ءومىر باقي وقۋ-توقۋمەن كەلەم. وزىمنەن الجۋ بايقامايمىن. كوپ وقىسا مي اشيدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ميدىڭ ەرەكشە مۇعجيزا جاراتىلىس ەكەنىن تاعى دا ەسىڭىزگە سالام. اقپاراتتىڭ كوپتىگى ميعا سالماق سالا المايدى. مي ويلانباعاننان عانا توزادى. وزگەمەن ۇدايى پىكىر الماسىپ، ويلانۋ قابىلەتىن شىڭدامايتىن كەز كەلگەن ادامنىڭ ميى الجۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان مەن ءوزىمنىڭ بارلىق تامىر تانىسىمدى ورتا جاسقان اسقان سوڭ الجىماس ءۇشىن قانداي دا ءبىر شەت ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇگىتتەيمىن»، - دەيدى.
رەسەي عالىمىنىڭ وسى سۇحباتى ماعان وتە قاتتى اسەر ەتتى. مەن سودان بەرى ميىم قالعىپ كەتپەس ءۇشىن شەت ءتىلىن وقىپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىردىم. ءوزىم اعىلشىن ءتىلىن ۇزاق جىل ۇيرەنىپ، كۇندەلىكتى قولدانعاندىقتان بۇل ءتىلدىڭ قيىنى ازايىپ، وڭايلارى عانا قالعان سياقتى كورىنەدى. وسىعان قاراپ، ميىم تاعى دا جالقاۋلانا باستاي ما دەپ قاۋىپتەنەم. ورتا جاستان اسقاندا ميىمنىڭ سول جاق جارتى شارىن بارىنشا ىسكە جەگۋ ءۇشىن تاعى دا ءبىر شەت ءتىلىن جاڭادان باستاۋدى جوسپارلاپ ءجۇرمىن.
P.S.وتكەندە مەنى ءبىر تانىسىم قوناققا شاقىردى. ءۇي يەسى وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت. ول ءوزىنىڭ كۋرستاس قۇرداستارىن قوسا شاقىرىپتى. ءبارى دە جاپ-جاقسى قىزمەتتە ىستەيتىن زيالى ازاماتتار. داستارحان باسىندا مەن ولاردى باقىلاپ وتىردىم. الجۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ۇساق بەلگىلەرىن ولاردان دا بايقادىم. وردا بۇزاتىن قاروىمدى جىگىتتەردىڭ ميىن توت باسا باستاعان سياقتى. ولار كەز كەلگەن قوعامدىق ماسەلەنى تەرەڭىنەن تالداۋعا قۇلىقسىز. وسەك تۇرىندە تارالعان اقپاراتتاردى اقيقات رەتىندە قابىلداي سالۋدان تارتىنبايدى. ماعان ولاردىڭ ميلارى ويلانۋعا مۇرشاسى بولماي، بەينە ءبىر اۋا جەتپەي ەنتىگىپ، القىنىپ تۇرعان وكپە سياقتى بولىپ كورىندى. وتىرىستىڭ اياعىنا قاراي مەن ولاردى شەت ءتىلىن وقىپ ۇيرەنۋگە ۇگىتتەدىم. «وقىماساڭدار الجيسىڭدار» دەپ قورقىتتىم. ءبىراق سول باتىل ارەكەتىم زايا كەتپەدى. ون بەس جىگىتتىڭ ۇشەۋى شەت ءتىلىن وقۋعا كىرىستى. ءقازىر ولار باسقالارعا الجۋدىڭ الدىن الۋ تۋرالى لەكسيا وقيتىن بولدى.
سانجار كەرىمباي
