Din qubylysy – kıeli qasıettilik sıpatqa ıe aksıologıalyq senimge negizdelgen, etıkalyq normalary men moraldyq tujyrymy naqty jáne dinı ǵuryptyq qyry men qulshylyq sharttylyqtary bar dinı senim ınstıtýty. Din adamnyń ojdanymen tarazylanyp qabyldanatyn Qudaılyq zań, biraq din tek qana jeke adamdy ǵana emes, tutastaı qoǵamdy, mádenıetti qalyptastyrýshy kúsh ekendigi tarıhı shyndyq. Dinniń qoǵamdyq-áleýmettik máni zor. Árbir qoǵam otbasynan, otbasy jeke adamdardan quralatyn bolsa, árbir adamnyń jeke basynyń ar-ojdany ony tulǵa retinde ózine, álemge, memleketke, árıne, Jaratýshyǵa baılanysty jaýapkershiligi bar tirshilik ıesi dep biregeılendiredi. Ar-ojdan úni – bul tulǵanyń Rýhynyń qalaýy. Osy turǵydan qarasaq, dinniń maqsaty adamnyń ar-ojdan únimen ushtasyp, adamgershilik qaǵıdalarǵa qaıshy kelmeýge tıisti.
«Álemdegi dinderdiń túp maqsuty,
Úsh nárseden buljymaı qushaqtasar,
Qudaı bar, ujdan durys, qıamet shyn
Esh dinniń maqsuty joq munan asar»
Din adamdy bir baýyr qylmaq edi,
Ony bólip, duspandyq qarý jasar.
«İnjil» «Quran» – bári aıtyp tursa-daǵy,
Adasyp ardan kúsip qara basar.
(Sh. Qudaıberdiuly)
degen din ǵulamasynyń sózine qulaq assaq ta, osy aqıqatqa meńzeıdi. Degenmen, búgingi kúnniń shyndyǵy, din atyn jamylǵan ekstremızmniń beleń alýymen kórinis berip tur. Sondyqtan da, elimizde zaıyrlylyq qaǵıdattaryn ǵylymı negizdeý, din atyn jamylǵan ekstremızmniń aldyn alý oǵan zańdyq turǵyda tosqaýyl qoıý, qoǵamnyń ishki tutastyǵy men turaqtylyǵyna iritki salýǵa jol bermeý máseleleri ózektilikke ıe.
Bıyl Memleket basshysynyń tapsyrmasymen Dinı ekstremızm men terorızmge qarsy áreket jónindegi memlekettik baǵdarlama iske qosylýy tıis.
2017-2020 jyldarǵa arnalǵan osynaý mańyzdy qujat jaıynda Elbasy óziniń sońǵy Joldaýynda atap ótken bolatyn:
«Qazirgi zamanda adamzat terorızmniń beleń alýymen betpe-bet kelip otyr. Bul rette destrýktıvti kúshterdi qarjylandyratyndarǵa, sheteldik terorıstik uıymdarmen baılanys jasaıtyndarǵa qarsy kúres júrgizý isi negizgi másele bolyp sanalady. Dinı ekstremızmdi nasıhattaýdyń aldyn alý, ásirese ınternet pen áleýmettik jelide onyń jolyn kesý jumysyn júrgizý kerek. Qoǵamda, ásirese, dinı qarym-qatynas salasyndaǵy radıkaldy kózqarasqa baılanysty kez kelgen áreketke «múlde tózbeýshilikti» qalyptastyrýy kerek. Bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda sottalǵandardy teologıalyq turǵydan saýattandyrý qyzmetteriniń maqsatty jumysy uıymdastyrylýǵa tıis. Óskeleń urpaqty rýhanı-adamgershilik rýhynda tárbıeleý úshin qosymsha qadamdar jasaý kerek. Bul iske memlekettik emes sektordy jáne dinı birlestikterdi belsendi túrde tartý qajet»
Qazaqstanda táýelsizdik alǵan ýaqyttan beri din men saıasat qatynasynda biraz tájirıbe jınaqtaldy. Din týraly zańdar qabyldanyp, zań jobalary men baptar tolyqtyrýlar men ózgeristerge ushyrady. Bular quqyqtyq jaǵynan jasalyp jatqan is sharalar. Terorızmmen kúres strategıasy qabyldandy. Zańda Hanafı mektebi men Hrıstıan pravoslav mektebiniń tarıhı róli moıyndalatyndyǵy kórsetildi. Negizinen bul sheshimder memlekettiń din saıasatynyń baǵytyn da anyqtaıdy.
Bizdiń elimizdegi dinge basty qatysty qaǵıda bul zaıyrlylyq ustanymy. Ata zańymyzdyń 1-baby, 1-tarmaǵynda «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary» degen qasterli qaǵıdattar qazaq dalasynyń san ǵasyrlyq tarıhı-rýhanı tájirıbesinen bastaý alyp, búgingi úderistermen toǵysyp jatyr. Zaıyrly memlekettiń zańdaryna saı adamnyń dinı senim bostandyǵy qorǵalatyndyqtan, kóp konfessıonaldy jáne kóp etnosty elimizdiń jaǵdaıynda qandaı da bir dinı senimniń kózqarastaryn tańýǵa tyıym salynatyndyqtan «din memleketten bólek» degen ustanym bar. Bul dinniń qoǵam ómirindegi ornyn joqqa shyǵarý úshin emes, dinniń memleket saıasatyna qol suqpaı, beıtaraptyq saqtaıtyndyǵyn bildiredi jáne dinniń saıasılanýy arqyly belgili bir múddeli toptardyń ıdeologıalyq quralyna aınalýynan saqtanýdaǵy basty qaǵıda bolyp sanalady.
Zaıyrly quqyq – dinı sharttarǵa negizdelmegen quqyq, al zaıyrly memleket – dinı senim aqıdalaryna súıenbegen memleket dep bilemiz.
Zaıyrlylyq orys tilindegi «svetskost uǵymy, batystaǵy «laısızm», «sekýlıarızm» ustanymdarynyń balamasy retinde qoldanylýda. Saıası bıliktiń qýatyn dinnen almaýy, konstıtýsıasyn dinge negizdemeýi, belgili bir dindi qoldamaýy, barlyq din ókilderine teń quqyq berýi, din jáne memleket isteriniń ajyratylýy sıaqty negizgi ustanymdardyń osy laısızmge tán basty qaǵıdattar ekeni belgili. Osyndaı fýnksıalardy qamtyǵan – laısızmniń mazmunynda din jáne dúnıe, jamaǵat jáne qoǵamnyń ózara ajyratylýy, bir birine aralaspaýy, adamdardyń dinine nemese ateıs bolýyna qarap baǵalanbaýy, tómendetilmeýi, erkin qulshylyqtaryn oryndaýyna múmkindik berilýi nemese oryndaýǵa májbúrleýdiń bolmaýyn qarastyrǵan.
Alaıda zaıyrlylyq tek qana qulshylyq pen senim bostandyǵy nemese memleket pen dinniń ózara ajyratylýymen shektelmeıdi, onyń negizgi maqsaty jeke tulǵany syrttan tańylǵan dinderdiń jáne ıdeologıalardyń qysymynan qorǵaýdy qutqarýdy kózdeıdi. Bul turǵydan kelgende Qazaqstanǵa keıingi ýaqytta belsendiligimen kózge túsken, ártúrli terorlyq áreketke barýshylar óz áreketin dinı turǵyda negizdeýge qoldanǵan «salafılik» aǵymnyń ıdeologıalyq qursaýyna óz azamattaryn baqylaýsyz berip qoıýy memlekettiń ishki turaqtylyǵy men qaýipsizdigine nuqsan keltiredi. Basqa da kóptegen dinı aǵymdar men hrıstıan mısıonerlerge dinı ıdeologıalyq keńistikti berip, baqylaýsyz qaldyrý memleket qaýipsizdigine zor qaýip tóndiredi.
Din men memleket arasyndaǵy zaıyrlylyq ustanymynyń aıasy men qyzmetteri, tarıhı, bolmystyq qatynasy, qoldaný tetikteri ǵylymı teorıalyq, praktıkalyq jaǵynan kórinis tabýy úshin Qazaqstannyń eshkimdi qaıtalamaıtyn ózindik zaıyrlylyq konsepsıasy, dinı bilim berý júıesi jańǵyrtylyp qaıta qalyptastyrylýy tabıǵı shart. Islam sharıǵaty aıasynda da zaıyrlylyqqa tán qundylyqtar kórinis tapqany málim. Onyń eń mańyzdysy – dinı senim bostandyǵy qaǵıdasy. Islam ilimin eń kemel, eń aqıqat senim dep bilý, ózge dindi ustanýshylarǵa shek qoımaıdy, zábir kórsetpeıdi, qamqorlyqsyz qaldyrmaıdy. «Dinde zorlyq joq» degen qaǵıda Quran aıattarynan bastaý alyp, Muhammed paıǵambardyń ónegesine negizdelip, ózge din ókilderine degen qurmetke, ıslamnyń rýhanı-adamgershilik ustanymdaryna negiz bolǵan. Dinaralyq qatynas qaǵıdattaryn, dinı senim men ar-ojdan bostandyǵyn bekitken alǵashqy qujattar «Mádına kelisiminde» kórinis taýyp, ózge din ókilderine qamqorlyq jasaýdan, mal-múlkine qol suqpaýdan, musylman memleketindegi qoǵam músheleri bolyp tabylatyn ózge din ókilderimen beıbit, teń kórshilik qatynasta bolý úlgisinen kórindi. Q. A. Iasaýıdiń: «Súnnet eken, kápir de bolsa, berme azar» degen ustanymy qoǵamdaǵy rýhanı tepe-teńdik pen kelisimdi saqtaýǵa baǵyttalǵan. «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» degen Abaıdyń dinniń ózegin Haqqa mahabbattan, meıirimnen izdeýi búginde ózektiligin joımaǵan aqıqat. Bul dástúrdi jańǵyrtý egemen elimizdiń baıandylyǵy úshin jasalýy tıis: saıasılanǵan dinnen saqtaný úshin, dindi saıasattyń quralyna aınaldyrýdan aýlaq bolý úshin qajet. Biraq, dinniń negizgi mánine de, mańyzyna da basa nazar aýdara otyryp, ony qoǵamdaǵy jańa zaman talaptaryna saı oryndy paıdalana bilýge umtylys jáne onyń dástúri qazaq qoǵamynda burynda da bar edi. Máselen, Alash qozǵalysynyń iri reformatory B.Syrtanov 1911 jyly «Qazaq eli» ýstavyn jazyp shyqty. Onda «Adam balasynyń quqy týrasynda» dep atalatyn İİ taraýynyń 10 babynda: «Qazaq elinde adam balasynyń bári teń quqyly. Dinine, qanyna, tegine, násiline qarap, adamdy qorlaýǵa jol joq. Adam tek zakon hám Qudaı aldynda jaýap beredi» dep jazdy. «Alash» partıasynyń 1917 jylǵy baǵdarlamasynyń IV taraýynda: «Din isi memleket isinen aıyrylýy bolýy. Din bitkenge teń quqyq. Din jaıýǵa erik. Kirý-shyǵý jaǵyna bostandyq. Mýftılik qazaqta óz aldyna bolýy. Neke, talaq, janaza, balaǵa at qoıý sıaqty ister mollada bolýy, jesir daýy sotta qaralýy» degen quqyqtyq norma kórsetildi. Baǵdarlamadaǵy «Din isi memleket isinen aıyrylýy bolýy» degen norma zaıyrlylyqtyń negizgi ustanymy ekendigi belgili. Zaıyrlylyq ustanymyn negizge almaıtyn memleketterde dinı fanatızm nemese saıası lańkestiktiń bılikke ústemdik etý múmkindigi joǵarylaıdy. Dinı fanatızm - nadan dindardyń óz dinı aqıdalaryn absolúttik aqıqat retinde qabyldatyp, basqa dinı tanymdaǵylardyń jolyna «shırk» retinde úkim shyǵaryp, saıası bılikti óz yqpalyna alyp, Allanyń atynan sóıleýge beıimdeledi. Sondyqtan din erkindigin dinı jáne saıası fanatızmge qarsy qorǵanýdyń birden bir joly zaıyrlylyq ustanymy jáne onyń kópqyrly fýnksıalary bolý kerek «Biz buqara sanasyndaǵy dinshildiktiń artýyna ázir bolýymyz kerek, onda turǵan qaterli eshteńe joq. Jalpy din ózdiginen ónegeli aqıqattan bóten eshteńe úıretpeıdi. Jalǵyz-aq, bizge qaýip tóndiretini: dinı bilimimizdiń deńgeıi onsha joǵary bolmaı otyrǵany» dep atap kórsetti Elbasy Nursultan Nazarbaev «Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń İİ sezinde sóılegen sózinde.
Sondyqtan «din memleketten bólingendigi» bıliktiń dinge beıtarap qaraýy emes, zaıyrlylyqtyń bul ustanymyna saı – din saıasatqa qural bolmaýy úshin memlekettik bılik pen dinı bıliktiń ajyratylýy. Bizdiń elimizge laıyqty zaıyrlylyq konsepsıasy qazaq halqynyń júrip ótken tarıhymen tyǵyz baılanysty bolýǵa tıisti. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda kóterilgen ózekti máseleler álemdegi jańa tarıhı kezeńniń dúbirli úderisterine kósh túzep, birtutas ult retinde qadam basýymyzǵa baǵyt siltegen. Sanadaǵy taptaýryndardan arylý, jahandanýdyń daýylyna tótep bere otyryp, jańǵyrýdyń jaǵymdy jaqtaryn qoldana bilý.
Onyń basty sharty:
«Ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý» dep usynylýy jáne onyń sebebi «Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy» dep tujyrymdalýy ulttyq ıdeologıanyń ózektiligi arta túsýiniń taǵy bir kýási. Maqalada «ulttyq biregeılikti saqtaý men Ulttyq jańǵyrý degen uǵymdardy ushtastyra otyryp, onyń ózin ulttyq sananyń kemeldenýiniń sharty» dep tujyrymdap: «Onyń eki qyry bar. Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý. Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý» dep túıindeıdi.
Patrıottyq tárbıeni «Týǵan jer» baǵdarlamasy aıasynda damytý jáne rýhanı dástúrdiń basty negizderiniń biri retinde «Qazaqstanyń qasıetti rýhanı qundylyqtary» nemese «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografıasy» jobasy kerek» degen ıdeıany usyna otyra: «Ideıanyń túpki tórkini Ulytaý tórindegi jádigerler keshenin, Qoja Ahmet Iasaýı mavzoleıin, Tarazdyń ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaıdaǵy kóne qorymdar men Jetisýdyń kıeli mekenderin jáne basqa da jerlerdi ózara sabaqtastyra otyryp, ult jadynda birtutas keshen retinde ornyqtyrýdy meńzeıdi. Munyń bári tutasa kelgende halqymyzdyń ulttyq biregeıliginiń myzǵymas negizin quraıdy» tarıhı nysandardy da naqty ataıdy. «Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografıalyq beldeýi – neshe ǵasyr ótse de bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy. Ol – ulttyq biregeılik negizderiniń basty elementteriniń biri» deı kele maqalada bolashaqta osy baǵytta atqarylar oqý-aǵartý, aqparattyq nasıhat, týrısik baǵyttardy anyqtaý máseleleri naqtyly baıandalady.
Elbasynyń osynaý zor baǵdarlamalyq maqalasynan rýhanı jańǵyrýdyń bizdiń tarıhı rýhanı tamyrymyzdan qol úzbeý arqyly atqarylar is ekendigine qózimiz jetedi. Sondyqtan árbir rýhanı jańǵyrýdyń dinı dástúrmen sabaqtastyǵy barlyǵyn eskere otyryp, elimizdegi dástúrli dinniń negizgi qaǵıdattarynyń jańa zaman talabyna saı qaıta qaralyp, rýhanı-dinı dástúrimizge saı jańǵyrtylýy mańyzdy ekendigine nazar aýdaramyz.
A. MEIİRMANOV,
QR BǴM ǴK Fılosofıa,
saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynyń
aǵa ǵylymı qyzmetkeri
