27 qazan kúni Astanadaǵy Ulttyq akademıalyq  kitap­hanada «Qazaqstandyq  ǵalym  áıelder  qoǵamy» birlestiginiń uıymdastyrýymen Abaı atyndaǵy  Qazaq  ult­tyq  pedago­gı­kalyq ýnıver­sıtetiniń, M.Áýe­zov atyn­daǵy Ońtústik Qazaq­stan memlekettik ýnıversı­tetiniń,  L.N.Gýmılev atyndaǵy Eý­razıa ulttyq ýnıversıtetiniń qol­daýymen ǵalym áıelderdiń «Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: latyn grafıkasyna kóshý úderisiniń tarıhı mańyzy jáne onyń qoldanysynyń ádistemelik turǵydan qamtamasyz etilýi» atty Halyqaralyq forýmy ótti. Sharany birlestik tóraıymy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Tańat Aıapova júrgizip,  Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń latyn álipbıine kóshý bastamasyn qoldaıtynyn, qazaqstandyq  ǵalym áıelder latyn álipbıine tezirek kóshýdiń ádistemesin usynyp, elge qalaı nasıhattaý mańyzdylyǵyn talqyǵa salatyndyǵyn aıtty. Dóńgelek ústel formatynda ótken basqosýǵa  ártúrli salady jemisti eńbek etken ǵalymdar qatysty. Biz oraıly sátti paıdalanyp, birlestik tóraıymymen az-kem áńgimelesken edik.

[caption id="attachment_31958" align="alignright" width="324"] Tańat Aıapova[/caption]

– Tańat Táńirberdiqyzy, «Qazaqstandyq ǵalym áıelder qoǵamy» birlestiginiń qurylǵanyna kóp bola qoıǵan joq. Kóktemde «Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: Áıel.  Qoǵam.  Bilim jáne ǵylym» atty halyqaralyq sımpozıým ótkizgen edińizder. Sol joly elimizden jáne shetelden belgili ǵalymdar Qazaqstannyń ǵylymı áleýeti, qoǵamdyq  jańǵyrý, bilim sapasyn jetildirý, elimizdiń damýyna úles qosýdyń ártúrli bastamalary men ádistemelerin áńgimege arqaý etken bolatyn. Astanada ótken forým sonyń jalǵasy sekildi. Bul jolǵy basqosý naqtyly qandaı taqyrypqa arnaldy?

– Kóktemdegi sımpozıým Prezıdenttiń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasyna oraı ári birlestiktiń resmı qurylǵandyǵyn elge jetkizý aıasynda ótken edi. Elimizde 400 myńǵa jýyq ǵalym áıel bar eken. Olardyń múddesin, oıyn, ustanymyn, ózara  pikirlesý alańyn qalyptastyratyn orta kerek ekeni kópten beri oıymda júrgen edi. Shetelderge barǵanda ǵalym áıelder birlestigi sekildi memlekettik emes uıymdardyń belsendi qyzmet etetinin baıqadym. Sonaý 90-jyldardyń ózinde Amerıkada ǵalym áıelder birlestigi bar bolatyn. Olar sol eldegi árbir jańalyqqa der kezinde ún qatyp, ózderiniń pikirlerin bildirip otyratyn. Al olardyń pikirimen, kózqarasymen joǵary bılik te, jergilikti ákimshilik te sanasatyn. Men sol kezde-aq osyndaı  uıym qajettigin sezingenmin.

Bul jolǵy basqosý kóktemdegi sımpozıýmnyń jalǵasy deýge bolady. Biz bul ret latyn álipbıine kóshýdi qoldaıtynymdy ári oǵan jalpy el bolyp, ásirese ǵylym mamandary jumyla úles qosýymyz kerektigin talqyladyq. Bul basqosýdy uıymdastyrý kezinde baıqaǵanym, elimizdegi ǵalym áıelderdiń basym bóligi Prezıdent Nazarbaevtyń bastamasyn tolyqtaı qoldaıdy eken. Latyn álipbıi arqyly biz qandaı ıgilikterge jetemiz, onyń búgingi kúni naqty qandaı mańyzy bar, álipbıge kóshý barysynda qandaı kedergiler, ǵylymı túıtkilder jolyǵýy múmkin, ony qalaı sheshýge bolady degen suraqqa jaýap izdedik. Jaqsy ıdeıalar, ońdy bastamalar, jańa kózqarastar aıtyldy.

– Aǵylshyn tiliniń bilgir mamany retinde ózińiz latyn álipbıine kóshýdiń naqty qandaı mańyzy bar dep oılaısyz?

– Bul – zaman talaby. Biz tehnokrattyq, aqparattyq dáýirde kún keshýdemiz. Zaman aǵysy eshqashan toqtamaıdy. Ol tek alǵa jyljıdy. Tehnologıalyq jańalyqtardyń deni aǵylshyn tilinde jasalyp jatyr. Aqparattyń da basym bóligi osy tilde. Bireýler latyn álipbıine ótkennen qandaı paıda bar dep oılaıdy. Menińshe, jahandaný kezeńi birtutastyq  ishinde ózińdi saqtaý. Oqshaý qalý, ońasha ketý múmkin emes. Latyn álipbıine kóshkennen soń bári oıdaǵydaı bolyp ketýi múmkin emes. Ǵylymdy, tehnologıany ıgerý arqyly ǵana alǵa ozamyz. Ol úshin sananyń jańǵyrýy kerek. Latyn álipbıi bizdi zamanaýı  jańalyqtarǵa, tehnokrattyq zamanǵa beıimdeıdi. Bul bastamanyń ıgiligin bir kúnde emes, biraz jyldan soń kóremiz. Astanada ótken basqosýda biz elge arnap úndeý joldaǵanbyz. Sonda qazaqstandyq ǵalym áıelderdiń kózqarasy tolyq qamtylǵan.

– Qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshirýdiń birneshe nusqalary usynyldy. Qazir el ártúrli pikir aıtyp jatyr. Sizdińshe, osy nusqalardyń  qandaı olqylyǵy nemese  artyqshylyǵy bar?

– Latyn grafıkasynda qazaqtyń tól dybystaryn belgileý boıynsha  birneshe nusqa usynylǵanyn bilesiz. Menińshe, dál qazir osy nusqa túbegeıli túrde belgilendi degen baılam ıakı sheshim joq. Arnaıy komısıa áli de talqylap, qarap jatyr. Kez kelgen pikir, ıdeıa, usynys eskeriletinin aıtty. Til ǵalymdarynyń tekke qarap otyrmaǵany anyq. Apostroftary bar nusqany áli de jetildirý kerek shyǵar dep oılaımyn. Biz óz usynysymyzdy forým aıasynda jetkizdik.

 

Qazaqstandyq ǵalym áıelder qoǵamynyń

Úndeýi

Qymbatty qazaqstandyqtar!

Elbasymyz N.Nazarbaevtyń «Bo­lashaqqa baǵ­dar: rýhanı jań­ǵyrý» atty baǵdar­la­masyna saı memlekettik tildiń latyn grafıkasyndaǵy álipbıiniń biryńǵaı standartyn engizý máselesi búginde barsha qazaqstandyqtardyń, onyń ishinde ǵylymı qaýymnyń nazarynda.

Qazaqstan ǵalym áıelderi qoǵamynyń «Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: latyn grafıkasyna kóshý úderisiniń tarıhı mańyzy jáne onyń qoldanysynyń ádistemelik turǵydan qamtamasyz etilýi» atty halyqaralyq  ǵylymı forýmy óz jumysynda –  latyn grafıkasyna kóshý úderisiniń tarıhı mańyzy, qazaq tili tól áripteriniń latyn grafıkasynda belgilengen joldary, latyn álipbıine kóshý úderisiniń ádistemelik turǵydan qamtamasyz etilýi jáne onyń qoldanysynyń perspektıvalary taqyryptarynda oı bólisip, ózindik pikirlerin bildirdi.

Atap aıtar bolsaq,  qazaq tiliniń tól áripterin latyn grafıkasynda belgileýdiń usynylǵan varıanttary talqylanyp, jańa usynystar aıtyldy. Latyn álipbıine kóshýdiń ádistemelik turǵydan qamtamasyz etilýi máselesi jáne bolashaqta atqarylatyn ister aıqyndaldy.

Qazaqstandyq ǵalym áıelder qoǵamy memlekettik tildiń latyn grafıkasyna kóshýin iske asyrý úshin ǵylymı taldaýlar men tujyrymdar ázirleýde óz  bilimderi men biliktilikterin jumsaýǵa ázir ekendikterin bildirdi. Latyn álipbıine kóshý – qajettilikten týyndaǵan ýaqyt talaby ekendigin túsine otyryp, bilim men ǵylym salasynda jáne qoǵamnyń basqa da salalarynda jańa grafıkanyń esh zıansyz enýine at salysamyz.  Sebebi, qazaq jazýyna latyn grafıkasyn engizý elimizdegi kóp tildiliktiń damýyna jaǵdaı jasaıdy. Qazaqstannyń álemdik ekonomıka men komýnıkasıalarǵa, ǵylym men mádenıetke ıntegrasıalanýy úshin, ekonomıkalyq damý jáne yntymaqtastyq uıymyna kirý úshin, qoǵam ómiriniń barlyq salalaryn sıfrlandyrý prınsıpinde úshinshi jańǵyrtý júrgizý úshin  uzaq merzimdi áser bere alady. Bul ınvestorlarmen sheteldik týrıserge jáne Qazaqstanǵa qyzyǵýshylyq tanytqandardyń barlyǵyna bizdiń elimizdi qoljetimdi de tartymdy ete túsedi.

Zamanaýı qazaqstandyq ǵylymı jetistikterdi  jahanda  ilgeriletý  úshin jańa perspektıvalar ashady. Shetelde turatyn otandastarymyz úshin ana tili men jazýdy damytýdyń, tarıhı otanymen jaqyndasýdyń jańa múmkindikteri paıda bolady. Latyn álipbıin engizý – elimizdiń básekege qabilettiligin arttyrýǵa jáne Qazaqstannyń álemniń neǵurlym damyǵan elderiniń «otyz­dyǵyna» enýine baǵyttalǵan, jańǵyrtý reformalaryna tolyǵymen saı keletin jáne olardyń ajyramas bóligi bolyp tabylatyn pragmatıkalyq syndarly qadam bolyp tabylady.

Biz elimizdiń barlyq azamattaryn memle­kettik tildiń jańa álipbıin talqylaý jáne qabyldaý boıynsha jumysty qoldaýǵa, qýatty da órkendegen Qazaqstandy qurýymyz úshin Memleket basshysynyń osy bastamasyn tıimdi iske asyrýdy qamtamasyz etýge shaqyramyz!

Latyn álipbıi – álemdik ǵylymı keńistikke enýge aparatyn jol!