Birer kún buryn ǵana Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine oıyn bıznesi, lotereıa qyzmeti, densaýlyq saqtaý, memlekettik eńbek ınspeksıasy, memlekettik baqylaý jáne artyq zańnamalyq reglamentteýdi bolǵyzbaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıǵanyn jazdyq. Bul qujattyń dál qazirgi tańda ózektiligi zor bolyp turǵanyn jasyra almaımyz. Óıtkeni, qumar oıynǵa qulqynyn aldyrǵandardyń qatary jıilep barady, tipti lýdomanıa tórtinshi jutqa aınaldy desek, qatelespeımiz.

Osy oraıda biz Parlament Senatynyń depýtaty Nurtóre Júsippen az-kem tildesip, kókeıimizdegi saýalymyzdy qoıǵanbyz.

– Nurtóre Baıtilesuly, aldymen oıyn bıznesine, qumar oıynǵa shekteý qoıatyn zańnyń qabyldanýyna ne túrtki bolǵanyn atap ótseńiz.

– Barlyqtaryńyzǵa málim, byıl Atyraý qalasynda ótken Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysynda Memleket basshysy jastardyń erekshe táýekel tobyna jatatynyna basa nazar aýdaryp, lýdomanıany basty áleýmettik máselelerdiń biri dep atady. Bul táýeldilik óskeleń urpaqqa orasan zor zıanyn keltiredi. Osyǵan baılanysty Prezıdent memlekettik organdarǵa azamattardyń jekelegen sanattary úshin qumar oıyndarǵa qatysty shekteý qoıý boıynsha jumysty kúsheıtýdi tapsyrdy. Bul jumystyń nátıjesi tıisti zańnamalyq qosymshalardy ázirleý bolyp sanalady. Memleket basshysy lýdomanıamen kúresýde tárbıelik-túsindirý sharalaryna basa nazar aýdarý kerektigin atap ótti.

Sondaı-aq, Prezıdent eldegi lýdomanıanyń damýyn boldyrmaýǵa kómektesetin qoǵamdyq kózqarastardy qalyptastyrýda jurtshylyqtyń, din qyzmetkerleri men BAQ-tyń mańyzdy rólin atap ótti. Lýdomanıaǵa táýeldilikpen kúresýde eń bastysy – memlekettik organdardyń, úkimettik emes uıymdardyń, sondaı-aq halyqtyń shoǵyrlandyrylǵan, birizdi jáne júıeli jumysy dep aıtqan.

Osy rette, Memleket basshysy lýdomanıaǵa qarsy júıeli jumysty jolǵa qoıýdy, keshendi jospar qabyldap, tıisti zańdy qabyldaýdy jedeldetýdi tapsyrdy. Osylaısha, Parlament oıyn bıznesi, lotereıa jáne lotereıa qyzmeti máseleleri boıynsha zańnamalyq túzetýlerdi, sonyń ishinde Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske túzetýlerdi qabyldady.

– Al qoldanysqa engen osy qujattyń kózdegeni ne, bul bizdiń qoǵamda qandaı máselelerdi retteıdi?

– Bul zańdar 6 Kodeks pen 15 Zańǵa, sonyń ishinde 2023 jylǵy 4 qyrkúıektegi Qaýipsizdik keńesiniń otyrysynda jáne 2024 jylǵy 14-15 naýryzda ótken Ulttyq quryltaıda Memleket basshysynyń eldegi lýdomanıaǵa qarsy kúres jónindegi tapsyrmalaryn oryndaýǵa baǵyttalǵandardy qosa alǵanda, 100-den astam túzetýlerdi qamtıdy.

Aıta ketý kerek, Úkimet zańsyz oıyn bıznesine jáne lýdomanıaǵa qarsy kúrestiń 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan keshendi josparyn qabyldady, ol oıyn bıznesi, lotereıa jáne lotereıa qyzmeti týraly zańnyń negizgi erejelerimen tolyq úılestirilgen. Ózin-ózi shekteıtin tulǵalarǵa arnalǵan zań qumar oıyndarǵa qatysýdy ózin-ózi shekteýdiń eń joǵary merzimin 1 jyldan 10 jylǵa deıin ulǵaıtady. Tyıym salýdy erterek toqtatý múmkin bolmaıdy.

Zańmen, sondaı-aq boryshkerlerdiń biryńǵaı tizilimine engizilgen jeke tulǵalarǵa qumar oıyndarǵa qatysýǵa jáne bás tigýge tyıym salý qosymsha anyqtalady, olardyń sany – shamamen 3,5 mıllıon adam. Osylaısha, qabyldanǵan sharalar býkmekerlik keńselerdiń áleýetti klıentteriniń sanyn azaıtýǵa baǵyttalǵan. Sonymen birge, joǵaryda atalǵan tulǵalardy qumar oıyndar men bás tigýge tartqany jáne jibergeni úshin zańdy tulǵalardyń ákimshilik jaýapkershiligi engizilgen.

Sonymen qatar, zań normalaryna sáıkes, memlekettik qyzmetkerlerge qumar oıyndardyń kez kelgen qyzmeti – býkmekerlik keńseler, kazınolar jáne onlaın kazınolar shekteletin bolady. Osylaısha, jalpy sany 280 myńǵa jýyq adamdy quraıtyn áskerı qyzmetkerler, memlekettik mekeme qyzmetkerleri, búdjettik uıymdardyń basshylary qumar oıyndarǵa qatysa almaıdy. Zańdy buzǵan jaǵdaıda olarǵa qatysty keleńsiz sebeptermen jumystan bosatýǵa deıingi qatań sharalar qoldanylatyn bolady.

Taǵy aıta keterligi, oıyn bıznesin uıymdastyrýshylarǵa arnalyp oıyn mekemelerinde jáne ózderiniń ınternet-resýrstarynda qumar oıyndarǵa qatysýdyń jáne bás tigýdiń qaýiptiligi men zıany týraly eskertýlerdi ornalastyrýǵa mindetteme engizilýde. Zań oıyn mekemeleriniń, býkmekerlik keńselerdiń nemese lotereıalardyń jumysynyń tıptik erejelerin qabyldaýdy kózdeıdi. Tıptik erejelerde kazıno men býkmekerlik keńseler klıentteriniń múddelerin qorǵaıtyn normalar kózdeletin bolady.

– Jalpy, qumar oıynǵa salynǵan adamdy emdeýge bolatynyn aıtady dárigerler. Bul qujatta osy jaǵyna nazar aýdarylǵan ba?

– Iá, zańmen qumar oıyndarǵa táýeldi adamdardy medısınalyq ońaltý tártibi de anyqtalǵan. Osylaısha, medısınalyq qupıany saqtaı otyryp, qumar oıyndarǵa táýeldi adamdarǵa konsýltatıvtik baqylaý dınamıkalyq tirkeýsiz engizilýde.

Zańnyń kezekti mańyzdy jańalyqtarynyń biri – 21 jasqa tolmaǵan tulǵalarǵa energetıkalyq sýsyndardy satýǵa tyıym salý. Bul norma da balalardy energetıkalyq sýsyndardyń zıandy áserinen qorǵaýǵa múmkindik beredi.

Sondaı-aq, Zań baılanys operatorlaryna qumar oıyndar men bás tigýge arnalǵan jarnamany qamtıtyn habarlamalardy jiberýge tyıym salady. Býkmekerlik keńseniń nemese totalızatordyń ornalasqan jerinde, sport qurylystarynyń ishinde jáne sportshylardyń jabdyqtarynda ornalastyrylǵandardy qospaǵanda, ǵımarattarda, kólik quraldarynda býkmekerlik keńseler men totalızatorlar ǵımarattarynyń syrtqy jarnamasyna tyıym salynady.

BAQ-ta sporttyq taqyryptaǵy, sondaı-aq otandyq telearnalardyń halyqaralyq sport jarystaryn tikeleı translásıasy kezindegi jarnamany qospaǵanda, býkmekerlik keńselermen totalızatorlardy buqaralyq aqparat quraldarynda, kıno, beıne jáne anyqtamalyq qyzmetterde jarnamalaýǵa tyıym salynady. Býkmekerlik keńselerdiń jarnamasyn taratqan jaǵdaıda 60 AEK jáne odan joǵary aıyppuldar qarastyrylǵan.

Sondaı-aq, Týrızm jáne sport mınıstrliginiń sheteldik býkmekerlik keńselerdiń, lısenzıasy joq totalızatorlardyń, ınternet-kazınolardyń tizimin júrgizý, sondaı-aq bankter men tólem uıymdarynyń olardyń paıdasyna qarjylyq operasıalardy júrgizýine tyıym salý quzyretin belgileıdi. Sonymen birge, endi onlaın-kazıno uıymdastyrýshylaryna eki jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýmen qylmystyq jaýapkershilikke tartylý qaýpi bar.

– Nurtóre Baıtilesuly, meniń bilýimshe, qazirgi kezde kóptegen qoǵamdyq oryndarda onlaın-kazınolardyń termınaldary tolyp tur...

– Iá, durys aıtasyń, bular da ult erteńin buzylýyna ózindik yqpalyn tıgizetini sózsiz. Sol sebepten de, Zańǵa sáıkes, elektrondy lotereıa bıletteri tek resmı ınternet-resýrs nemese lotereıa operatorynyń mobıldi qosymshasy arqyly satylady. Al sen aıtqan «Lotomatic» termınaldary men loto klýbtarynyń qyzmetine budan bylaı jol berilmeıdi.

Munymen qosa, lotereıa bıletterin turǵyn úılerde, jataqhanalarda, uıymdarda, bilim berý, densaýlyq saqtaý, dinı ǵımarattar men qurylystarynda, sondaı-aq bilim berý jáne densaýlyq saqtaý uıymdarynan júz metr radıýsta taratýǵa tyıym salynady. Bul sharalar kóshelerde lotereıa ónimderiniń fızıkalyq turǵydan bolýyn birneshe esege azaıtady. Kóshede tek klasıkalyq lotereıalardy satatyn núkteler qalady.

– Reti kelgende aıta keteıik, jaqynda Prezıdent áıelderdiń quqyǵy men balalardyń qaýipsizdigin nyǵaıtatyn qujatty da maquldady. Alaıda, bul zań el ishinde birshama túsinispeýshilik týǵyzǵan bolatyn.

– Qasym-Jomart Toqaev osy jyldyń qańtar aıynda «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda: «Men «zań jáne tártip» qaǵıdatyn nyǵaıtýdy jaqtaımyn, otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyq úshin jazany qatańdatýdy qoldaımyn», –degen-di. Iaǵnı, Memleket basshysynyń ustanymy aıqyn: zańnyń ústemdigin belgileý jáne zań normalary saqtalatyn ádiletti qoǵam qurý. Zań men tártipti ornatý onyń saılaýaldy baǵdarlamasynyń negizi deýge bolady. Memleket basshysy usynǵan «zań jáne tártip» qaǵıdaty barlyq máseleler quqyqtyq salada sheshilýi kerek degendi ańǵartady. Bul qaǵıdattyń eki qyry bar. Birinshisi – «zań bar jerde tártip bar». Ekinshisi – «zań buzylmaǵan jerde tártip bar». Demek, qylmystyń aldyn alý asa mańyzdy.

Prezıdent «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine áıelder quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly», «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksine áıelder quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańdarǵa qol qoıdy. Qujat Memleket basshysynyń áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen kórinisi úshin jaýapkershilikti qatańdatý, otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtý jáne kámeletke tolmaǵandardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý, onyń ishinde bala quqyqtary jónindegi ýákildiń qyzmetin odan ári jetildirý jónindegi tapsyrmalaryn iske asyrýǵa baǵyttalyp otyr. Zań shyǵarýshy organ qoǵamnyń suranysyna sáıkes jaza túrlerin anyqtady. Qatań jaza – qylmystyń aldyn alýdyń jáne qoǵamdy qaýipti qylmyskerlerden qorǵaýdyń tıimdi ádisi.

Osylaısha, zańda, eń aldymen, qylmystyń aldyn alýǵa jáne azamattardyń quqyqtarynyń ádildigi men qorǵalýyn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan sharalar kesheni kózdelgen. Jalpy, Zańnyń negizgi maqsaty jazalaýshy emes, aldyn alý sıpatyna ıe. Sonymen qatar, engizilgen túzetýler balalardyń quqyqtyq sanasyn qalyptastyrýǵa arnalǵan. Kámeletke tolmaǵandardy qorqytý jáne kıberbýlıng úshin ákimshilik jaýapkershilik engizildi.

– Shyndyǵynda, kúndelikti ómirde kámeletke tolmaǵandar arasynda býllıng jıi kezdesedi. Osyǵan baılanysty bilim berý uıymynda uzaq ýaqyt boıy býllıngke qarsy turýdyń zańdy tetikteri bolǵan joq. Olar tek  profılaktıkalyq sóılesýmen jáne mektepishilik esepke alýmen shektelýge májbúr boldy. Jańa Zań aıasynda osyǵan qandaı da bir shara qoldanyla ma?

– Zań kámeletke tolmaǵandardyń býllıng úshin jaýapkershiligin qarastyrmaıdy, biraq ata-analarǵa balalarynyń áreketteri úshin naqty jaza taǵaıyndaıdy, bul tejeý mehanızmi bolýy kerek. Máselen, eger bul áreketti 12 jastan 16 jasqa deıingi kámeletke tolmaǵandar jasasa – eskertý nemese 10 AEK aıyppul ata-analaryna nemese olardy almastyratyn adamdarǵa salynady. Mundaı jaýapkershiliktiń paıda bolýy balalarǵa da, ata-analarǵa da, búkil qoǵamǵa bul máselege baıypty qaraýǵa múmkindik beredi. Zań jumys isteýi kerek!

– Nurtóre Baıtilesuly, Premer-Mınıstrdiń atyna joldaǵan bir saýalyńyzda halyqtyń mádenı deńgeıine qatysty problemalardy kótergenińiz bar. Bul bizdegi buqaranyń qoǵamdyq mádenıetti meńgermegenin meńzeı me?

– Qaı jyly Tájikstannyń jemis-jıdegine talasqan jurtty kórip jaǵamyzdy ustaǵan edik qoı. Dál jańa jyldyń aldynda shokolad shyrshasyn bir mınýtta taıpap ketkenderdi de kórdik. Osy vıdeolar halyqaralyq pablıkterde myńdaǵan qaralym jınaǵanyn baıqap, júregim aýyrdy. Sonda bizdiń mádenı deńgeıimiz, jetken jerimiz osy bolǵany ma degen saýaldyń da qylań bergeni sol edi.

Ras, memleket tarapynan halyqtyń mádenı deńgeıin kóterýge, tanym-túsinikti keńeıtýge baǵyttalǵan birqatar jumystar júrgizilip jatyr. Atqarylǵan jumystardyń báriniń túpki maqsaty – eldik sanamyzdy oıatyp, tarıhı jadymyzdy qaıta qalpyna keltirýdi kózdeıdi. Degenmen, qazirgi kezde osynyń bári jetkiliksiz bolyp tur.

Prezıdent "Tolyq adam", "Adal azamat" degen ıdeıalardy usyndy. Bular da qundylyq. Osynyń bárin kim júıeleıdi? Aıtylǵan sóz aıtylǵan jerde qalmaýy kerek. Jıyrma mıllıon Qazaq eline ortaq osyndaı qundylyqtar júıesi qashan jasalady? Jas urpaq tárbıesi men mádenı deńgeıimizdi kóterý máselesine muqıat kóńil bólmesek bolmaıdy. Sondyqtan da men osyndaı problemany sheshýdi kózdeıtin Úkimettiń tujyrymdamalyq usynystaryn jan-jaqty pysyqtaýdy jáne jedel ázirleýdi kóterdim.

– Búginde dinı qulshylyq oryndarynda bolyp jatqan keleńsizdikterdi de baıqap qalyp júrmiz. Jat pıǵyldy dinı aǵymdar elimizde jandanyp bara jatqandaı áser qaldyrady. Bul ahýal sizdi alańdatpaı ma?

– Iá, Senattyń jalpy otyrysynda qoǵamdy búldirgi dinı aǵymdardan qorǵaıtyn zańdardy jetildiretin ýaqyt kelgenin aıtqanym meniń osy máselege nemquraıdy qaramaǵanymdy ańǵartady. Ras, Qazaqstan – demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket. Konstıtýsıaǵa sáıkes bizde ar-ojdan bostandyǵy bar. Iman – júrekte. İzgilik – tilekte. Azamat qaı dindi ustanady? Onyń senim–nanymy qandaı? Árkimniń óz erki. Buǵan Ata zańda kepildik berilgen. Biraq solaı eken dep ózimiz ómir súrip otyrǵan qoǵamdy ala taıdaı búldirýge, óz dinı ustanymyn ózgege tańýǵa, top quryp, jik-jikke bólinýge jol berýge bolmaıdy. «Dombyra – haram, sálem salý – haram, eldiń bári hıjab pen nıqab kıýi kerek» degen talaptar Konstıtýsıamyzǵa qaıshy keledi.

HHİ ǵasyr – jahandaný zamany. Órkenıet kóshin bastap kele jatqan memleketter qaıda? Biz qaıdamyz? Ozyq jurt qazir Jasandy ıntelektpen, tehnologıalyq jetistiktermen aınalysyp jatqanda, biz elimizdi orta ǵasyrdaǵy deńgeıge súıremekpiz be? Ulttyq qundylyqtar – qazirgideı jahandaný kezeńinde jastardy túrli gıbrıd, sýbmádenıetterdiń yqpalyna túsip ketýden qorǵaıtyn birden bir ımýnıtet. Bizdiń ata saltymyz bar. Halyqtyq qalpymyz bar. Qansha dáýirden beri qalyptasqan Ulttyq qundylyqtarymyz bar. Solardyń bárin tárk etemiz be? Ata dinimizdi ardaqtaýdyń, salt-dástúrimizdi saqtaýdyń ornyna búkil qoǵam bolyp ózge aǵymdardyń jeteginde ketemiz be? Másele dabyl qaǵarlyq deńgeıge jetti.

Elimizde dinge qyzyǵýshylardyń ortasha jas mólsheri jasaryp keledi. Beıresmı derekterge sáıkes, dinı bilim izdenýshilerdiń 75 paıyzy ashyq ınternet resýrstardy paıdalanady. Óz kezeginde destrýktıvti kúshter aqparattyq keńistiktiń barlyq múmkindikterin óz qyzmetinde ońtaıly paıdalanyp otyr. Búgingi tańda ashyq ınternet resýrstar arqyly, Islam dininiń keıbir ustanymdaryn alǵa tartyp, salt-dástúr men ulttyq qundylyqtarymyzdy joqqa shyǵarýǵa tyrysqan kontentter kóbeıdi.

Búginde osyndaı syrt kúshterden azmattardy arashalap alýǵa kómek kórsetetin saýatty teologtar men ımamdar da tapshy. Sebebi elimizde ımamdardy daıyndaıtyn 9 medrese men bir ǵana ýnıversıtet jumys isteıdi (Nur-Múbarak). Nátıjesinde Iordanıa, Egıpet, Túrkıa, Saýd Arabıasy jáne taǵy basqa shetelderge beıresmı, óz betimen baryp oqyp jatqan azamattar az emes. Olardyń biliminiń ıdeologıalyq baǵyty men dástúrli dinimizge sáıkestigi suraq týdyrady. Shetelderden óz betinshe dinı bilim oqyp kelip jatqan azamattardy, qaıta daıarlyqtan ótkizetin jáne dıplomdaryn akredıtasıalaıtyn ulttyq dástúrge negizdelgen ortalyq qurýdy jáne Úkimet bul ózekti máselelerdi qatań baqylaýda ustaýy kerek.

– Alaıda, bizdiń elimizde jastardy tárbıeleýge yqpal etýi tıis rýhanı ortalyq – kitaphanalardyń da jaǵdaıy máz emes ekeni jıi aıtylady. Úlken qalalar men oblys ortalyqtaryndaǵy kitaphanalardy aıtpaǵanda, aýyldardaǵy osyndaı mekemelerdiń kelbeti kóbine júrek aýyrtady. Kadr tapshylyǵy bólek áńgime.

– Sen bile bilseń, Qazaqstandaǵy qatardaǵy kitaphanashylardyń ortasha jalaqysy 125 000 teńgeni quraıdy, bul bilikti kadrlardyń osy saladan ketýine alyp keledi. Qazirgi ýaqytta kitaphana salasyn damytý úshin qajetti zańnamalyq baza joq. Kitaphanalardaǵy kompúterler men kóshirý-kóbeıtý tehnıkasymen nashar jabdyqtalǵan, kóbisi eskirgen. Kóptegen kitaphananyń ǵımarattary uzaq jyldar boıy kúrdeli jóndeýden ótpegen. Arnaýly kitaphanalardaǵy, balalar, jasóspirimder, zaǵıp jáne nashar kóretinderge arnalǵan kitaphanalardyń jaǵdaıy kóńilden shyǵa bermeıdi. Múgedektigi jáne erekshe qajettilikteri bar adamdardyń kirýi jáne erkin júrýi óte qıyn. Pandýstar, ámbebap kabınasy bar sanıtarlyq toraptar, kólik quraldaryna arnalǵan turaq oryndary joq.

Sonymen qatar qoljetimdi kitaptardyń kópshiligi eskirgen jáne oqyrmandardyń zamanaýı aqparattyq suranysyna sáıkes kelmeıdi. Qarjylandyrýdyń jetkiliksizdigine baılanysty kitap qoryn jyl saıyn jańartý isi keıingi 20 jylda nebary 1,8 paıyzdy qurap otyr. Avtorlyq quqyq týraly zańnyń normalary qazirgi avtorlardyń shyǵarmalaryn sıfrlyq formatta tolyq usynýǵa múmkindik bermeıdi, bul kitaptarǵa qoljetimdilikti shekteıdi.

Kópshilik kitaphanalardyń tek 60,7 paıyzyy ınternet jelisine tolyqqandy qol jetkize alady. Osyǵan baılanysty, kitaphana salasyn jańǵyrtý, kitaphanalarǵa qatysty memlekettiń jaýapkershiligi men mindetterin aıqyndaý úshin «Kitaphana isi» týraly jeke zań qabyldaý qajet. Bilikti kadrlardy tartý jáne ustap qalý úshin kitaphanashylardyń jalaqysyn memlekettik deńgeıde kóterý kerek. Óńirlik kitaphanalar qorlaryn tolyqqandy jáne ýaqtyly tolyqtyrý úshin Kitaphanalyq biryńǵaı ortalyq qurý kerek.

– Áńgimeńizge rahmet! Osyndaı ıgi isterge bastamashy bola berińiz!