Sońǵy jyldary tamaq ónerkásibi ǵylymı-tehnıkalyq salamen qatarlasyp damyp keledi. Búgingi qym-qýyt zamanda kópshiligimiz jol-jónekeı, asyǵys tamaqtanyp, jumysqa júgiretinimiz belgili. Ashanalarda daıyndalǵan tamaqtyń sapasyna mán berip jatpaımyz. Al damyǵan elde adam organızmine qajetti dáýirmenderdi beretin profılaktıkalyq azyq-túlik ónimderiniń paıda bolǵanyn bireýimiz bilsek, endi birimiz bilmeýimiz múmkin. Adam densaýlyǵyna paıdaly, qunarly azyq-túlik ónimderin daıyndaýda qazaq ǵalymdary da qarap qalyp jatqan joq. Qazirgi tańda bul baǵytta Qazaq qaıta óńdeý jáne tamaq ónerkásibi ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerleri jan-jaqty ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizip keledi. Taıaýda atalǵan ınstıtýttyń «Bıotehnologıa, tamaq sapasy jáne qaýipsizdigi» zerthanasynyń jetekshisi, bıologıa ǵylymdarynyń doktory Másimjan Velámovqa jolyqqanymyzda, bilikti maman, maıtalman ǵalym azyq-túlik qaýipsizdiginiń máni jáne sýsamyr aýrýyna shaldyqqan adamdarǵa qajetti jańa ekstrat oılap tapqanyn áńgimelep berdi.
– Másimjan myrza, jer sharynda dam sany artqan saıyn azyq-túlik tapshylyǵy týyndap otyrǵanyn bilemiz. Budan basqa sapaly azyq-túlik óndirisin qalyptastyrýdyń da mańyzdy jumystary qolǵa alynýda. Qazaqstandaǵy bul baǵyttaǵy ǵylymı-zertteý jumystaryna kóńilińiz tola ma?
– «Aýrý – astan» dep ata-babalarymyz beker aıtpaǵan ǵoı. Qazirgi tańda jurttyń bári durys tamaqtanyp júr dep kesip aıtý qıyn. Zertteý jumystarymen Eýropaǵa barǵanymda ondaǵa iri kompanıalar jańadan jumysqa qabyldanatyn adamnyń qandaı azyq-túlik tutynatynyna basa mán beretinin kórip, tańǵaldym. Olar jumys izdep júrgen adamǵa kúndelikti ómirde qandaı bıologıalyq qospalardy qoldanatyny jaıynda ashyq suraıdy eken. Eger bıologıalyq qospalar tutynbasańyz, siz on jerden bilimdi bolsańyz da jumysqa qabyldanbaısyz. Óıtkeni, olar qazirgideı ekologıalyq ahýaly ýshyqqan zamanda bıologıalyq qospalardy tutynbaıtyn adamdar túrli aýrýlarǵa jıi shaldyǵyp, kompanıa jumysyna kedergi keltiretinin jaqsy biledi. Sondyqtan damyǵan Batys elderiniń turǵyndary kúndelikti ómirlerinde bıologıalyq qospalardy tutynyp, durys tamaqtanýǵa basa mán beredi. Al bizde mundaı jaǵdaı áli qalyptasqan joq.
Qazirgi tańda Qazaqstanda sapaly tamaq ónerkásibin qurý baǵytynda kóptegen ǵylymı-zertteý jumystary qolǵa alynýda. Elimizde sapaly azyq-túlik óndirisin qalyptastyrýǵa negiz bolatyn orazan zor shıkizat qory bar. Bizder bul baǵytta jumys isteýimiz kerek. Óz basym agrarlyq salany elimizdi alǵa bastaıtyn strategıalyq salalardyń biri dep esepteımin. Óıtkeni keń-baıtaq qazaq jerinde túrli dándi-daqyldar men kókónisterdi ósirýge bolady. Al olardy tereń óńdesek, sapaly azyq-túliktiń mol qoryna ıe bolatynymyz bek múmkin.
– Sizdiń qyzylsha men sábizden pektın shyrynyn alyp, ony óndiristik deńgeıde óndirýge talpynyp júrgenińizdi bilemiz. Taıaýda qant dıabetine shaldyqqan adamdar úshin quramynda ınýlın ekstrakty bar jańa profılaktıkalyq azyq túrin oılap tapqanyńyzdy estidik. Jańa ǵylymı-zertteý jumysyńyzdyń mańyzy jaıynda áńgimeleseńiz?
– Inýlın ekstraktyn alý jolynda biraz eńbektendik. Qazirgi tańda Qazaqstanda 16 mıllıonnan astam halyq bar desek, sonyń 2 mıllıonǵa jýyǵy qant dıabetiniń túrli deńgeıinen japa shegip otyrǵany jasyryn emes. Olardyń kúndelikti qajetti dárisin memleket ózi satyp alyp berýde. Eger Úkimetimiz sýsamyr aýrýyna shaldyqqandarǵa mundaı qamqorlyq jasamaǵanda, júzdegen myń adam úlken qıyndyqpen betpe-bet keler edi. Dıabetke shaldyqqan aýrýlarǵa qajetti ınsýlınniń naryqtaǵy baǵasyna nazar aýdarsańyz, ony kez kelgen naýqastyń satyp alýyna múmkindigi joq ekenin baıqaısyń.
Qant dıabeti aýrýy elimizde keń taraǵan aýrý bolǵandyqtan bizder osy dertti aýyzdyqtap, aldyn alýdyń jolyn kóp izdendik. Ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesinde ınýlın ekstraktysy sýsamyrdyń aýyzdyqtaıtynyna kóz jetkizdik. Al ınýlın, negizinen kópshilikke belgisiz topınambýr degen ósimdik túıneginiń quramynda kóp kezdesedi.
– Sózińiz aýzyńyzda, sonda bul ósimdik Qazaqstanda óse me?
– Ósedi. Keńes ókimeti kezinde ınýlın alý maqsatynda topınambýrdy kóptep ósirgen. Búginde qant dıabetine shaldyqqan biraz adamdar saıajaılarynda topınambýrdy ósirip, tutynady. Bizder ǵylymı-zertteý barysynda topınambýrdyń qazaq jerine beıimdelgen birneshe túrin de anyqtadyq. Topınambýr – kartop tuqymdastaryna jatatyn ósimdik. Onyń túbirinen sýsamyr aýrýynyń aldyn alatyn ınýlın estraktyn alýǵa bolady.
– Másimjan myrza, topınambýrdan ınýlındi bólip alǵannan keıin ony jurt qalaı tutynady?
– Osy rette aıta ketýimiz kerek, ınýlın – taza tabıǵı ónim. Sondyqtan ony qandaıda bir tamaq ónerkásibinde qoldanylatyn hımıalyq konsentrattarmen salystyrýǵa bolmaıdy. Topınambýrdan bólip alǵan ınýlındi aıran men ıogýrttarǵa, shyryndarǵa belgili mólsherde qosýǵa bolady. Inýlın qosylǵan ıogýrttar men shyryndardy tek qana azyq-túlik dep qarastyrýǵa bolmaıdy. Budan keıin ony profılaktıkalyq azyq-túlikterdiń qataryna jatqyzamyz.
– Inýlın qosylǵan sút ónimderi men shyryndardy jalpy kópshiliktiń tutynýyna bolady ma?
– Árıne. Eńbektegen baladan eńkeıgen kárige deıin quramynda ınýlın bar azyq-túlikti tutynyp, ózderiniń densaýlyǵyn jaqsarta alady. Búgingi tilmen aıtsaq, ınýlın tabıǵı-bıologıalyq qospa dep atasaq bolady.
– Inýlın dıabetıkter kún saıyn paıdalanatyn ınsýlınniń ornyn almastyra ala ma?
– Joq. Inýlın eshqashan ınsýlınniń ornyn almastyra almaıdy. Bizdiń oılap tapqan ónimimiz aýrýdyń aldyn alýǵa járdemdesetinin umytpaýymyz kerek. Qant dıabeti aýrýynyń joǵary deńgeıine shaldyqqan adamdarǵa ınsýlın aýadaı qajet. Al atalǵan aýrýdyń tómengi deńgeıimen aýyratyn naýqastar ınýlın qosylǵan azyq-túlik ónimderin profılaktıkalyq maqsatta paıdalanýyna bolady. Aıtalyq, qanynda qant quramy 4-5 mólsherde bolatyn adamdardyń aýrýy asqynǵanda qanttyń quramy 7-8 deıin joǵarylap ketetini belgili. Osyndaı adamdar ınýlın qosylǵan azyq-túlikterdi paıdalanyp, qandaǵy qanttyń mólsherin qalypty deńgeıde ustaýyna bolady. Adam organızmine qant aýadaı qajet. Eger ony kóp mólsherde tutynsańyz, sýsamyrǵa shaldyǵýyńyz múmkin. Qant dıabetinen saqtanǵysy keletin adamdar quramynda ınýlıny bary profılaktıkalyq azyq-túlikterdi paıdalanýyna bolady.
– Ǵylymı-zertteý jumysyńyzdyń áleýmettik mańyzy zor ekenin baıqadyq. Jalpy, bul jobaǵa qyzyǵýshylyq tanytqan kásiporyndar boldy ma?
– Bizder bul baǵyttaǵy ǵylymı-zertteý jumystaryn endi ǵana aıaqtap, ony óndiristik deńgeıge shyǵarý úshin bıznes jospar daıyndaýdamyz. Bolashaqta elimizdegi kásiporyndarmen tize qosyp jumys isteıtine senimim mol. Óıtkeni bul ǵylymı-zertteý jumysyn óndiriske engizýi úshin shyryn men sút ónimderin óndiretin kásiporyndar óndiristik júıesin qaıta quryp, áýrege túspeıdi. Úlken rezýarlardaǵy sút pen shyrynnyń kólemin anyqtap, oǵan 10-15 paıyz ınýlın ekstraktyn qossa, olardyń ónimderi profılaktıkalyq azyq-túlik degen ataýǵa ıe bolady. Inýlındi ıogýrt pen shyrynǵa qosý úshin basy artyq shyǵynnyń qajeti joq.
– Ónimniń baǵasyna áser etpeı me?
– Bizder bul jaǵynda eseptedik. Iogýrt pen shyrynǵa ınýlın ekstraktyn qosqanda olardyń quny bar bolǵan 10-15 teńgege artatynyn baıqadyq.
Nurlan Jumaqanov,
«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ Qoǵammen baılanys bólimi jetekshisi
