Basyn appaq qar japqan Táńirtaýdyń baýraıynan myń-san bulaq aǵyp, bulqynǵan bula tirshilik bastalyp jatady. Doshan aǵany alǵash kórgende sol basy appaq qar, baýyry jasyl orman Hantáńirdiń kúmis basy sanamda qaıta jańǵyrǵandaı boldy. Bala kúnimizden qulaǵymyzǵa sińgen «Quryshtan quıǵan qudiret, qarttarym aman-saýmysyń» degen «aýyl qarttary» ániniń áseri bolar. Óıtkeni, bala kúnimde osy ánniń «Quryshtan quıǵan qudiret» degen sózin estigende kóz aldyma Hantáńir keletin. Bala kóńildiń «quryshtan quıǵan qudiretke» tapqan balamasy sol edi. Doshan Joljaqsynovty alǵash kórgende, bala kúnimdegi Hantáńir aldyma kelip tura qalǵandaı áserge bólendim.
Táńiri bergen nesibem shyǵar. Jaqsy aǵanyń alaqanyn kóp kórdim. Talasbek Ásemqulov maǵan aǵalyq meıirin kóp tanytty. Doshan aǵamen de Talasbek kókemniń úıinde tanystym. Bul da bir qyzyq áńgime. Talasbek Ásemqulov pen Zıra Naýryzbaeva jeńgemniń qutty shańyraǵy meni talaı jaqsymen júzdestirgen. Doshan aǵamen de tanystyǵymyzǵa osy shańyraq kýá.
Umytpasam, qara kúzdiń sońy. Talasbek kókem qońyraý shalyp:
– Erbol, keshke úıge kel! Doshan Joljaqsynov aǵań qonaqqa keledi, – dedi.
Erteleý baryppyn. Menen biraz keıin kútken qonaǵymyz keldi. Talasbek aǵa ádettegi aqjarma peıilimen amandasqan jerden tanystyra bastady. Maqtaýymdy jetkizip, kótermelep aıtty. Dastarqan basyna jaıǵasqan sátte Doshan aǵa maǵan tóne qarap:
– Kimsiń? – dedi tótesinen.
Men kóńilge bolmasa, abdyrap qaldym da:
– Aqynmyn, – dep sózdi qysqa qaıyrdym. Osy sátte, qabaǵy qaıta jadyraǵan Doshan aǵa:
– Áı, Táke, mynaýyń ózine tym senimdi ǵoı! – dedi.
Men de qarap otyrmaı:
– Ózime senimim bolmasa, qalamǵa jarmasyp nem bar, aǵa? – dedim. Qarqyldaı kúldi. Shamasy, kútkeni de osyndaı qıańqy jaýap bolsa kerek. Osy dıalogtan keıin aramyzdaǵy beıtanystyqtyń perdesi alynyp, ishtese bastaǵanymyzdy ishteı túısindim. Óleń oqytty. Áńgimeniń, án men kúıdiń tıegi aǵytylǵan keremet maǵynaly kesh boldy. Rýhanı álemim ólsheýsiz baıyp, masattanyp qaıttym.
Kesh sońynda kitabymdy berdim. Birneshe kúnnen keıin habarlastyq. Kitabym unaǵan syńaıly. Amandyqtan keıin:
– Áı, myqty, qalyń qalaı? – dedi.
– Aǵaǵa erkin sóılep úırenip qalǵan ádetim bar. Artyq sózim bolsa keshe júrersiz, – dedim.
– Seniń erkeligińdi kótermesek, neǵyp júrmiz? – dedi.
Men ázil-shyny aralas:
– Aǵa, meniń erkeligim sabaımyn dep Qajymuqannyń keýdesine minip alatyn Isanyń erkeligi sıaqty ǵoı. Aıtyp alyp, aýyrlap qalmańyz, – dedim.
– Álimiz keletin bolǵasyn aıttyq qoı, – dedi.
Sodan beri talaı qısynsyz erkeligimdi kóterip keledi. Osyndaı jaqyn tartýy men perdesiz keıbir ázil-qaljyńdary meniń ol kisige degen qurmetimdi eselep arttyrdy. Osy kezdesýden keıin óleń jazdym.
Shyǵa almaı shyrlap ushyp sháýli ketken,
Sıpaǵan tentek daýyl saýyryn eppen.
Nege-dúr, Sizdi kórsem túsedi eske –
Hantáńir, basy appaq qar, baýyry kóktem.
Hantáńir, basy appaq qar, dalasy orman,
Iyǵyna qyran ǵana uıa salǵan.
Zamanda qabyrǵadan qar jaýsa da,
Kezi joq Hantáńirdiń alasarǵan.
Súıetin Haqtyń nury kókten qulap,
Bul shyńǵa emes, sirá, aspan jyraq.
Dalany gúlge oraıdy, jandy jyrǵa,
Baýyrynan Hantáńirdiń aqqan bulaq.
Aıtqyzǵan sóz emes, bul óleń jeli,
Joq múlde aqıqattyń kónermegi!
Dos aǵa, bıigine kóz jetpegen,
Siz de bir bıik shyńsyz ónerdegi.
Ýaqyt salǵanymen qansha qyspaq,
Minezi tasqa bitken arshaǵa uqsap.
Tarıhtyń qaq tórinde dara turar,
Keýdesin Hantáńirdeı shalqaq ustap.
Keıin habarlasyp, osy óleńdi ózine oqyp berdim. Ázilge burdy:
– Áı, men baıǵus endi osyǵan senip qalamyn ǵoı, – dedi. Qosyla kúldik.
[caption id="attachment_25991" align="aligncenter" width="667"]
"Qazaq handyǵy" serıalynda[/caption]
Adamgershilik bıik qasıet kisiniń tulǵalyq bolmysyn aıshyqtap turady. Bul qasıet óner ıesiniń tabysqa jetýiniń kilti bolsa kerek. Al Doshan Joljaqsynov –adamdyq qasıetimen, qazaqy bolmysymen óner bıigine shyqqan tulǵa. Oǵan tanystyqtan aǵa-baýyrlyqqa jetken osy ýaqyttardyń ishinde kózim jetti. Talanty men adamdyq bolmysy sheber úılesim tapqan. Doshan Joljaqsynovtyń obraz somdaýdaǵy daralyǵy – kórermen qaýymnyń ystyq yqylasyn týdyrady. «Bandyny qýǵan Hamıtten» «Kóshpendilerdegi» Qaldan Serenge deıin qaıtalanbas obrazdar bolyp máńgilik este qala bermek. Mundaı biregeılik kóptegen akterlerge buıyra bermese kerek. Keıipker kóńilindegi psıhıkalyq tartysty mımıkamen beıneleýde, onyń keıbir sóz jetkize almaıtyn sezimderin kózben jetkizý sıaqty asa názik sheberlikti qajet etetin tustarda Doshan Joljaqsynovtyń akterlik talanty ashyla túsedi. Kórermen, tipti, keıbir kınolarda onyń ekinshi plandaǵy akter ekenin umytyp ketedi.
Kıno salasyndaǵy uzaq jyldyq tájirıbe men bilim Doshan Joljaqsynovty rejıserlikke alyp keldi. «Birjan sal» sıaqty myqty kıno onyń birinshi rejıserlik jumysy ekenine bilmegen adam senbes edi. Al ekinshi jumys – «Qunanbaı» fılmi. Ol osy eki týyndymen óziniń rejıserlik bitimin dáleldedi.
«Birjan sal», «Qunanbaı» fılmderi – táýelsizdik jyldaryndaǵy úlken tabysymyz. Eki kıno, bir qaraǵanda, eki bólek týyndy bolǵanymen, shyn máninde, trılogıanyń eki taraýy ispetti. Birjan sal – ótken dáýren, ozǵan kúndi, qazaqtyń qazdaı qalqyp, suqsyrdaı shúıgigen erkin de darhan kezin kórgen seriniń sońǵy tuıaǵy. Ol qazaqtyń sol ertegi zamanynyń basynan qaıtqan qustaı uzap bara jatqanyn moıyndaǵysy kelmeıdi. Erlik zamanynyń sal-serilerindeı Alash balasynyń alaqanynda júrgisi keledi. Ony eskiniń kózi bı Mańǵabyldar ǵana túsinedi.
Esińizge túsirińizshi, kınoda mynadaı motıv bar. Birjannyń basy shyrǵaǵa túsken kezde ekrannan qara boran shaıqaǵan ormannyń jas shybyǵy maıysyp, kári emeni syqyrlaǵan qysqa epızod ótedi. Ol Birjannyń ǵana emes, kúlli qazaqtyń taǵdyryn qaqpaqyldaǵan zaman jeli bolatyn. Sony ańdaǵan Birjannyń sezimtal júregi jeldi kúngi toǵaıdaı alasurady. Al kóz aldyndaǵy kúıbeń tirlikke kóńili aldanǵan Nurjandar ony qaıdan sezsin, sondyqtan da Birjannyń: «Aǵa, sizdiń ózegińizdi bir nárse ottaı qarı ma? Meni shoqtaı shyjǵyrady» degen sózi oǵan jyndanǵan adamnyń sandyraǵyndaı seziledi. Ashýlandyrady. Ol sherli Birjannyń qaıǵysyn odan saıyn qalyńdatady. Onyń «qazaq qartaıypty, el qartaıypty» dep kúńirenetini sodan. Bul sóz, shyn máninde, qazaqtyń dástúrli qoǵamy óziniń genetıkalyq múmkindigin saryqqanyn, endi múlde jańa serpin men sony óris keregin meńzegen úlken ulttyq daǵdarys syıǵan lepes.
Qazaqta «tań qarańǵylyǵy» degen túsinik bar. Tań syz berer aldynda túnniń eń qarańǵy kezi bolady. Bul da sol kórdeı qarańǵy mezgilden estilgen daýys. Mine, tutas kınonyń kishkene ǵana bóliginde biz ańdaǵan osyndaı astarly syr bar.
Ózin «Shoqtaı shyjǵyrǵan» derttiń jaýabyn taba almaǵan sal Birjan sherli dombyraǵa júginedi. «Qamzoldaı qysqa pishken dóńgelenip, Dúnıe óterińde shyraılandyń-aý» degen qasiretti áýenmen kıno aıaqtalyp kele jatqanda, baılaýda turǵan qara arǵymaq typyrshyp, kósilip shabar keń dalaǵa tostaqtaı janaryn tigip, tar qapasty shyr aınala oqyranǵanda jylqy minez qazaqtyń qaısysynyń kózine jas úıirilmedi deısiz? Qamaýdaǵy sol tulpar – buǵaýda bulqynsa da keń daladan úmitin úzbegen qazaqtyń asaý júregi edi. Ony Birjan sezbeı ketip barady... Mine, ekrannyń múmkindigi, rejıserdiń sheberligi. Naǵyz qazaqy kıno. Kınonyń únsiz tili.
Birjannyń janyn «Shoqtaı shyjǵyrǵan» sol ot odan sál ǵana ilkidegi Qunanbaıdyń da janyn jegideı jeıdi eken. «Qunanbaıdaǵy» bir motıvti esterińizge salaıyn, bir-birimen ańdysqan, arbasqan, partıalasqan qazaqtyń qansoqta kúresiniń ortasynda júrgen kókjal Qunanbaı oqys oılana qalǵanda ekrannyń betinde qarjysa shapqan alaman báıgeniń arǵymaqtary shyǵady. Aýyzdyqqa qarysyp, bir-birimen egesip, alǵa emingen aıaýsyz báseke. Bul Qunanbaıdyń mıyndaǵy qalyń oıdyń egesi. İshindegi toqtaýsyz kúresi.
«Qunanbaıdaǵy» taǵy bir eleýsiz motıv – Besjambynyń daýyndaǵy shaqsha qydyrtý. Nasybaısyz júrmeıtin qazaqtyń bıleriniń daý ústinde múıiz shaqshany bir-birine júgirtýi bir qaraǵanda eshteńe bildirmeıtin sıaqty. Biraq, qysylǵan Qunanbaıdyń mańdaıynan aqqan ter saptamasyna tamǵanda shaqsha qydyrtýdyń sebebi ashylady. Ol qalyń qıas bıdiń qaqpaqyl qyp oınaımyn degeni. Qunanbaı osy shyrǵalańnan da shyǵady. Bul da qazaqtyń minezin kórsetetin qazaqy motıv.
Kıno sońynda bıik taýdyń baýraıynan tóbesi kóringen munaraly meshittiń tý syrtyna bala Abaıdy jetelegen qart Qunanbaı keledi. «...ol jumbaqty sen shesh!» deıdi bala Abaıǵa. Bul qansha qaısar týsa da, zamanynan ozyp júrse de, naıza men shoqparǵa sengen zamannyń sońǵy kókjalynyń aýzynan aıtyldy. Ol óz zamanynyń attan túskenin, endi Abaıdyń, Alashtyń zamany – bilim men ónerdiń zamany kele jatqanynyń ısharasy.
Eki fılmniń bir trılogıanyń eki taraýy bolatyn sebebi osy. Endi munyń sońǵy taraýy bolmaǵy lazym. Ol – Alash kezeńi. Tar zamanda týyp, talaıy teris kelse de, tarıh júktegen mindetin asyra oryndap ketken Alash arystary jaıyndaǵy fılmmen bul trılogıanyń núktesi qoıylsa quba-qup. Birjan men Aqan kórgen qaıǵy men Kenesary men Qunanbaı kórgen qansoqtadan tolǵatqan qazaqtyń kóńili júkti bolǵan perzent – Álıhan. Biz Doshan Joljaqsynovtan osy fılmdi kútemiz.
Myqty senarı men sheber rejıserlik úılesimnen ánshiniń tógilip túsken sherli maqamyndaı osyndaı sulý óner shyqty. Bul – qazaq óneriniń oljasy. Talasbek Ásemqulovtyń stılindegi ólsheýsiz bıik dıalog, adamdy tutqyndap alatyn dramalyq shıelenis, akademıalyq dárejedegi etnomádenı bilimi bul kınolardyń nyq tiregi, taban tirer ustyny bolǵanyn da aıta ketý paryz. Talasbek Ásemqulovtyń mezgilsiz qazasy Doshan Joljaqsynov úshin ǵana emes, jalpy qazaq óneri úshin orny tolmas joǵaltý boldy.
Bir áńgime barysynda Doshan aǵanyń: «Kınonyń jumysy degen qıamet qoı, ınemen qudyq qazý onyń janynda túk emes» degeni bar. «Qunanbaı» fılminiń túsirilimi kezinde kómektestim. Kıno túsirýdiń mashaqatyn sonda bildim. Biraq, «erdiń soıy erteńge is qaldyrmas» degen baba tanymmen sizge shyǵarmashylyq tabys tilegen ózińizdiń «myqty aqynyńyz»!
Erbol ALSHYNBAI, aqyn
