Sonymen...
v
Sońǵy kezde áleýmettik jelide «vatnık» degen termındi jıi qoldanyp júr. Qoldanýyn qoıshy, kópshilik munyń maǵynasyn durys túsinbeı júr. Menińshe, «vatnık» degen adam tabıǵatynyń bir túri. Mundaı adamǵa kúlli álem aqylynan adasqandaı, ol jáne onyń ustanymyn qoldaıtyndar ǵana durys ómir súrýdi biletindeı kórinedi.
«Vatnık» – «sovok» degen sózdiń zamanaýı ólshemi. «Vatnık» – Qyzyl ımperıanyń tusynda óziniń qul bolǵanyn sol kúıinde túsinbegen jáne sol ýaqyttan beri shırek ǵasyr ótse de sol bir «uly derjavany» qaıta qalpyna keltirýdi kókseıtin «sovok».
Pýtın bir kezdegi homo sovetikus-tyń (keńes adamy, sarkazmdyq maǵynada) saǵynyshyn seze qoıdy jáne «Aıaqtan turý» atty ulttyq-patrıottyq jobany jasap shyǵardy.
Qarymta qaıtarý. Revansh. Kek… Jalpy jaman emes. Jeńilgen el jańa kúsh jınap bir kezdegi jetken jetistigi men jibergen esesin burynǵy jaýlaryn talqandaı otyra keri qaıtarady. Biraq, qazirgi Reseıdiń jaǵdaıynda bul ıdeıany júzege asyrý turmaq, sóz qylýdyń ózi sondaı kúlkili. Reseı kimnen jeńildi? Reseı nege jeńildi? Jalpy soǵys boldy ma?
Bireý aıtýy múmkin: «Soǵys bolǵan joq… Tek KSRO keıpindegi sosıalızm men Batystyń keıpindegi kapıtalızmniń arasyndaǵy báseke ǵana esimizde» dep. Anyǵy, Qyzyl ımperıamen eshkim jarysqan da, soǵysqan da joq. Álem ádepki ómirin súrdi. Kapıtalızmmen kúresti KSRO -nyń ózi oılap tapty, oǵan «qyrǵı-qabaq soǵys» degen at berdi. Senseńiz, dál osylaı 60 jyl boıy alysty. Adasty. Aqyry, jeńilip tyndy. Ekonomıkasynan bastap ıdeologıasynan deıin qaqyrady, qabyrǵasy sógildi.
Oıdan shyǵarǵan dushpan
Bul soǵys komýnıserge kerek tuǵyn. Halyqqa isher as, kıer kıim taýyp bere almaǵan olar óziniń dármensizdigin osylaı aqtady. «Sovok» jaý izdedi. Jaýmen alysý úshin turmys-tirshiligin, saıası-ekonomıkalyq hám adamı bostandyǵyn tárk etti. Qudaı-aý qaıdaǵy bostandyq, qaıdaǵy quqyq?! Qyzyl ımperıaǵa qaýip tónip tursa, derjavaǵa dushpandar antalap jatsa… Olar uly Otanǵa basyp kirgisi, onyń baılyǵyn tartyp alǵysy, talan-tarajǵa salǵysy keledi. Homo sovetikus-tyń adamy osy ıdeologıa negizinde tárbıelendi.
70 jyl…Jetpis jyl boı Keńes odaǵy ózi oılap tapqan dushpanmen aradaǵy aıqasqa ázirlendi. Iadrolyq qarý, sansyz tank qurastyrdy, zamanaýı ásker qurdy. Bári beker. Báribir jeńildi. Batyspen aradaǵy teketires abyroısyz aıaqtaldy. Qaıtý qurý dáýiri sonyń dáleli. Keńestik úlgi órkenıetti órge emes, kórge súıreıtin júıe bolyp shyqty.
Oılap kórińiz. 1917 jyldan 80-shi jyldardyń sońyna deıin Reseı óz-ózimen soǵysty. Óz-ózine jeńildi. Qyzyl ımperıa ıdeologıasy nátıjesinde adam balasynyń sonshalyqty jıirkenishti túri – «sovok» paıda boldy. Komýnızmdi qundylyq sanaıtyn olar óskisi, órkendegisi, ózgergisi kelmedi.
KSRO qulaǵasyn Reseı de táýelsizdik alǵan. Biraq, ózgergen joq. Bul elde baıaǵy «sovoktar» tolyp júr. Ótkendi kókseıtin, esesin qaıtarǵysy, qaıtyp tirilmeıtin ımperıany qaıta qurǵysy keletin…Reseı áli de aıaǵynan turǵan joq. Reseı sol baıaǵy KSRO. Oǵan álem jaý. Álem oǵan tek jamandyq oılaıdy. KSRO kezindegi Homo sovetikus-tyń qanyna sińgen túsinik Reseımen jalǵasyp otyr.
Grebenshıkovtiń áni esińizde me?
Ánshi: «Biz óz ózimizben soǵysyppyz» deıdi. Osy óleńde Reseıdiń sońǵy 100 jylǵy tarıhy jatyr. Reseılik úlgidegi sosıalızm adamdy teń etemiz dep, qul etti. Halqyn qul qylǵan memleket aqyry aıaǵy qulap tynady. Bul talaı dáleldengen. Solaı.
Al Pýtın she? Anyǵy, ol da budan burynǵy KSRO dıktatorlarynyń jolymen júrip keledi. Oılap qarańyz. Reseı óz oılap tapqan soǵysta ózine-ózi jeńilgeni úshin ese qaıtarmaq. Kimnen? Qalaı? Aınalyp kelgende, aqyr túbinde taǵy Reseı jeńiledi. Joq, ras. Óziniń osy kúnge deıin júrgen, júrip kele jatqan tarıhı jolyn ózgertýdiń, órkenıet kóshine ilesýdiń ornyna Reseı ótkenge qaıta oralmaqshy.
Reseıge baryńyz. «Biz erekshemiz. Basqalary bir bólek, al biz ulymyz! Bizdiń tarıhymyz baı. Bizdiń jerimiz Pýshkın men Dostoevskııdiń týǵan. Biz ǵaryshqa ushqanbyz. Biz fashızmdi jeńgenbiz…» deıdi. Toqtamaıdy. Aıta beredi. Sharshamaıdy. Qaıtalaı beredi.
Sózsiz, Reseıdiń mádenı murasyn álem moıyndaıdy. Biraq, buǵan maldanyp otyrýǵa bola ma? Ózin «ulymyn» deıtin Reseıdiń álemdik ónerkásiptik óndiristegi úlesi 3-aq paıyz. Ózin «ulymyn» deıtin Reseıdiń halqy sál múmkindik týsa, elden qashýǵa ázir. Jaǵdaıy barlar ul-qyzdaryn shetelge jiberip jibergen. Reseıdiń aýrýhanalarynda emdelýge de qorqady olar.
Uly el qandaı bolady?
Ulylyq degen ne? Bul osy elde turýdy jáne osy elde ómir súrýdi, osy elde jumys isteýdi armandaý degen sóz. Bári de satylatyn, adam quqyǵy taptalatyn, zańy eskerilmeıin, bıligi bilgenin isteıtin elde turýdy kim armandaıdy?
Reseıge qatysty jaǵdaı Qazaqstanǵa da tán. Bizde de daýryqpa kóp. Ekonomıkany aıaqtan turǵyzýǵa qaı zamannan beri talpynyp júrmiz, ózi? Búgin bar, erteń umyt bolǵan qanshama baǵdarlama qabyldandy?! Qanshama reforma jasaldy. Ne boldy? Ne ózgerdi? Túk te…Sol baıaǵy qaıyrshy Qazaqstanbyz.
Al Reseı she? Pýtındik Reseı óziniń ımperıalyq oı-pıǵylyn aqtaryp aıtyp, jasyrmaı jaıyp salǵan áldeqashan.
«Fashıser», «chýrkiler», «qysyqkózder», «geıropa», «pındosy»…bulardyń barlyǵy áldeqashan ádepki aýyzeki tilge enip ketken. Al qalǵany she? Qalǵany boqtyq. Boqtaıdy. Álemdi boqtaıdy. Ákesinen bastap sheshesine deıin. Kúlli álemdi jek kóredi. Kúlli álemdi jaý sanaıdy. Mine, «vatnık» degen osy. Osyndaı bolady.
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
