Terassa Valás: Jıselıteraskidegi «hat sandyqty» oılap tapqan kim dep oılaısyz?
Vıslava Shımborskaıa: Ony oılap tabatyndaı qajettilik boldy deı almaımyn. Degenmen, bul ádebı jýrnaldardyń baıaǵydan qalyptastyryp kele jatqan dástúri. Endi qalam terbeı bastaǵan avtorlardyń barlyǵyna birdeı hat jaza almaıtynymyz anyq. Áıtkenmen de, olarǵa qalaı jaýap qaıtarý kerek? Árıne, «jarıalaı almaımyz» nemese «taǵy bir qarap shyǵýyńyzdy suraımyz» degen sıaqty sózdermen shekteýge týra keledi ? Keıde bizdiń óz sheshimderimizdi de dáleldeýge týra keletinin túsindik...
T. V.: Kez kelgen shyǵarmany, avtordyń dármensizdigine qaramastan, laqtyryp tastaǵanda siz ózińizdi tas júrek sezinbeısiz be?
V. Sh.: Tas júrek deısiz be ? Kezinde men ózimde nashar óleńder men áńgimelerden bastaǵanmyn. Sondaǵy túsingenim, muzdaı sýdy tóbeńnen quıyp jiberýdiń ózi óte paıdaly ekendiginde. Al keıbir ózderin erekshe «ustaz» sanaıtyndardyń teńeskisi kelip, bálsingenderine aıaýsyzdyq tanytatynym ras.
T. V.: Bul endi ónermen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jaı saýatsyzdyq qoı.
V. Sh.: «Hat sandyq» degende ónerdi sóz etpegen bolatynbyz. Men tek qarapaıym nárselerdi uǵyndyrýǵa tyrystym, jazaryńdy jeti ret ólshep bir ret kesýge, óz-ózińe kishkene de bolsa synı kózben qaraýǵa keńes berdim. Árıne, kitap oqýǵa shaqyrdym. Múmkin, men qatelestin shyǵarmyn, degenmen, áldekimde bul ádet ómir boıyna saqtalyp qalaryna senemin.
T. V.: Sen ózińniń bergen baǵalaryńa árdaıym senimdimisiń?
V. Sh.: Barlyq ýaqytta emes. Tek grafomanıanyń* shekten shyqqan kezinde ǵana.
T. V.: Grafomanıa - óte aýyr sóz. Basqa salada budan ótken jaǵymsyz baǵalaý bar ma joq pa ony bilmeımin. Mysaly, «haltýrshıkte» jaǵymysyz estilgenimen, ol «grafomannyń» shańyna da ilese almaıdy. Nashar ustalar men nashar qubyr jóndeýshiler nemese bilimi taıaz saǵat jóndeýshisi eshkimniń aldynda kishireımeı óz aldaryna tynysh ómir súrip júre beredi. Al budan tek joly bolmaǵan jazýshylar ǵana zardap shegedi . Jáne, tájirbıesiz ǵashyqtar men «dármensizder» de «grafomannyń»bir túri.
V. Sh.: Ia, biraq grafomannyń da qolynan biraz nárse keledi! Ol óte kóp jazady! Eger men qatelespesem, «hat sandyqta» men eshkimdi grafoman dep atamaǵan bolýym kerek. Tek shekten tys jazýshylyq belsendiligin basqa arnaǵa burýǵa tyrystym. Mysaly, hat nemese kúndelik jazýǵa usynys jasadym. Sol sıaqty jaqyndaryna da arnap óleńder jazýǵa bolady, kim bilsin...
T. V.: «Hat sandyqty» oqyp otyryp mynany túıdim: endi qalam ustaǵan jazýshyǵa talanttyń mańyzy týraly aıtýyń ekiniń biri bara bermeıtin erlik. İrgeli synshylardyń ózi qazirgi tańda bul sózdi qoldana bermeıdi.
V. Sh.: Múmkin, olardyń «talant ǵylymı anyqtamaǵa syıa bermeıtin uǵym» degeni jón shyǵar: degenmen, bul degenimiz, naqty anyqtamasy berilmegen uǵymdardy joqqa shyǵarmaıdy. Men synshy bolmaǵannan keıin keıbir oılarymdy erkin jetkizýge mindettimin. Talant...Ol bireýde bar bolǵanymen, bireýde joq. Deıturǵanmen, sońǵysynyń joly bolmaıdy deýge kelmeıdi. Múmkin, ol atyshýly bıohımık atanar nemese Soltústik polústy ashatyn shyǵar.
T. V.: Eger men jańylyspasam, Soltústik polús ashylǵaly biraz boldy.
V. Sh.: Durys aıtasyz, men jaı aıtqanym ǵoı. Aıtpaǵym, talant degenimiz ádebıette ǵana emes, basqa salalarda da kezdesedi.
T. V.: «Hat sandyqty» taǵy bir qaıta sholyp shyqqanda qandaı kúıde boldyń?
V. Sh.: Maǵan ol dıdaktıqalyq turǵydaǵy paıdasyna qaraǵynda, óte kúlkili sekildi.Árıne, onyń jaýapkershiligi meniń moınymda.
AQYNNYŃ OQYRMAN HATTARYNA JAÝABY
Baqylaýshyǵa. Siz bizdi qaıyrymsyz jas daryndar dep aıyptaısyz. «Bul dármensiz óskinderdiń álsizdikterin betine basyp, jemis bermegenine kinálaýdan góri qamqorlyqqa alyp baptaý kerek». Biz baptaýǵa qarsymyz. Ádebı daryn, tabıǵı jaǵdaıda ósip, qalyptasýy tıis. Keıbir óskinderdiń ózinen bolashaq emendi kóretinin biz kezdestirgenbiz. Alaıda, onyń qarapaıym shóp ekeni,tipti, qandaı jaǵdaı jasasa da emen bolmaıtyny taıǵa tańba basqandaı kórinip tur ǵoı. Bulardyń qaýlap ósýine biz kedergi jasap, túp tamyrymen qosa julyp tastaýdan aýlaqpyz. Óssin, kúnderdiń bir kúninde bizdiń durys emestigimizdi dáleldese, biz,árıne, qýana-qýana moıyndaýǵa ázirmiz. Egerde den qoıyp oqyǵan bolsańyz, biz laıyqty dep tapqan dúnıelerimizden qoshemetti aıamaımyz. Jıi maqtamasaq ol bizdiń kinámiz emes. Ádebı talant - túsinikti dúnıe.
E.Krıstınaǵa. Qymbatty panı K.E., biz ıdeıa satyp almaımyz, satpaımyz da. Toq eterin aıtar bolsam, alyp-satarlyqpen aınalyspaımyz. Tek bir-aq ret tanysymyzǵa, adamgershilik nıetpen ǵana, ózin ózi jaryp jibergen satýshy týraly romannyń ıdeıasyn usynǵan bolatynbyz. Tanysymyz buny tym óreskel dep tanyp, óz bolashaǵynan úmit kútpeıtinin aıtqan. Sol oqıǵadan beri, bundaı iske barmaıtyn boldyq.
Erli-zaıypty Magrolarǵa. Qurmettilerim, sizder bizden kóp nárse talap etip otyrsyzdar. Ekeýińiz de óleń jazady ekensizder jáne soǵan bizdiń tarapymyzdan kimniń qabileti basym ekendigine ádil baǵa kútip júrgen bolarsyzdar. «Kóp nárse osy sheshimge tıesili...» dep jazǵan hattan shoshynǵanymyz sonsha, sizderdiń ómirlerińizge aralaspaýǵa bel baıladyq. Jubaılyq ómirdegi baqtalastyq tek komedıa kınolarynda ǵana jaqsy támámdalady. Onyń ústine ekeýińizdiń óleńderińizdiń bir-birinen aıtarlyqtaı aıyrmashlyǵy da joq, sondyqtan birdeńe deý qıyn. Aırandaı uıyǵan otbasynyń jaqtastary retinde biz osy sheshimge toqtaýdy jón kórdik.
OL. Eger sizdiń bizge kelip óleńderińiz jóninde betpe-bet sóılesýge batylyńyz jetpese, batylyńyz jetpegen kúıde kele berseńiz de bolady. Biz jasqanshaqtardy jyly qabyldaımyz. Ádette, olar ózderine tym talapshyl bolyp keledi, tabandylyq tanytyp, batyldarǵa qaraǵanda aqylymen eńbektenedi. Atalǵan dúnıeleri óz aldaryna maǵynaǵa ıe bola almaǵandarymen, týma talanttylyqtyń arqasynda ıesin biraz shyńǵa alyp shyǵary shúbásiz. Qabiletti talantqa aınaldyrý haqynda sóılesemiz. Redaksıa kelýshilerdi kúndiz qabyldaıdy.
P. Z. V. «Ne jarıalanatynyna úmittenińiz, ne ózińizdi jubata berińiz...» Sonymen, ózińizdi jubata otyryp, nazar salyńyz. Sizdiń óleńderińizben tanysa otyryp biz mynaǵan toqtaldyq. Sizdiń jolyńyz keremet. Siz joǵarǵy deńgeıdegi oqyrman bolasyz. Siz ben ádebıettiń arasynda yqpaly mol mahabbat oty tutanýy ǵajap emes: ol sizdi jaýlap alady. Asqan qyzyǵýshylyqpen ártúrli kitaptardy paraqtaısyz. Avtordan eshteńe kútpesten, bar dúnıeni dál sol kúıinde qabyldaısyz. Ózi jazýǵa qabyletti oqyrmanǵa qaraǵanda, siz oı qushaǵyna berilmeısiz, sizde qyzǵanysh sezimi degen bolmaıdy, túsinispeýshilikten qaıǵyrýǵa da sizdiń sanańyzda oryn joq. Basylym oryndarynda qoltańbasy bolǵanyna qaramastan, Dante siz úshin Dante bolyp qalady. Túnimen sizdi, nege Iksanyń uıqassyz óleńderi jarıalanady da, meniń árbir uıqasqa tereń mán berip, býyn-býynyn talmaı sanaǵan óleń joldaryma mán berilmeıdi degen syndy suraqtar endigári mazalamaıdy. Sizdiń (tipti) redaktorlardyń tyrjıǵan túrlerine de túkirgenińiz bar. Jazýshylardy op-ońaı «joly bolmaǵan» dep aıdar taǵa salarsyz. Árıne, kitaptarymen bir arnaǵa toǵyspaıtyn, bir qazanda qaınamaıtyn oqyrmandar joq emes. Al siz, álbette, ol sanattan emessiz. Bul olardyń jaıly ómir súrýine kese kóldeneń turmaıtyny anyq. Al,eger jazýshy jolynan azdap taıǵan bolsa ony betine basýǵa sizge sebep tabyla ketetini anyq. Keıde,tipti, óz jan jaryńyzdan da qoldaý kóre almaýyńyz múmkin. Qalaı? Sebebi ózińizdiń bul oraıda joly bolǵysh adam ekenińizdi sezinip kórdińiz be ? Solaı dep úmittenemin.
V.Halınaǵa. Sizge jaǵymsyz nárse aıtýǵa májbúrmiz: Siz jaqsy jazý úshin tym qarapaıym ári aq júreksiz. Talantty adamnyń jan-dúnıesi surqıa jyn-shaıtandarǵa toly. Jazýshy qolyna qaýyrsynyn alǵanda ne núkte qoıǵanda bular uıqyǵa ketse de jazý barysynda olar eleýli qyzmet etedi. Olardyń kómeginsiz avtor keıipkerleriniń kúrdeli jan-dúnıesin ashyp bere almaǵan bolar edi. «Adamǵa tánniń bári jat bolmas» – o,bul endi kúnásizder týraly emes. Qurmetpen...
Ýlaǵa. Bir aýyz sózben poezıaǵa anyqtama beripsiz... Biz, kem degende, bes júzge tarta anyqtama bilemiz. Soǵan qaramastan olardyń eshbiri naqty ári aýqymdy emes. Oǵan qosa árqaısysy óz dáýiriniń tilinde sóıleıdi. Kúmánshil kózqarasymyz da bizge jańa anyqtama oılap tabýǵa kedergi bolǵan bolar edi. Esesine bizdiń esimizde Karl Sendbergtyń aforızmy qalypty: «Poezıa – bul qurlyqta ómir súretin teńiz janýarynyń ushý týraly kúndeligi». Osy emeýirin jarap qalar?
Helıodorǵa. Siz bylaı dep jazypsyz: «Bilemin, meniń jyrlarymnyń olqylyqtary az emes, qaıteıin, alaıda endi eshteńeni túzetýge tyryspaımyn». Nelikten bulaı deısiz qurmetti Helıodor myrza? Poezıa kıeli bolǵandyqtan emes pe? Múmkin, bel sheship kirispegendikten shyǵar? Ekeýi de durys emes: eń jamany poezıaǵa endi qadam basqan aqyndardy eńbek mindetkerliginen aıyrýynda tur ǵoı. Tanys adamdar juma kúni saǵat 0.45-te belgisiz kúshpen qulaǵyma áldeneni sybyrlady, úlgergenimshe jazyp aldym dep aıtý, árıne, jaǵymdy bolar edi. Tipti tanymal aqyndar da ózderiniń dostaryn osyndaı áńgimelerimen qaıran qaldyrǵan. Biraq olar da úılerinde otyryp ózge ǵalamsharlyqtar týraly dıktanttaryn shımaı-shatpaqqa bylǵaýmen aınalysatyny jasyryn emes. Poezıanyń da ózindik prozaǵa tán qyrlary joq emes.
K. K. Árqashan sizdiń shyǵarmalaryńyzdyń júıesiz, qarapaıym, astarsyz ekenin qaıtalap aıta berý bizge de jaǵymsyz ekenin túsinińiz. Sonymen qatar bizdiń quzyrymyzdaǵy shyǵarmalardyń barlyǵy Nobel syılyǵyna úmittenip júrgenderge arnalmaǵanyn eskerte otyryp, tek ýaqyt óte kele Stokgolmǵa joldama jasaýǵa ǵana arnalǵany týraly aıtqymyz keledi. Sizdiń uıqasy joq óleńderińizdiń kúndelikti qabyldana beredi dep túsinetinińiz bizdiń kóńilimizdi qatty qaldyrady. Óleń joldaryn ersili-qarsyly shashyp tastap, ony qarama-qarsy ornalastyryp, ońdy-soldy ermek qylypsyz. Poezıany shyndyǵynda úlken oıyn dep túsinińiz jáne solaı bolyp qalatynyna senińiz. Erejesiz oıyndardy siz qaıdan kórip edińiz? Nelikten, osy eresekter balalarǵa da aıan nárseni jıi umyt qaldyrady eken?
Ch. B. Qymbatty Chesek, biz úshin shyn máninde kimniń qylmysker ekeni sonshalyqty qyzyq boldy, – biz eń sońǵy sátke deıin qobaljydyq. Aıaq asty ólgen adam tabyttan túregelip qylmyskerdi kórsetedi. Al, saǵan kerek bolsa! Mine, tosyn syı! Aldaǵy ýaqytta seniń jibergen shyǵarmalaryńdy asqan qyzyǵýshylyqpen oqıtyn bolamyz. Tek baǵa berýdi áli biraz jyl kútýińe týra keledi. Jan tebirenter tarıhty tek Agata ǵana jazbaǵan, Gomer myrza da, Shekspır myrza da, tipti Dostoevskıı myrzada solaı jáne solar sekildi áldebireýdiń barshylyq ekenine sizdiń kózińiz jetedi dep senemiz. Eń izgi tilekpen...
M. O. « Zúbárjattan quıylǵan appaq parsylardaı, jyl, qoshtasarynda qalyqtap shyqty...» Kókeıde kóp saýal qaldyrady: nege parsylardaı? Nege mindetti túrde aq? Nege qalyqtap shyǵady? Budan arǵysy da bizdiń kúdigimizdi seıilte qoımady. Sońynda jylandardyń arbaýyna ushyraǵan Adam ata paıda bolady... Batyl qadam. Degenmen bul oıdyń adamzat sanasyna ornyǵa qoıýy neǵaıbyl. Óıtkeni, adamdar Haýa anany áldeqashan kináli retinde sanaǵa berik túıip qoıǵan.
V.Kamıllaǵa. Adamdardy dúnıede ne bólip tur? Kózge kórinbeıtin alyp jar. Alyp shaharlardy ne nársemen salystyrý kerek? Jýnglı nemese omartamen. Bos keńistik týraly ne aıtsa bolady? Onyń jemissiz ekenin. Sozylǵan ǵasyrlar qandaı kúıge ushyraıdy? Álbette, úziledi. Redaktordy kóńilin qaldyrǵan ne? Mine, osy.
El. M. T. Bes betten turatyn «Aqyn» atty poemańyz ádebı baǵasyna ıe bola almaǵanymen, tanymyladylyqqa degen úmittiń jolyna tóselgen raýshan gúlderi bar baılyqqa ıe bolýdaǵy eńbegińiz Mýza týraly ańyzǵa jaqsy mysal bolypty. Panı Elá, siz mundaıdy qaıdan kórdińiz? Bul jartyqudaıdyń tegi men mekenjaıyn aıtyńyzshy. Qaı baspa oǵan ár jolyna taza altynnan qalamaqy tólep, taǵy da ony talmastan gúlge orap qoıyp otyrǵanyn jáne onyń ómirde tek tátti túster kórýiniń syry nede ekenin bilgimiz keledi. Bizge belgili barlyq aqyndardyń túsine kirmeıtin pále joq, onyń ústine, olar qarajattyń jetispeýshiliginiń kesirinen tis aýrýynan da azap shegip júrgenderi taǵy bar. Sondyqtan, árdaıym taǵdyr olarǵa kúlip qaraı bermeıdi. Biraq áldekimderge keıde baqytty sátter ornaıtyny bar, degenmen ol da máńgilik emes, bir kúni sarqylady.
Rob. I. Jo-joq, eshkim eshqashan shyǵarmany «ózi úshin» jazbaıdy, qatelesesiz. Barlyǵy da qabyrǵaǵa bormen «Ioskobalvan» degennen bastap «Iosıf jáne onyń dostarymen» aıaqtap, óz oıyńdy áldekimge aıtýǵa degen talpynystan týǵan. «Ózimiz úshin» biz tek kúndelik jazamyz.
V. jáne K. Avtorlyq keshterdi nemen jaryqtandyrý týraly saýalǵa tosqaýyl qoıýdy suraǵan ótinishke jaýap retinde, biz lampalardy qoldaıtynymyzdy aıtqymyz keledi. Kóńil-kúı-jaqsy nárse, degenmen maı shamdar tym jasandy ári ázirge Polshada baıqala qoımaǵan sıvılızasıany eske salady. Onyń ústine, avtor tyńdarmandarmen áńgimelesip qana qoımaı, shyǵarmalaryn da oqyp beredi, al munyń mundaı tym álsiz jaryqta múmkin emestigi anyq. Avtordyń betine tómennen túsken jaryq, rýmyn fılmderindegi dushpan beınesin eske salatynyn aıtpaı-aq qoısa da bolady. Ekeýińizge de bar jaqsylyqty tileımin.
M-L. Bizdiń esperanto úshin arnaıy aıdar bólýge degen nıetimiz joq. Bul jasandy qoǵamnyń árinen aıyrylǵan ári bázbireýdi oılandyratyn nemese qoldanysqa engizetin til emes. Sondyqtan bul tilde jazylǵan shyǵarmalardyń ómirlik mánine kúdikpen qaraımyz. Alaıda, sizdiń bárine ortaq tilge degen armanyńyz qurmetteýge turarlyq. Ár ult tilderiniń damýy túbi osyǵan alyp keledi dep senemiz. Bile júrińiz, soǵystyń basatalýynyń basty sebebi ortaq tildiń joqtyǵynda emes. Oǵan tarıh pen kúndelikti ómirimiz dálel ekeni anyq. Mysaly: dál qazir A. esimdi azamat B. esimdi azamatty basynan poláksha sóılegeni úshin bir qoıady deý aqylǵa syımaıdy.
L. I. P. Ataqty adamdardyń dúnıeden ozǵan ekinshi kúni-aq ol týraly estelik óleńder tolassyz kele bastaıdy. Bir jaǵynan, bul avtordyń jaqsy minezi týraly habardar etse, ekinshi jaǵynan, onyń ádebı qundylyqtaryn shyn máninde saqtap qalǵanyna kúmánmen qaratady. Asyǵystyq, sırek jaǵdaıda bolmasa, jartylaı sharýlardy ómirge ákeledi. Birinshi kezekte qaǵazǵa suranyp turǵan ne dep oılaısyz? Árıne, ádettegi jaýyr bolǵan metaforalar men kádimgi pafos. Shyndyǵynda ol týraly estelikter qulyptaspen birge joǵalary sózsiz. Qulyptas: «Sen kettiń, endi bizben birge emessiń, biraq, seniń shyǵarmashylyǵyń tiri». Baqılyq bolǵan janǵa «sen» dep jáne onyń esimin ataý óte tanymal tásil. Bizge Ksaverıa Dýnıkovskııdyń ólimine qatysty kóptegen óleńder kelip tústi. Barlyǵy da ony Ksaverıı dep atap, onyń eskertkish bolyp qalatynyn alǵa tartqan. Shyndyǵynda osy sózdi avtordyń ózine qarata aıtatyn bolsa ózgeshe syıpat alar ma edi?
K. Tomashqa. «Aıaq asty jıyrma shaqty óleń jazdym. Jáı ǵana baspa betin kórgenin qalar edim...», – depsiz. Ókinishke oraı, bul ázirge múmikin emes uly Paster.
E. S. «Ómir súrý qolymyzdan kelmese de, ómirdi ańsaımyz (ańsaımyn),/ Syra ishý qolymyzdan kelmese de, syrany ańsaımyz (ańsaımyn)»... Jaqsha ishindegi nusqalardy sátsiz dep taptyq.
T. K. Áńgimeniń basy ıakı aıaǵy bolmaýy oryndy, biraq ortasy mindetti túrde bolýy kerek.
A. K. Ia, Lúda. Elúar poláksha sóıleı almaǵanymen, óleńderin aýdarǵanda osynshalyqty ony eske túsirýdiń qajeti qansha?
Markýs. Poemanyń birinshi bóliminde áıel keıipkerdiń keýdesinen júregin julyp alyp, ony kórtyshqandardyń talaýyna tastaıdy. Sońynda osy keıipker dál sol áıelge onyń júreginiń soǵysy ózine arnalatynyn aıtady. Qosalqy júrek, múldem sırek qubylys. Ǵylymnyń nazaryn aýdaratyn shyǵar dep senetin bolamyz.
Peges. Óleńderdiń júıesinde ómirdiń máni bar ma depsiz. Al orfografıalyq sózdik múldem olaı oılamaıdy.
Z. Malına. «Shyǵarmany qalaǵanyńyzsha ózgertińiz, tek jarıalamańyzshy!» Biz eleýli jańalyq engizdik: «Lozannyń lırıkalyq mınıatúralary», ókinishke oraı, jarıalanyp qoıǵan.
*Grafomanıa: jazýshylyqqa qumartý (birdeńeni oıynan shyǵaryp jazamyn dep qur bosqa álektený)
Aýdarǵan: Aıgerim SERİKBAI,
Solaqaılar ádebı klýby,
Polsha
