Máshhúr Júsip óziniń "Ana tili týraly" atty jazbasynda (Máshhúr Júsip shyǵarmalary. 9-tom. Pavlodar-2006. 317 b.) Qazaq Tili týraly bylaı deıdi:
"... Sarttan oqyǵany sart tiline eliktedi. Noǵaıdan oqyǵany noǵaı tiline eliktedi. Anan suratqan orystan oqyǵany orys tiline eliktedi. Óziniń jergilikti tilinen aıyrylyp qaldy. Qatyn eshqandaı, eshkimnen oqyǵan joq. Burynǵy eski qazaq tili qatynda qaldy. Osy qatyn tilin durys biletuǵyn qazaq joq demeıin, sanalmasa, nama qalǵan shyǵar. "Ana tili" degenniń mánisi - osy".
Áýlıeniń osyndaǵy "Burynǵy eski qazaq tili" dep otyrǵany - bizdiń ata-babalarymyzdyń Tili - baǵzydan kele jatqan qasıetti ATA TİL. Onyń nelikten "Ata Til" bolatyndyǵynyń sebebin biz talaı maqalalarymyzda dáleldep aıtqanbyz. Sol maqalalardyń basty biri - Jumabaı Shashtaıuly aǵamyzdyń arqasynda "Qazaq Ádebıeti" gazetiniń tórt birdeı nómirinde tutas jarıalanǵan "Ulttyq Is pen "kóptildilik" hám Ulttyq ıdeologıa" (QÁ. qarasha-jeltoqsan. №№ 47 -50. 2012) atalmysh maqala-tyn. Onda biz san myńdaǵan jyldar boıy kemeldene qalyptasqan Ata Tilimizdiń álemdik barsha adasqaq ilimderdiń (dinderdiń) de qadymǵy haq negizderiniń qupıasyn jasyryn da jarıa saqtap turǵan asa qasıetti de qupıa Til ekendigine sandaǵan ǵylymı mysaldar keltirdik. Qazirgi zamanda bizge aýadaı qajetti Ulttyq ıdeologıa negiziniń de Ata Tilde ekendigi, "Úshtuǵyrly til" saıasatynyń Qazaqty "úsh tilmen tirideı baýyzdap óltiretin" soraqy qylmys ekendigi de sonda baıandaldy.
Qosh. ol maqalany oqyǵysy keletinder - ózderi taýyp alyp oqı jatar. Al, biz búgin Joǵarǵy Bıligimizdiń "Úshtuǵyrly til" saıasatynyń qazaq halqyn tirideı joıyp jiberýge baǵyttalǵan alapat qylmys ekendigi jaıynda buryndary aıtqandarymyzdyń basty tujyrymyn osy jelide qysqa da nusqa túrde taǵy da bir qaıtalaıyq.
***
[caption id="attachment_16135" align="alignright" width="292"]
Tynyshtyqbek Ábdikákimuly[/caption]
Jalpy, Ata Tilimizdegi ejelden kele jatqan BESTANYM (Adamtaný, Tabıǵattaný, Kúntaný, Ǵaryshtaný, Táńirtaný) İliminiń ańqymalyq ǵajap ǵylym-bilimi jaıynda biz talaı aıttyq, talaı jazdyq. Sondaı Sózderdiń bir parasy paraqshamyzda da saqtaýly tur. Bestanym İliminiń qupıasy tek Sóztanym arqyly ǵana ashylady. Sóztanym degenimiz - Tiltanym. Ony ózimizshe zerttep júrgenimizge de shırek ǵasyr boldy. Al, Tildi bilmesek, Sóztanym-Tiltanym ǵylym-bilimin qalaı ıgermekpiz? Áne, Ata Tildiń asa qasıettiligi de, asa qajettiligi de sonda.
Álemdik ǵylym áli kúnge deıin adam balasynyń nendeı jaratylys ekendigin túpkilikti bile almaı, dal bolyp otyr. Bizdiń Ata Tilimizge ol Beseneden (Bes Ene: 1. "Bes Sheshe". 2. "Jazmysh". 3. "Mańdaı". 4. Vremá pervotvorenıa ) beri belgili. Mysaly, adamtanýdyń ejelden kele jatqan ańqymalyq sansyz termınderi men qaǵıdattarynan úsh-aq Sóz alaıyq:
IS (dýshıstoe dýnovenıe; aromatnoe proıshojdenıe; dýshıstyı Dýh),
ES (dýshıstoe dýnovenıe; dýshıstyı Dýh-Razým; aromatnoe Soznanıe; blagoýhaıýshaıa Památ)
ON EKİ MÚSHE (ony on túrli on sezim múshesi hám "Sóz ben İstiń músheleri" retindegi til men qol-aıaq)
Ańqymalyq mán-maǵynasy hám mánisi men mańyzy shynynda da kerim rýhanı jupar ańqyǵan osy Sózder jaıyndaǵy jazbalarymyzdy oqyǵysy kelgender paraqshamyzdan oqı alady. Biz IS (jupar Rýh - jupar Tek) ıakı Rýh jaıyna ǵana toqtalamyz.
Rýh demekshi, arabtyq bul sózdiń negizi - "Rıh". Ol da "ES" (jupar jel - samal) ıa "IS" (aromatnoe dýnovenıe.,) sózderi sekildi, "jel" degendi bildiredi, biraq, rýhanı jupary joq. "Rıh" sóziniń kóne túri - ebireılik búlingi "Rýakh" (tynys-dem) sózi. Onyń o bastaǵy taza túpnusqasy - arǵy babalarymyzdyń ańqymalyq kóne "ÚRİK" (aýyzdan shyqqan jupar jel; jumaqtyq jupar Rýh) termıni. Teginde, álemdik fılosofıa men teologıada "Rýh" degen mánde qoldanylatyn kóptegen sózder - bizdiń baǵzydan kele jatqan Ata Tilimizde ǵana taza saqtalǵan. Solardyń basty bireýi - "Jupar" (dýshıstyı Dýh), latyndyq búlingi úlgisi - "Spır(ıt)". Iaǵnı, arabtyq "Rýh" sózi de qadymdaǵy "ÚR" (aýyzdan jupar jel shyǵar; jumaqtyq jupar jel; jupar Rýh; jupar Jumaq) Sózi negizindegi ańqymalyq ejelgi "ÚRİK" (ÚR+ik) termıninen bylaısha búline túzilgen: ÚRİK - "Rýakh" - "Rıh" - "Rýh". "Rýh" degen sózdiń ańqymalyq baıyrǵy mánisin de, onyń nendeı qubylys ekendigin de arabtyń áli kúnge deıin múlde bilmeıtindigi sodan. Tipti, olardyń "Aspannan túsken Kitabynda" da oǵan esh jaýap joq:
"Olar senen jan (rýh) týraly suraıdy. "Jan dúnıesin Táńirim ǵana biledi. Senderge berilgen bilimniń shegi az ǵana", - de" (Quran kárim, aýdarǵandar. Rátbek qajy Nysanbaıuly, Ýahap Qydyrhanuly. "Isira" súresi, 85-aıat. 243 b.).
Qurandaǵy Rýh týraly barsha "bilim" - osy aıat qana. Al, "Rýh" sóziniń qaı sózden qalaısha búline jaratylǵanymen qosa, onyń ańqymalyq kóne mánisi de, Rýhtyń qandaı qubylys ekendigi de Qazaqtyń Ata Tiline beseneden belgili.
****
Bizdiń dana babalar Rýhty "İIE" dep te ataǵan. Slaván baýyrlar tilinde ol yqshamdalyp, "IA" (Ia: "Men") túrine kóshse, búlingi "EGE" nusqasy latyn tilinde "EGO" (Ia. "Men") keıpine enedi. Dana Abaıdyń "Men" men "meniki"-niń maǵynasy - eki"; "Men" ólmekke taǵdyr joq áýel-bastan" degendegi "MEN" ("Men!" deýshi Adam-Rýh) jaratylysynyń sóztanymdyq bir syry osyndaı. Al, jalpy, "Men"-niń "Biz!" deýshi ortaqshyl Rýh (QOSH EGE), nemese, tek "Men! Men!" deýshi menmen-ózimshil Rýh (KEJ EGE) bolýynyń syry, ol - ańqymalyq ózinshe bir doktrına.
Sonymen, Sóztanymdaǵy mynadaı keri transformasıanyń kýási boldyq:
İIE - "IA" (Men)
İIE - "EGE" - "EGO" (Men)
"Qosh Ege" (Adam retindegi jupar İıe-Rýh), "Jupar İıe" (Qudaı retindegi jupar Rýh), t.s.s. ańqymalyq baǵzy termınder solaısha túzilgen. Ańqymalyq kóne "Jupar" termıni latyn tilinde "Spırıt" túrinde kórinse, arab tilinde ol búlingi "Jaf(f)ar" túrinde tirlik etedi.
Jupar Rýh (IS) óziniń on eki múshesi (sezim músheleri) arqyly, qorshaǵan ortadan alatyn barsha "ınformasıany" ıakı Oılardy (dybyssyz Sózderdi) "Oılaý Múshesi" retindegi Myı (ES) dúnıesinde qorytyp, sáıkesinshe "sheshim qabyldap", soǵan oraı, jasampazdyq ıa joıympazdyq kórsetedi.
Myıdaǵy barsha Oı - Rýhtyń óz Oılary (Sózderi). Ol sol Oılarmen ıakı "Sózdermen" sheksiz kombınasıa jasap, tań-ǵajaıyp ómir týyndatyp jatady. Til degenimiz, áne, - sondaı ǵajap! Kez kelgen ulttyń Tili de - sondaı jasampaz da joıympaz qudiret!
Qosh. Endi, ulttyń kez kelgen jeke ókiliniń Tiline keleıik. Árıne, onyń Tili de - óz ultynyń Tili negizinde ǵana qalyptasa ómir súretin ózinshe bir fenomen. Sondaı qasıetimen ǵana ol - sol ulttyń asa qabiletti, taza da tekti ári kemel ókili bola almaq. Mine, bizdiń aıtpaqshy bolyp otyrǵan qasiretti máselemizdiń mánisi de týra osy jaǵdaıattardan shyǵady.
***
Boıǵa bitken balanyń, qursaqta jetilý barysynda, eń áýeli "óz Anasyn tanýmen udaıy shuǵyldanatyndyǵyn" qazirgi jurttyń bári derlik biledi. Iaǵnı, perzent Dúnıege kelmeı turyp-aq, jatyrda jatyp, óz Anasynyń minez-qulqyn, nemen shuǵyldanatyndyǵyn, daýysyn, t.s.s. faktorlardyń barlyǵyn túısik deńgeıinde "uǵynýǵa" jetisedi. Sonyń ishindegi eń mańyzdy faktor, árıne, - Ata Til negizinde sóılenetin Sózder. Demek, "ár sábı, qursaqta jatyp-aq, óz Ata Tilin meńgere bastaıdy" degen sóz. Sóıtip, ol qursaqtyq "toǵyz aı, on kún" ǵumyrynda Ult Perzenti bolýdyń alǵashqy negizderin qalyptastyrady. Ol merzimdi "bir jyl" dep qoıalyq, ıaǵnı, "bir jas".
Osy oraıda, Ańqymanyń adamtanýdaǵy kezekti bir postýlatyn keltiremiz:
"On úshte - otaý İıesi"
Baıqaısyzdar ma, áńgime basynda aıtylǵan kóne "İıe" (Adam-Rýh) termıni qaıta shyqty aldymyzdan. Al, osyndaǵy "otaý" degenimiz qandaı "otaý"? Ony Ańqymadan maqurym qalyp máńgúrttengen keıingi qazaq kádimgi otaýmen (jas jubaılar mekeni retindegi kiıiz úımen) shatastyrady. Joq, ol "otaý" - Rýh basqarymyndaǵy Aqyl-Estiń "Otaýy". Aqyl-Es İıesi retindegi Rýh jaratylysynyń taǵy bir aksıomasynyń "Otyz omyrtqa, qyryq qabyrǵa" bolatyndyǵy da jáne ol qaǵıdanyń kádimgi otaý (jas jubaılardyń kiıiz úıi) formýlasy bolyp tabylatyndyǵy da sondyqtan.
Sonda, mynadaı danalyqty uǵynýymyz qajet. Rýhtyń ózi "jartylaıerkek-jartylaıurǵashy" túrindegi birtutas jaratylys. Soǵan oraı, onyń óziniń de, óz basqarymyndaǵy Aqyl-Estiń de qabilettik sıpattary "Ańqyr-Áke" jáne "Múńkir-SHeshe" ("Ańqyl" jáne "Jerit" degen ataýlary da bar) túrinde bolady. Sondaı "erkek Ańqyr" men "urǵashy Múńkir" túrindegi "áke-sheshelik" jup qabilettiń ózara udaıy "ortaq tirlik etýi" barysynda, Sana ishinde, "ıadrolyq tizbekti reaksıa" prınsıpi negizinde, sansyz Oılar (dybyssyz Sózder) "kúrkireı" jaratylyp jatady. Solardyń bári - Rýhtyń "Áke-SHeshe" retindegi Ańqyry men Múńkiriniń ortaq balalary". Iaǵnı, "Es Otaýynyń İıesi (Rýh) men onyń balalarynyń Bastaǵy turaǵy" - ózinshe bir rýhanı "Otaý". "Rýh pen Es turaǵy" retindegi Basqa kıgiziletin dástúrli baskıimderdiń biriniń "Taqıa" ("Tákıe": baspana) atalǵandyǵy da sodan.
Mine, "On úshte - Otaý İıesi" qaǵıdasynyń bir syry, qysqasha aıtqanda, osylaı ashylady. Mundaǵy "on úsh" degenimiz - adamnyń jas mólsheri. Sonyń ózi - perzenttiń joǵaryda baıandalǵan "qursaqtyń bir jyl ǵumyry" men qursaqtan shyǵyp, kádimgi adam balasy retinde ómir súrgendegi on eki jyldyń qosyndysy:
"Qursaqtyq" bir jyl + týǵannan keıingi balalyq on eki jyl = on úsh jyl"
***
"On úshte - Otaý İıesi". Endi osy postýlattyń ańqymalyq baǵzy mánisin tujyrymdaıyq. Mundaǵy "Otaý" men "İıe" jaıynda da aıtyldy. Al, atalmysh qaǵıdadaǵy "on úsh"-tiń "qursaqtyq" bir jyl + týǵannan keıingi balalyq on eki jyl = on úsh jyl" ekendigin de bildik. Iaǵnı, "qursaqtyq "toǵyz aı, on kún" ǵumyrynda Ult Perzenti bolýdyń alǵashqy negizderin óz túısiginde Ata Til arqyly qalyptastyratyn urpaq, Dúnıege kelgen soń, on eki jyl boıy, Ult Perzenti bolýdyń áýelgi tolyq bir stadıalyq sıklyn bastan ótkeredi" degen sóz. Sol on eki jyldyń da ańqymalyq óz anyqtamalary bar:
"On ekide - bir Gúl".
"On ekide bir gúli ashylǵan (ıa ashylmaǵan)".
Al, osyndaǵy "Gúl" degenimiz nendeı uǵym? Ol, "Bastaǵy Baqtyń" ("Kósegeniń" ıakı juparly Jumaq Estiń) sımvoly retindegi "Gúl" ǵana emes, - sol "Bastaǵy Baqtyń İıesi" retindegi jupar Rýhtyń (Qosh Egeniń) da sımvoly retindegi "rýhanı Gúl". Abaı aıtqan "Imanıgúl" - sol "Gúldiń" arqasynda ǵana paıda bolatyn perishtelik qubylys.
Sonymen, "On ekide - bir Gúl" postýlatynyń bir ınterpretasıasy:
"Rýh retindegi jas urpaq bastapqy on eki jylda Ult Perzenti bolyp qalyptasýdyń Ata Til qamqorlyǵyndaǵy alǵashqy ári negizgi stadıasyn bastan ótkeredi". "Qursaqtyq ǵumyryn" qossaq, "On úshte - Otaý İıesi".
Mine, urpaqtyń Ult Perzenti bolyp qalyptasýynyń alǵashqy táńirlik shartyn kózge shuqyp kórseterdeı kózeıtin ári kósem de kórkem aıtyp turatyn osyndaı da kóne ańqymalyq ǵajap ǵylym bar - qasıetti Ata Tilimizde. Shynyn aıtaıyq, bizdiń shırek ǵasyr boıy "alýan qundylyqtaryna" essiz-kózsiz elpeńdep, eltip, elirip júrgenimizdegi "órkenıetti elderdiń" úsh uıyqtasa túsine de kirmeıtin danalyq - bul. Arǵy babalarymyzdyń urpaqty Ana qursaǵynda da, týǵannan keıin de adamdyq Rýhynyń ("Ulttyq Men"-iniń) qalyptasýy barysynda, shyn mánisinde elman (patrıot) etip tárbıeleýdegi ustanǵan qarapaıym da qasterli rýhanı taǵylymnyń basty bir formýlasy jónindegi aıtylar sózderdiń biregeıi - osyndaı.
Árıne, bul taqyrypty dendete bersek, Ata Tilimizde danyshpandyq sóz kóp. Óte kóp. Áńgimemizdi qorytyndylaýǵa kóshemiz.
****
"On ekide - bir Gúl" postýlatynyń ınterpretasıasyn taǵy bir qaıtalaıyq: "Rýh retindegi ár jas urpaq bastapqy on eki jylda Ult Perzenti bolyp qalyptasýdyń Ata Til qamqorlyǵyndaǵy alǵashqy ári negizgi stadıasyn bastan ótkeredi". "Qursaqtyq ǵumyryn" qossaq, "On úshte - Otaý İıesi".
Iaǵnı, ár balanyń tek óz ultynyń taza ári kemel ókili bolyp qalyptasýyna qajetti basty ańqymalyq alǵy shart - urpaqtyń áýelgi on úsh jyl ("qursaqtyq ǵumyrdy" qosa eseptegende) boıy tek óz Ata Tiliniń qundylyqtary negizinde ǵana biryńǵaı taza oqyp ósýi, tárbıelenýi. Mundaǵy "óz Ata Tiliniń qundylyqtary negizindegi biryńǵaı ulttyq tárbıe men oqý-bilim" degenimiz ne? Ol - Ata Til álemi tutas qamtyp turatyn ulttyq ádet-ǵuryptyń, salt-dástúrdiń, ulttyq fólklordyń, ulttyq dúnıetanymnyń, t.s.s. sansyz etnografıalyq rýhanı qazynalardyń birtutas garmonıaly jıyntyǵy. Al, bizdiń jas urpaqty elman (ult patrıoty) etip tárbıeleýdegi qazirgi ulttyq ustanymymyz ben baǵdarlamamyz, qaırat-qareketimiz qalaı? Qalaı bolýshy edi, óte qorqynyshty! Sebebi, "On ekide - bir Gúl", "On úshte - Otaý İıesi" kanondarynyń Ult Perzentin qalyptastyrýdaǵy atam zamandaǵy táńirlik mánisi men mańyzynan biz múlde ısalmaspyz.
Qazir "Úshtuǵyrly til" saıasatynyń pármeni balabaqshaǵa da jetti. Iaǵnı, orysshalanǵan qoǵamymyzdaǵy qazaq balasy úsh jasynan bastap, óz tilin de, orys tilin de, aǵylshyn tilin de "birmezette úırene" bastaıdy. Al, urpaqtyń ulttyq "Men"-i qalyptasýynyń biryńǵaı Ata Til qundylyqtarynyń ǵana negizinde, on úsh jyl udaıy ári úzdiksiz júrgiziler ulttyq tárbıe men oqý barysynda ǵana múmkin ekendigin eskersek, "úsh tildi qatar meńgermek" úshjasar sorly urpaǵymyzdyń ulttyq Rýhy qunarynyń ózge tilder áserinen salǵan jerden-aq birden "surapyl shaıyla" bastaıtyndyǵy - aqymaqqa da aıan jaǵdaı. Nátıjesinde, eshqandaı ulttyq "Men"-i joq, ne qazaq emes, ne orys emes, ne aǵylshyn emes, tutas bir dúbára urpaq paıda bola bastaıdy. Sáıkesinshe, ol urpaqtyń sanasynyń ózi de - "alashubar Sana" keıpine, sózdik qorynyń da "ýly vınegret" sıpatyna enetindigi daýsyz. Beınelep aıtqanda - solaı. Ondaı dúbára urpaqtyń keleshek qoǵamynyń da "alashubar-ýly vınegret" túrinde bolmaǵy jáne zańdy. Ult solaı qurıdy. Sonyń bári - ısalmastyqtan. Ol ısalmastyq (Ańqyma İliminiń rýhanı "juparynan" dym sezbeıtin topastyq) - keshegi aqpatshalyq-qyzylpatshalyq orys ımperıasynyń sanaly túrde josparlanǵan úshǵasyrdaıǵy ozbyr otarlaýynyń adam tózbesteı zardabynan qalyptasyp qalǵan erekshe máńgúrttik. Pármendi túrde júrizile bastaǵan "Úshtuǵyrly til" saıasatynyń kesirinen hám "Qazaqstan halqy Assambleıasy" atalmysh esh qajetsiz uıymnyń kólgir tirliginiń saldarynan, Ata Zańymyzdaǵy "Orys tili - ultaralyq qarym-qatynas tili" degen jónsiz baptyń kúnnen kúnge surapyldana kúsh alyp bara jatqandyǵy da - sondaı máńgúrttigimizdiń, túkke qajeti joq ásiretoleranttylyǵymyzdyń, jalpaqshesheıligimizdiń, kórshi elderdiń qabaǵyn baqqandaǵy qosúreıligimizdiń, "órkenıetti elderge" kózsiz tabynýdaǵy ańǵal men esalańǵa ǵana tán elikpe elirmeliligimizdiń, ulttyq qasıetten jurdaı bolyp bara jatqan kembaǵaldyǵymyzdyń soraqy nátıjesi. Biz solaısha, ult retinde, jer betinen birjolata ólip-joǵalýdyń álemde teńdesi joq qıamet-qaıym taýqymetin bastan keshýdemiz. Bolashaǵyn oılamaıtyn beıqosh qazaqtarǵa ol qasiret múlde joq sekildi bolyp ta kórinedi. Sondaı qapersizdik bizdi aqyry, Bilim-Ǵylym mınıstrliginiń "Qazaq Eliniń qabirin túpkilikti qazarlyqtaı" sumdyq ospadar sheshimine dýsharlandyrdy. Árıne, "Elge (Ulttyq Tilge) qabir qazýdyń" Ult aqylyna syımas ondaı ońbaǵan qareketi, ázirshe, Prezıdentimizdiń ták-tágimen ǵana toqtap turǵan sekildenedi. Biraq, "Úsh tuǵyrly til" saıasaty óziniń sol baıaǵy údemeli qarqynynda. Sonyń ózi rýhanı-parasat qoǵamyn qurýǵa qajet Adamdardy qalyptastyrýdyń qamy emes, materıaldyq-tehnıkalyq qundylyqtar qoǵamyn qurýǵa ǵana qajet Mamandardy ǵana qalyptastyrýdyń eshqandaı teorıaǵa súıenbegen joıdasyz bir soraqy amaly. "Qoǵamynyń Basy" retindegi bıliktegilerimizdiń basym bóliginiń kórshi eldiń memlekettik tilinde ǵana tirlik etetindigi de sol sebepti. "Saǵadıevtik bilim reformasy" men "Úshtuǵyrly til" saıasaty barda, memlekettik qasıetti Ata Tilimizdiń qoldanystan birjola shyǵyp qalýynyń qaýpi barǵan saıyn zoraıa bermek. Onyń aqyry qazaq halqynyń joıylýyna aparady.
Tynyshtyqbek Ábdikákimov.
