Osy úsh tildi bilim berý reformasyn bastaımyz degen áńgime shyqqaly, el qulaǵy eleńdeýli, sońy ne bolar eken dep?. Meshin jyly qazaqqa úsh máseleni tabaǵymen tartty. Ol jer, din, til. Endi osy úsheýi elimizdiń kóshi-qon saıasatyna, naqtyraq aıtsaq shetten keletin qandastarymyzǵa qalaı áser etedi.
«Basy aýyrmaǵannyń qudaımen isi joq» degendeı ózderine keletin másele bolmaǵan soń osyny oılap jatqan jan az. Al jergilikti qazaq ózderine qatyssyz dep oılanbaı júr deıik. Onda aldy 60 jyldary kelgen, sońy kelgeli 25 jyl bolǵan sol oralmandardyń óz ókilderi qaıda? Tek áleýmettik jeliden jekeleı eki-úsh belsendisiniń osy úsh máseleniń moınyn qyltıtqanyn anda-sanda oqyp qalamyz. Basqa ún joq, anaý saılaý kezinde sańyraýqulaqtaı qaptap ketetin «qalaýlylary» men atynan at úrketin adamdardyń atyna qurlyǵan qorlarynyń bireýi ústimizdegi meshin jyly atalǵan máselelerge (ásirese jer jáne úsh tildi bilim berý reformasy) qatysty a dep aýyz ashqanyn estimedik.
Endi ne de bolsa kókeıdegi bıylǵy hıt máselelerdiń ishinde úsh tildi oqytýdyń qandastarǵa qandaı kelip-keteri bar ekenin óz álimizshe qaǵazǵa túsirip kóreıik. Qalǵan ekeýin taǵy qudaı buıyrsa alda jazarmyz.
Al birinshi synyptan bastap úsh tilde bilim bere bastadyq delik. Sosyn birinshi synypta balanyń basy «botqa» bolyp ketpesin, bala baqshadan bastap til úırete bereıik dep bir dányshpan shyǵady, ata-ana ıa, jeńil bolady dep eredi. Al syrttan keletin qandastar she ?Bári birdeı jas otaý emes nemese balasy birinshi synypqa barýdan buryn kele qoımaıdy. Ózimiz kórip júrgendeı kóbi jol ortadan qosylady.
Mektepterge syrttan kelgen balaǵa birinshi kezekte ortasyna psıhologıalyq beıimdelý kerek. Onyń alǵysharty balanyń qatarlastary aldynda kúlki bolmaı, olarmen teń nemese olardan jaqsy oqýy. Sonda ǵana dosy kóbeıip, ortaǵa sińip ketedi. Al úsh tildi mektepke shetelden kelgen qazaq balasyn elestetińiz? Ásirese, qytaılasý saıasaty kúshine mingen Qytaıdan kelgen qandas bala. Ol jaqtaǵy qazaq tiliniń múshkil halin týysshylap kelgenderdiń balalarynyń áreń qazaqsha qaıyryp turǵanynan kórip júrmiz. Shynyn aıtqanda, endi shetelden keletin qazaq balalary qazaq tilin turmystyq deńgeıden joǵary bilmeıdi, ıaǵnı qazaqsha beriletin sabaqtardy áreń túsinedi, al aǵylshynsha Qytaı, Mońǵul, Ózbekstanda negizinen shet tili retinde oqytylatyndyqtan, bizdegi mınıstrlik usynyp otyrǵan aǵylshynsha ótiletin pánderdi olar qulaq moldasy retinde tyńdaıdy. Al oryssha... oıbaı atamańyz. Boldy, bitti ! Bala ,birinshinden, jazý bilmeıdi, ekinshden, til bilmeıdi, úshinshden, sabaq bilmeıdi. Sonymen ata-anasy ne deıdi? Kelgen jerine qaraı qaıta qaıqaıaıyq deıdi. Nátıjesinde Qazaqstanǵa barsaq balamyz saýatsyz bolady deıdi de, eshkim kóship kelmeıdi.
Al joǵary oqý oryndaryna keletinder she? Olar úshin jaǵdaı tipti qıyn bolary anyq. Eki túrli mentalıtet, aınalasynda múldem basqasha oılaıtyndar, bul oqýǵa túskennen keıingi másele eken ǵoı. Áýeli sol syrttan kelgen qandastar stýdent atana ala ma? Úsh tilde bilim berýdi bastaǵan júıe, emtıhandy da úsh tilde alary haq. Al olar ondaı synaq túgil, bizdiń qazirgi qazaq tildi keshendi testke áreń daıyndalyp júr. Sonymen olar memlekettik tapsyrystan (syrttan kelgen qandastarǵa bólingen 2%-dyq jeńildik) qaǵylady. A, aıtpaqshy, bolashaqta grant degen bolmaıdy dep jatyr eken ǵoı. Jaraıdy, aqyly, bizdegi aqyly oqýdyń baǵasy bıyl árkim armandaıtyn keıbir joǵary oqý oryndarynda bakalavrıatqa jylyna 800 myń teńgeden asty, bul soma taǵy jyl saıyn óspese, kemimesi anyq. Sonymen balasyn kim shydap barlyq turmystyq shyǵynyn qosa aqyly oqyta alady. Shetten kelgen qazaq túgili, ózimizdiń aýylda otyrǵan aǵaıynnyń buǵan kelgende jaǵdaıy belgili. Áı, aıteý, sol Qazaqstanǵa baryp adam bolsynshy, óz elinde bilim alsynshy dep, oǵan da kóner. Alaıda, sol tilektiń oryndalmasyn bilemiz. Joǵary oqý oryndada úsh til, ol jerde mekteptegi sekildi bala ǵoı, úırenip keter dep mańdaıynan sıpap, kámeletke tolmaǵan balaǵa mektep jaýapty degen úlken qalpaqtyń astynda jumys jasap júrgen adam az. Bilseń bes, bilmeseń eki, otyr, boldy. Sebebi úsh til sol. Bul jeldeı esip júrgen joǵary oqý oryndarynda sabaqtar qazaqsha 50%, aǵylshynsha 30%, oryssha 20% ótiledi degen sybystyń naqtyly kórinisi. Aldyńǵy ekeýin eptep jabar, sońǵysy jabýǵa kelmeıdi-aý. Sońynda sabaq bilmeıtin stýdent oqýdan shyǵady, eline ne jumys izdep bazar jaǵalap ketedi.
Toqsan aýyz sózdiń túıini: ár adam urpaǵy úshin ómir súretini anyq. Qazaqstanǵa barsaq balamyz saýatsyz bolady dep eshkim kóship kelmeıdi, barsam oqı almaımyn dep eshkim kelip oqymaıdy (bizden góri olarǵa Batysqa baryp oqý tıimdi bolady). Aqyr sońynda úsh tildi bilim berý júıesine kóshý - qazaqtyń kóshin birjolata toqtatqan jáne syrttaǵy 5 mıllıon qazaqtyń turyp jatqan eline sińip, joǵalyp ketýin jedeldetken shara bolyp tarıhta (el ishinde jasaıtyn tarıhy odan da qaýipti) qalatyn bolady.
Kóktegin Adýynger
