Bul paıymǵa aımaq halyqtarynyń tarıhı, geografıalyq, mádenı, lıngvısıkalyq jáne dinı turǵyda etene baılanysta bolýy negiz bolady. Sondyqtan Ortalyq Azıanyń áleýmettik-ekonomıkalyq turǵyda turaqty damýy úshin qazir taýarlardyń, qyzmetterdiń, kapıtal men eńbek kúshiniń emin-erkin qozǵalysyn, halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýdy qamtamasyz etý úshin, el qaýipsizdigi men syrtqy qaýiptermen tıimdi kúresý úshin quqyqtyq, ekonomıkalyq jáne uıymdasýshylyq jaǵdaılardy jasaýǵa basymdyq berilýde.
Bizdiń memleketimizdiń odan ári damýyndaǵy Ortalyq Azıanyń erekshe mańyzdylyǵy «Qazaqstan-2050» Strategıalyq qujatynda da bekitilip, nyqtap kórsetilgen. Ol Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy saıası tujyrymdamasy men basqa da strategıalyq qujattarda anyq kórinis tabady.
Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Qazaqstan kórshiles eldermen, ásirese, tarıhy, mádenıeti, dúnıetanymy men kózqarasy bir Ortalyq Azıa elderimen únemi tyǵyz qarym-qatynasta bolýǵa tyrysady» dep atap ótken bolatyn.
Astana aımaqtyń ekonomıkalyq áleýetin tek ujymdyq formatta ǵana rasıonaldy jáne tıimdi paıdalanýǵa bolatyn ortaq resýrs retinde qarastyrady.
Búginderi osy aımaqtaǵy memleketterdiń óńirde qordalanǵan máselelerdi sheshýge at salysýǵa degen umtylysy kúnnen kúnge artyp kele jatqanyn baıqaýǵa bolady. Búgingi tańda Ortalyq Azıa elderi qaýipsizdikten bastap ekonomıkaǵa deıingi keń aýqymdy máseleler boıynsha óńirlik yntymaqtastyqty damytý qajettiligin birdeı túsinip-túısinip otyr.
Sońǵy eki jylda úkimetaralyq jáne aımaqaralyq baılanystar belsendi júrgizilip, ózara is-qımyl sapaly jańa deńgeıge kóterildi. Sóıtip aımaq basshylarynyń saıası erik-jigeri mańyzdy ról atqarǵan besjaqty qarym-qatynasta úlken nátıjege qol jetkizildi.
Ortalyq Azıa baǵytyndaǵy ortaq mańyzdy jetistik retinde 2018 jyly 15 naýryzda Astana qalasynda ótken Ortalyq Azıa memleketteri basshylarynyń jumys keńesin ataýǵa bolady. Bul - kóp jyldan bergi osyndaı formattaǵy alǵashqy kezdesý. Onda óńir kóshbasshylary besjaqty yntymaqtastyqtyń negizgi alǵysharttaryn aıqyndap, keleshekke arnalǵan josparlardy belgilegen bolatyn.
Forýmnyń qorytyndysy boıynsha joǵary deńgeıdegi osyndaı kezdesýdi jyl saıyn Naýryz merekesi qarsańynda ótkizý týraly ýaǵdalastyq jasaldy. Qazirgi ýaqytta taraptar Tashkentte (Ózbekstanda) ótetin kezekti samıttiń uıymdastyrý máselelerin talqylap jatyr.
Onda aımaqtyq turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý, lańkestikpen, dinı ekstremızmmen jáne zańsyz esirtki aınalymymen kúresý boıynsha jumysty úılestirý sheshimderi de qabyldandy.
Taraptar óńiraralyq jáne transshekaralyq baılanystardy damytý arqyly ınvestısıalyq ózara baılanystyń jaǵdaıyn jaqsartý úshin, ekonomıkany jańa ınovasıalyq-sıfrlyq platformaǵa kóshirý, tarıftik saıasatty ońtaılandyrý jáne tranzıttik tasymaldardyń ákimshilik prosedýralaryn jeńildetý arqyly saýda-sattyq, ekonomıkalyq yntymaqtastyqty kúsheıtýge daıyn ekendikterin ashyq baıqatyp otyr.
Degenmen bul arada mundaı keńesýshi tetiktiń syrtqy oıynshylardan óńirdi ajyratýǵa nemese olarǵa qarama-qarsy qoıýǵa baǵyttalmaıtynyn basa aıta ketý kerek. Bul óte mańyzdy nárse. Kerisinshe, Ortalyq Azıa elderi barlyq seriktestermen, sonyń ishinde Reseımen de, Qytaımen de, AQSH-pen de, Eýropalyq Odaq jáne basqa eldermen de yntymaqtastyq baılanysyn odan ármen damytýǵa múddeli.
Shyn mánisinde, naýryz aıyndaǵy kezdesýde memleket basshylary «aımaqtyń barlyq elderiniń tyǵyz yntymaqtastyǵy men ózara baılanysy osy óńirdiń saıası jáne ekonomıkalyq turǵyda baq-qýattylyǵyn qamtamasyz ete alady» degen tezısti tolyqtaı qoldady.
Osylaısha, Ortalyq Azıa elderi aımaqtaǵy tatý-tátti kórshi qarym-qatynasynyń berik júıesin qurýǵa múmkindik aldy. Bizdiń besjaqty jemisti qarym-qatynasymyz barlyq baǵyttarda belsendilik tanytyp, úlken qoldaýǵa ıe boldy.
Máselen, Ortalyq Azıa syrtqy ister mınıstrleriniń besjaqty kezdesýleri turaqty túrde ótkiziletin bolyp sheshildi. 2017 jyly Nú-Iorkte ótken BUU Bas Assambleıasynyń 72-shi sesıasynda jáne 2018 jyly Sholpan Atadaǵy (Qyrǵyzstanda) kezdesýde óńir elderiniń mınıstrleri Birlesken málimdeme-hattamany qabyldady. 2017 jyldyń qarasha aıynda Samarqand qalasynda (Ózbekstan) ótken kezdesýde Qazaqstan Respýblıkasy bastamasymen 2018-2019 jyldarǵy aımaq elderiniń syrtqy ister mınıstrlikteri arasyndaǵy Yntymaqtastyq baǵdarlamasynyń qabyldanýy mańyzdy qadamdardyń biri boldy.
Ortalyq Azıa elderiniń Qaýipsizdik Keńesteri apparatynyń arasyndaǵy eki jaqty deńgeıdegi konsýltasıalardy turaqty túrde júrgizý jaǵy da bir jolǵa qoıylyp keledi. Aımaqtyq qaýipsizdik jáne lańkestikke qarsy is-qımyl baǵytyndaǵy baılanystary da jandanyp, erekshe kózge túsýde. Bizdiń elderdiń bul baǵyttaǵy amal-tásilderi bir-birine uqsas, bir-birine jaqyn.
Zańsyz kóshi-qonmen, esirtki kontrabandasymen, uıymdasqan qylmyspen jáne basqa da qaýip-qaterlermen kúresýde arnaıy qyzmetter men quqyq qorǵaý organdary deńgeıindegi yntymaqtastyq ta nyǵaıyp keledi. 2017 jyldyń 5-7 qazan aralyǵynda Sholpan Atada (Qyrǵyzstan) Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Tájikstan ishki ister mınıstrleriniń alǵashqy kezdesýi sátti ótti. Onda taraptar transóńirlik qylmysqa qarsy kúreste ishki ister mınıstrlikteriniń kúsh-jigerin úılestirýge shaqyratyn turaqty óńirlik konsýltatıvtik organ – OAÓ ishki ister mınıstrleri keńesin qurý múmkindigin qarastyrýǵa kelisti.
Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrý úshin ózara kúsh jumyldyrý jaǵy da úılestirilip jatyr. BUU Qaýipsizdik Keńesine saılanǵannan keıin Astana Ortalyq Azıadaǵy barlyq bes memlekettiń múddelerin alǵa tartý úshin osy yqpaldy halyqaralyq uıymnyń múmkindikterin barynsha qoldanýǵa tyrysty.
2018 jyldyń qańtarynda BUU Qaýipsizdik Keńesiniń tóraǵalyǵy tizginin alǵan Qazaqstan Aýǵanstandaǵy ahýal men Ortalyq Azıadaǵy beıbitshilikti, qaýipsizdik pen damýdy nyǵaıtý jónindegi sharalardy talqylaýǵa, tushshymdy dıskýssıa qurýǵa negiz bola bildi.
Ortalyq Azıa memleketterimen shekarany halyqaralyq-quqyqtyq deńgeıde tirkeý máselesi boıynsha da eleýli jetistikterge qol jetkizildi. Búginderi óńirdegi syrtqy shekaralarymyz tatý-tátti kórshilik qarym-qatynas pen yntymaqtastyǵymyzdyń kókjıegi ispetti.
2017 jyly Ózbekstanmen aradaǵy memlekettik shekarany delımıtasıalaý aıaqtaldy. Samarqandta 2017 jyldyń qarashasynda Qazaqstannyń, Túrkimenstannyń jáne Ózbekstannyń memlekettik shekaralarynyń túıisý núktesi týraly kelisimge qol qoıý arqyly Qazaqstandaǵy qurǵaq mekendegi shekaralarynyń búkil perımetri boıynsha delımıtasıalaý prosesin tolyq aıaqtaýǵa qol jetkizildi.
2017 jylǵy jeltoqsanda Qyrǵyzstan prezıdenti Sooronbaı Jeenbekovtiń Astanaǵa resmı sapary kezinde tarıhı mańyzdaǵy qujattarǵa qol qoıyldy. Atap aıtqanda, olar - Memlekettik shekaralardy demarkasıalaý týraly shart pen Memlekettik shekaralar rejımi týraly kelisim.
Ortalyq Azıa elderimen ózara ekonomıkalyq yntymaqtastyq qarqyndy damyp, ol óńirlik yntymaqtastyqtyń «lokomotıvine» aınalýda. Ótken jyldyń 10 aıynda Qazaqstannyń osy aımaq elderimen ózara saýda-sattyq kólemi 30% -ǵa artyp, 3,4 mlrd dollardy qurady. Bizdiń baǵalaýymyz boıynsha, taýar aınalym kóleminiń odan ary ósýine áli de úlken potensıal bar. Sonyń ishinde jeke sektordy, shaǵyn jáne orta bıznesti nyǵaıtý arqyly áli de úlken jetistikterge jetýge múmkindik baryn erekshe ataýǵa bolady.
Aımaqaralyq jáne transshekaralyq yntymaqtastyq qarqyndy damyp kele jatyr. Bizdiń elderimizdiń oblystyq ákimshilikteri arasynda da ózara baılanys ornap, bir-birine jumys saparlarymen bolýy da jıilep keledi. Jyl saıyn aýqymdy iskerlik forýmdar ótkizilip, saýda úıleri men birlesken kásiporyndar qurylýda. Bizdiń elderimizdiń kásiporyndary arasynda tıimdi ónerkásiptik baılanystary oń baǵaǵa ıe bolýda.
İskerlik qaýymdastyqtar tikeleı qarym-qatynas ornatý úshin osy óńirdegi elderde iskerlik keńester qurylǵan. Onyń alǵashqy otyrysy ótken jyly ótkizilip, jumysy jemisti boldy.
Bizdiń elderimiz arasyndaǵy ınvestısıalyq yntymaqtastyqtyń áleýeti de aýyz toltyryp aıtarlyqtaı. Sońǵy 13 jylda Qazaqstannan Ortalyq Azıa elderine tartylǵan tikeleı ınvestısıalar 1,1 mıllıard dollardan asatyn kólemdi qurady. Bul baǵytta aımaq memleketteriniń úkimetteri arasynda perspektıvalyq jobalardy zertteý jáne izdený boıynsha jumystar únemi júrgizilip otyrady. Bizdiń baǵalaýymyz boıynsha, taý-ken ónerkásibinde, sý jáne aýylsharýashylyǵy, mashına jasaý, energetıka, tamaq ónerkásibi, kólik jáne baılanys salasyndaǵy birlesken ınvestısıalyq baılanys qurý úshin úlken múmkindikter bar.
Óńir elderi arasyndaǵy kólik qatynasy da damyp keledi, jańa áýe reısteri men qatty jyldamdyqtaǵy poıyzdar da iske qosylýda. Tranzıttik-kóliktik áleýetti damytý ózara yntymaqtastyqtyń basym baǵyttarynyń biri bolyp qala berýde. Bolashaqta Ortalyq Azıa sýbkontınentterdi qosyp qana qoımaı, sondaı-aq Eýrazıalyq keńistiktegi eń mańyzdy saýda-sattyq jelisiniń birine aınala alady.
Mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy ózara baılanys deńgeıi de edáýir ulǵaıyp keledi. Bul baǵyttaǵy yntymaqtastyq Ortalyq Azıada bizdiń halyqtarymyz arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq ahýalyn qalyptastyrýdaǵy tabıǵı qubylys bolyp tabylady.
2018 jyly naýryzda Astanada Qazaqstandaǵy Ózbekstan jyly bastaý aldy. Osylaısha bizdiń elderimiz arasynda mundaı aýqymdy is-shara alǵash ret júzege asyryldy. Al bıyl Ózbekstanda Qazaqstan jyly ótkizilip jatyr.
2018 jyldyń qyrkúıeginde Sholpon Atada İİİ Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıyny ótkizildi. Oǵan Ortalyq Azıanyń barlyq elderi qatysty. Onyń aıasynda uly jazýshy Shyńǵys Aıtmatovtyń mereıtoıyna arnalǵan mańyzdy is-sharalar da ótkizildi.
Aımaq elderi mádenıet, sport, týrızm jáne densaýlyq saqtaý salalaryndaǵy delegasıalarymen ózara baılanysyp, turaqty túrde túrli is-sharalar ótkizip jatady.
* * *
Jalpylaı alǵanda, bizdiń óńir - mańyzdy strategıalyq ustanymǵa ıe, adamı jáne joǵary ekonomıkalyq áleýeti, tabıǵı jáne óndiristik resýrstary bar álemdegi qarqyndy damyp kele jatqan aımaqtardyń biri.
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan-2050» Strategıasynda qoıǵan mindetteri turǵysynan alsaq, bizdiń elimizdiń syrtqy saıasatyndaǵy Ortalyq Azıanyń mańyzdylyǵy alda arta beretindigine senimdimiz.
Búgingi tańda halyqaralyq arenada aımaqtyń derbes avtonomdy sýbekt retinde qurylýyna negizder qalyptasýda dep naq aıta alamyz. Ortalyq Azıa elderi tatý-tátti kórshi, ózara syılastyq pen ózara tıimdi múddelerge negizdelgen qaǵıdattary boıynsha barlyq salalarda konstrýktıvti yntymaqtastyqty damytýda zor áleýeti baryn barshaǵa baıqatyp qalýda.
Bul elderdiń arasyndaǵy qarym-qatynas saıası, ekonomıkalyq, mádenı jáne gýmanıtarlyq salalarda da tushshymdy mazmunǵa ıe tereń strategıalyq áriptestik deńgeıine jetti.
Ortalyq Azıadaǵy qazirgi qaýip-qaterlerge qarsy taǵy osy aradaǵy yntymaqtastyqty odan ári damytý, birlesken kúsh-jigerdi úılestirý jáne aımaqtaǵy, sol sekildi syrtqy seriktestermen de dıalogty qoldaý turǵysynda jaýap tabýǵa bolady.
Osyǵan baılanysty Qazaqstan aımaqtaǵy turaqty damýdy qamtamasyz etý úshin, turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtý úshin naqty sharalar qabyldap, osy baǵytta qolǵa alǵan jumystardy ary qaraı jalǵastyra beretin bolady.
Avtor týraly: Ýálıhan Tórehanov – QR Syrtqy ister mınıstrliginiń TMD departamentiniń dırektory. Dıplomatıalyq qyzmet jolyn 1994 jyldyń qańtar aıynan bastaǵan. QR Syrtqy ister mınıstrliginiń ortalyq apparatynda, Reseı men Ózbekstandaǵy Qazaqstan elshilikterinde túrli laýazymdarda jumys istegen. İİ dárejeli Tótenshe jáne Ókiletti Elshi ataǵy bar.
Rollan MUQAMETQALIEV
