Batyl sheshim
Saıat BATPENOV, Nur-Sultan qalalyq máslıhatynyń depýtaty, Nur-Sultan qalasynyń trıatlon Federasıasynyń bas hatshysy:
– 2018 jyly QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ortalyǵyn Túrkistan qalasyna kóshirý jáne óńirdi Túrkistan oblysy dep qaıta ataý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Bul tarıhı sheshim elimiz úshin erekshe tolǵanyspen qabyldanǵan bolatyn. Sebebi Túrkistan memleketimizdiń rýhanı astanasy, túrki dúnıesiniń mádenı ortalyǵy bolyp sanalady.
Bul sheshim óz kezeginde óte oryndy dep bilemin. Birinshiden, Shymkent qalasy ótken bes jyldyq ýaqytta óziniń respýblıkalyq mańyzdaǵy shahar atana alatyndyǵyn dáleldedi. Oǵan qaladaǵy halyq sany, ekonomıkalyq-áleýmettik damý tendensıasy jáne sol syndy birneshe alǵy shart sebep bola alady.
Ekinshiden, oblys aýmaǵyndaǵy aýdandarǵa jańa tynys berdi. Endigi kezekte olar damýǵa jańa dem alyp, ilgeri jyljýǵa múmkindikter týdy. Bir jyl ishinde oblysta jańa bes aýdannyń ashylýy sonyń birden bir dáleli dep bilemin.
Úshinshiden, Túrkistan qalasy saıası, ári strategıalyq turǵydan qolaıly aımaq. Bul qala logıstıkalyq turǵydan Batys pen Shyǵysty ǵana emes, ońtústiktegi kórshiles eldermen tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa erekshe ońtaıly sanalady. Munan bólek jol kólik qatynasy men áýe jáne temir jol toraptary boıynsha da óte yńǵaıly dep esepteledi.
Tórtinshiden, qalanyń tarıhı bolmysy burynnan oǵan dara qoldaý qajettigin suranatyndaı edi. Ondaǵan ǵasyr boıy babalarymyzdyń altyn qazyq tikken ordaly mekeni bolǵan shaharda halqymyzdyń tarıhy úshin asa mańyzdy sheshimder qabyldanǵan. Bir ǵana Qoja Ahmet Iassaýı kesenesiniń ózi kúlli túrki jurtyn biriktire alatyn erekshe qudiretke ıe. Sondyqtan qalanyń qaıta ajarlanyp, kóriktene túsýi áýeli tarıhqa qurmet, keıin elge mártebe.
Qoryta kele, Túrkistannyń oblys ortalyǵy bolyp, ári sol oblys ataýyn ıelenýi oryndy jáne batyl sheshim dep bilemin.
Túrkistan – halqymyzdyń tarıhy
Danıar ÝALIEV, Petropavl qalalyq máslıhatynyń depýtaty:
– Túrkistan – ultymyzdyń boıtumary, rýhanı ordasy, túrki dúnıesiniń mádenı astanasy. Bul shaharmen halqymyzdyń ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy sabaqastyp jatyr. Ejelde Ábý-Nasyr Ál-Farabılerden beri Qoja Ahmet Iassaýılermen sabaqtasqan qutty meken elimizdiń mádenı aınasy sanalady. Keıingi handarymyz ben sultandarymyz, bılerimiz ben bekterimiz meken etip, týyn tigip, el taǵdyry úshin asa mańyzdy sheshim qabyldanǵan bul dalanyń ár tóbesi bir tarıh.
Tipti, ataqty Uly Jibek jolynyń sońy kórinbes kerýenderi toqtaý salyp, saýda-sattyq jasaǵan. Bul degenimiz shahardyń óz dáýirindegi órkenıet kóshin bastaǵandyǵyn dáleldeı túspek.
Ótken jyly Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ortalyǵyn Túrkistan qalasyna kóshirý jáne oblysty Túrkistan oblysy dep qaıta ataý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Mundaı sheshimge qýanǵan azamattardyń qatarynda ózim de boldym.
Sebebi muny elge degen qurmet, tarıhqa degen kórsetilgen mártebe dep bilemin. Az ǵana ýaqyt aralyǵynda Túrkistan qalasy erekshe túrlenýde. Úkimet pen oblys basshylyǵynyń tikeleı qadaǵalaýymen óńirdiń jáne qalanyń damý jospary bekitildi. Ol aldaǵy on jyldyqta Túrkistannyń jetekshi shaharlar qatarynan kórinýine jol ashpaq.
Búginde Túrkistan qaınaǵan qurylys ortalyǵyna aınalǵan. Qaladaǵy kóne ǵımarattar kúrdeli jóndeýden ótip, jańa reń ıelense, sáýletti ári zaman talabyna saı nysandar erekshe ajar bere túspek.
Jastarǵa arnalǵan ortalyqtar, saıabaqtar men sport keshenderin de salý josparlanýda. Basty jańalyqtardyń biri Halyqaralyq Áýejaıdyń qurylysynyń bastalýy qalanyń jańa bir satyǵa kóterilýine múmkindik berse, sý jańa temir jol beketi men saparjaı týrıserdiń kelýine jol ashpaq. Dál osyndaı qarqynmen ultymyzdyń tarıhynda erekshe orynǵa ıe Túrkistan aldaǵy ýaqytta halqymyz maqtanysh eter qalaǵa aınalaryna senimim mol.
Túrki dúnıesiniń temirqazyǵy
Gúljaýhar BOLATOVA, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent, QR Bilim berý isiniń úzdigi:
Túrkistan – kúlli túrki xalyqtary tarıxynan syr shertetin kıeli meken. «Túrkistan er túriktiń besigi ǵoı» dep beker aıtylmaǵan bolsa kerek. Qazaq xandyǵynyń astanasy bolǵan bul qalanyń mádenı murasy, tarıxı derekteri, rýxanı álemi, kóz tartar sáýlet qurylysy xaqynda aıtqanda tyńdaǵan jan tańdanbaı qoımaıdy. Qala týraly árbir derek ǵajaıyp ańyz álemine sapar shekkendeı kúı keshtirip, tylsym dúnıege jeteleıdi. Qulaqpen estigen adam kózben kórýge qumartady.
Búginde 1500 jyldyq tarıxy bar qasıetti ólke ońtústik shahardyń, tarıhı qoınaýdyń oblys ortalyǵy atanyp otyr. Bul qýanysh taǵylymdy tarıxtyń qadirin paraqtaǵan árbir jan úshin uly toı.
Endigi kezekte, osyndaı mártebege ıe bolǵan Túrkistan qalasy «Qazaqstannyń rýxanı astanasy» degen atyna saı bolýy úshin kóptegen sharalar júrgizilýde. Qalany kórkeıtý maqsatynda josparlar da quryldy. «Aqyldy qala» jobasy aıasynda jańa texnologıalardy keńinen paıdalaný qarastyrylǵan. Qoja Axmet Iassaýı kesenesi aýmaǵynda da ózgerister bolatyny tilge tıek etilýde.
Alaıda, barlyq ózgerister tarıxı qundylyqtarymyzdy saqtaýǵa baǵyttalǵanyna sáýletshiler kámil sendiredi. Túrkistan tek oblys ortalyǵy ǵana emes, túrki tildes elderdiń mádenı ortalyǵy sanalady. Osyǵan baılanysty barlyq júrgiziletin jumystar súzgiden ótip, jan-jaqty qarastylǵan.
Qalada zamanaýı qurylys nysandaryn salyp, ıgi bastamalardy júzege asyrýǵa qazaqstandyqtardan bólek, sheteldik mamandar da tartylýda. Túrki dúnıesiniń temirqazyǵy, oblys ortalyǵy bop belgilengen kóne qalany oń ózgerister kútip tur. Ólkeniń jańa damý jolyn qalyptastyrý maqsatyndaǵy árbir júrgizilgen shara Túrkistan oblysynyń odan ári gúldenip damyp, onyń ortalyǵy Túrkistan qalasynyń elimizdegi irgeli mekenge, iri sáýletti qalalardyń birine aınalýyna alyp keletini haq.
Túrkistan – Batys pen Shyǵysty jalǵar altyn kópir
Erlan MÚSİP, «Visit Aqmola» Aqmola oblysynyń týrısik aqparattyq ortalyǵynyń basshysy:
– Túrkistan – qazaq halqynyń ǵana emes, bútin bir túrki dúnıesiniń rýhanı ordasy, mádenı ortalyǵy. Ondaǵan ǵasyrdan beri nebir handyqtar men elderdiń astanasy bolǵan kóne shahardyń qoınaýy qazynaǵa, dalasy berekege toly. Bul dalada álemdi aýzyna qaratqan uly oıshyl, fılosof Ábý-Nasyr Ál-Farabı, jurt arasynda Áziret Sultan atanǵan Qoja Ahmet Iassaýı syndy ulylar ǵumyr keshken. Orta Azıany moıyndatqan Ámir Temirdiń ózi munda qonys tigip, uly babaǵa qurmet kórsetken.
Qazaq handyǵynyń ataqty handary men bıleriniń, sultandary men batyrlarynyń panteony atanǵan meken qashan da mańyzǵa ıe bolǵan. Tipti, Uly Jibek jolynyń ózi osy bir aımaqta túıisip, Batys pen Shyǵysty jalǵar altyn kópir atanǵan. Sondyqtan da Túrkistandy kıeli óńir ataıdy.
Ótken jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti, Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev Túrkistan qalasyn Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy etip, oblys ataýyn Túrkistan oblysy dep qaıta ataý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Mundaı sheshim kóptiń kóńilinen shyǵyp, dúıim jurtty bir qýantqan bolatyn. Sebebi Túrkistan erekshe qoldaý men ózindik mártebeni qajet etedi.
Munyń birneshe artyqshylyǵy da bar. Solardyń biri retinde, Shymkent qalasynyń respýblıkalyq mańyzǵa ıe qala statýsyn alýy onyń odan ári damyp, ornyǵa túsýine jol ashsa, Túrkistan qalasy ózge aýdandardyń tynysyn keńeıtip, jańasha baǵytta damýyna múmkindik bermek. Endi bir artyqshylyǵy, kóne qalanyń qaıta túrlenip, jańasha bolmysqa ıe bolýyna, onyń jan-jaqty damyp, zamana kóshine ilesýine múmkindik ashady dep bilemin. Sanamyzǵa silkinis berer mundaı bastama aldaǵy ýaqytta kıeli Túrkistannyń týrızmniń ortalyǵy atanýyna jola asady dep oılaımyn. Bastysy ultymyzdyń qasterli mekeni qaıta túlep, memleketimizdiń maqtanyshyna aınalsa eken deımin.
Tarıhtan syr shertetin qala
Baqytjan TURSYNOV, «Severnyı Festıvál» JQB tóraǵasy, «Ulttyq Mura» pikirsaıys ortalyǵynyń tóraǵasy, gýmanıtarlyq ǵylym magıstri:
– Elbasy N. Nazarbaev: «Árbir halyq, árbir táýelsiz memleket óziniń rýhanı ortalyǵyn naqtylap alýy kerek. Qazaqstannyń rýhanı ortalyǵy Túrkistan». Iá, qasıetti mekenniń rýhanı ortalyq atanýy bekerden emes. Tarıhy tereńnen syr shertetin Túrkistan tek qazaq eliniń ǵana emes, barsha túrki halyqtarynyń tarıhı astanasy.
«Rýhanı ortalyq» atanǵan qala, búginde elbasynyń kóregendigimen salt-dástúrdi saqtaǵan, ádet-ǵurypty jattaǵan, qasıetti zám-zám sýymen sýsyndap qunarly topyraǵynan nár salyp ósken ońtústik jurtshylyǵynyń oblys ortalyǵy boldy. Bul kezinde qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan qala úshin jańa serpilis.
Búgingi zaıyrly, egemen elde ómir súrip jatqanymyz tarıh betterinen oıyp turyp oryn alǵan qanshama uly kúresterdiń, iri isterdiń arqasy. Týǵan jerge degen mahabbat pen adaldyq, jalyndy jiger men qara aspandy qaq jarar qaısarlyq, danalyq pen sheshendik boıynda qatar órilgen ata-babamyzdyń bolashaq urpaqqa qaldyrǵan murasy.
Sebebi, ulanǵaıyr qazaq dalasyna, jazıra alqabyna, sary jaılaýyna, zańǵar taýlary men ózen-kólderine ash qasqyrsha antalap, kóz alartpaǵan el joq. Kúlli túrki halyqtaryna ortaq, álemge áıgili qasıetti de kıeli meken, Eýrazıa kindiginde ornalasqan, Uly Jibek jolynyń darhan dalasyna aınalǵan rýhanı ólke Túrkistan da tarıhı kezeńderdiń kýási boldy.
Qalanyń kóne ataýy – Iassy boldy. Iassy Uly Jibek Jolynyń saýda ortalyǵy jáne okrýgi bolǵan qala. XIV ǵasyr aıaǵynda Túrkistan Uly Ámir Temirdiń arqasynda Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi salynǵan soń aty shartarapqa tanyla tústi. Kúni búginge deıin musylman áleminde Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi ekinshi Mekke bolyp sanalyp ketti.
Jotaly jerler men ónegeli ólkeler toǵysqan márt tabıǵattyń mekeni – Túrkistannyń uly dala topyraǵynda shertilgen syrly tarıh túrki halqynyń ǵasyrlar kóshi ilgeri ozsa da umytylmas shejiresi.
Daıyndaǵan Bekarystan NURLANULY
