Terakti degenniń elimizge tán emes sheteldik surqıa qubylys ispetti qabyldatyny kúni keshe ǵana edi. Jatjurttyq jaman qubylystyń juqpaly dertteı Qazaqstanǵa dendep ene bastaǵanyna ılanýdan góri qınalýymyzdyń kóp bolǵany sondyqtan. Jaǵdaıdyń masqaralyǵy da sonda, terrorshylar salǵan lańǵa boı úırete bastadyq. Al, mańyzdysy, terakttiń bolǵany onyń saldarymen kúresýden góri, sebebin aýyzdyqtaýdy oılap, shara qoldanýǵa sebep. Qalaı bolǵanda da shańyraǵymyzdyń shyrqyn buzyp, el ishine dúrbeleń týǵyzǵandar kimder? - degen saýaldy ózimizge tótesinen qoıaıyqshy.
Qazaqstandaǵy lańkester degende aıyryp alatyn bir mán-jaı bar. Eýropada, Amerıkada terakti jasaıtyndardyń deni kóbine-kóp maǵrıptik Afrıkadan nemese taıaý shyǵystyń týmalary bolsa, Qazaqstanda óz azamattarymyz.
Qazaq jerinde kindigi kesilip, osy jerdiń sýyn iship, osy jerde ósip-órkendegender. Basty aıyrmasy osy.
Olar kókten salbyrap túsken joq. Qazaqstandaǵy balabaqshaǵa barǵan shyǵar, osy jerdiń mektebiniń birinshi synybyna barǵan shyǵar, osy jerdiń koleji, ýnıversıtetinde oqyǵan bolar.
Iaǵnı, olar Qazaqstannyń realııinde ósip-óndi, ıaǵnı qazaq jeriniń tálimin kórip er jetti. Alaıda bizdiń balabaqsha, mektep, kolej, ınstıtýt olardy terrorshy bolsyn dep oqytpaǵany anyq. Otbasyda ata-ana terrorshy bolsyn dep tárbıelemegeni de aıqyn.
Soǵan qaramastan olar nege qolyna qarý alyp, eldi qyryp salady? Ózderi sıaqty adamdardy qalaısha ómirinen ońaı aıyrýǵa dáti bardy? Ol da bireýdiń baýyry, bereýge bala, bir úıdiń úmit kútip otyrǵan perzenti ǵoı. Rıtorıkalyq saýalǵa sebepti jaýap kóp álbette. Sonyń birin qarastyryp kóreıik.
Lańkes atanyp, el ishin dúrliktirgenderdiń deni 80-shi jyldardyń aıaǵy men 90-shy jyldardyń bas kezinde týǵandar. Olardyń balalyq shaǵy táýelsizdik jyldarynyń eleń-alań kezderine tuspa-tus keldi.
Eldiń turmysy tómendep, balapan basyna, turymtaı tusyna ketken zaman. Urpaq tárbıesi túgil kúnkóristiń taýqymeti bas qaıǵy bolǵan kezeń. Kúndiz bazar jaǵalap, Túrkıa, Qytaı saýdaǵa ketken ata-ananyń saldary balanyń tárbıesine keri áser etkenin joqqa shyǵara almaımyz.
Osylaısha osy sózdiń shyn mánisinde betimen ketken postkeńestik kezeńniń «new generation», jańa urpaǵy paıda boldy. Sosıologıa tilinde olardy «moınynda kilt asynǵan urpaq» deıdi eken. Munyń mánisi, balasyna qaraýǵa shamasy jetpegen áke-sheshe úıdiń kiltin balanyń moınyna asyp qoıyp, ózimen-ózi bolýyna shekten tys múmkindik berip qoıýyn meńzep tur.
Urpaqtar teorıasyn amerıkalyq ekonomıs, demograf Neıl Hoýv pen dramatýrg, tarıhshy Vılám Shtraýs ózderiniń «Býyndar» (Generations) kitabynda táptishtep jazyp ketken.
Eki ǵalym osy eńbekterinde 80-shi, 90-shy jyldary týylǵan «moınyna kilt asynǵan urpaq» týraly, taǵy birde «belgisiz býyn» dep at qoıady. Olardyń zamany turyp qalyp, sasyp, borsyǵan laı sýdy elestetedi. Esh damý joq, tek qana keri ketken zaman, urpaq.
Ata-ana kúnkóris qamymen, mekteptegi ustazy da shákirtine shamshyraq bolý ornyna, bilim berý mekemesin saýda ornyna aınaldyrdy. Tutastaı alǵanda azyq-túlik defısıti, qaıta qurý, reket, esirtki, jasóspirimder qylmysy...
Bul anyqtamalardyń barlyǵy da sol tustaǵy jastardyń bet-beınesin aıqyndap tur. Betimen ketken býyn qala, aýyldy óz betimen aralap, tamaqty jylytýdy ǵana emes, daıyndaýdy da úırenip aldy.
Ǵalymdardyń aıtýynsha, olardyń artyqshylyǵy, olar kez-kelgen ózgeristerge daıyn turady. Olar tek óz kúshine, jeke tájirıbesine senedi. Tıisinshe, olar bireýdiń kómegine sırek júginedi. Iaǵnı, bul urpaqqa asqan ındıvıdýalızm tán. Bul álbette, osy «moınynda kilt asynǵan býynnyń» izgi tustary. Al, kemshiligi nede?
Basty kemshiligi, álbette sol zamanda qalyptasqan býynnyń bilim sapasynyń tómendiginde. Óıtkeni, mektep ne kolej ne ýnıversıtet ustazyna bilim berýdi oılaıtyn jaǵdaıy bolmady. Tıip-qashyp, atústi alǵan bilimnen ne qaıyr, ne úmit?
Osyndaı bilimi taıaz, tárbıeni daladan kórgen urpaq dindi ustandy. Birden aıta keteri, bilimi tómen, ishki mádenıeti qalyptaspaǵan, óz isiniń kásibı mamany bolmaǵan adamdardyń dindi berik ustanýy qaýipti ekeni aıtpasa da túsinikti.
Qazirgi zamanda jahandyq jeli – ınternetiń kómegimen ǵalamtordaǵy barlyq aqparat qoljetimdi. Biraq, bar másele – óskeleń urpaq ony qalaı kádege jaratyp otyr. «Din ustana alsań qasıetiń, ustana almasań qasiretiń» dep belgili qoǵam jáne memleket qaıratkeri Myrzataı Joldasbekov te jıi aıtyp júr.
Aqparattyń moldyǵy óz aldyna, ony aǵartýshylyq maqsatta paıdalanýdyń mańyzy óz aldyna bólek áńgime. Bilimi taıaz, nadandaý urpaqtyń qolyndaǵy aqparat náresteniń qolyndaǵy pyshaq sıaqty. Qaı kezde jaraqattap alaryn bilmeısiń. 90-shy jyldardyń joǵalǵan urpaǵynyń basty kemshiligi de osynda dep bilemin. Olar sapaly bilimge zárý. Tıisinshe, bilimge jarymaǵan býynnyń dinge ekstremıstik turǵydan kelý qaýpi basymyraq.
Ekinshi bir másele, aqparat, bilimdi alý bar da ony durys turǵyda tıimdi paıdalaný jaǵy óte kemshin. Ol úshin synı oılaý ( critical thinking) mashyǵy asa qajet.
Álemdik bilim berý tájirbıesinde osy synı oılaı bilý mashyǵyn ıgerýdiń mańyzdylyǵy aldyńǵy qatarda. Óıtkeni, synı oılaý qaı aqparattyń qaısysy qaýipti, qaısysy sanany damytýǵa paıdaly ekenin bilý úshin kerek. Aqparat, bilimniń moldyǵy zamanynda qaısy oń, qaısy teris ekenin ajyratyp alý úshin bilimdi saraptap, tıisti qorytyndy jasaı bilý qyrlary zamanaýı urpaqqa asa qajettigin aıtpasa da túsinikti.
Onyń ústine ustazy da shákirtke saı jańa formasıada bolǵany abzal. Jańa formasıada degendi qalaı túsinemiz? Zamanaýı ustaz burynǵy Keńes Odaǵy tusyndaǵy ustazdyń keıpinen áldeqaıda alshaq.
Keńes Odaǵy tusyndaǵy ustazdyń bedeli qazirgiden joǵary edi. Ol túsinikti de. Ol zamandaǵy ustaz shákirtinen bilimi ozyq turatyn edi. Sebebi, Keńes zamanynda qazirgideı aqparat, bilim qoljetimdi emes. Búginginiń shákirti bilimdi, ilimdi elektrondy kitaphanadan, ǵalamtordan alady. Osy jaǵynan onyń múmkindigi zor.
Keńes ýaqytynda bolsa, ustaz bilimdi kitaphanadan, qoǵamdyq mekemelerden ǵana ala alatyn. Sol turǵydan alǵanda zamanaýı ustaz shákirtimen qatań básekelestikke túsip otyr. Muǵalimniń biletinin shákirti de biledi. Muǵalim tek shákirtke emes, shákirti de muǵalimine kóp jaǵdaıda úırete alatyn kezge kelip jettik. Zaman talaby sol.
Endeshe osyndaı básekelestikke túsip otyrǵan ustazǵa jańa zaman bederinde qaıtpek kerek? Álemdik bilim berý júıesinde zamanaýı muǵalim úıretýshiden góri, shákirtine dostyq ráýishtegi tálimger, ıakı durys arnany baǵyttaýshy dos, týra joldan adaspaýǵa úgitteıtin tusbaǵdar rólin kóbirek atqarady. Bul turǵydan alǵanda qazirginiń ustazyna ómirlik tájirıbe kóp sep bolsa kerek.
Al, eń bastysy búginginiń muǵalimi pedagogıkalyq talantyn shákirtiniń boıyndaǵy saraptaýshylyq, synı oılaý qabiletterin damytýǵa baǵyttaǵany lázim. Óıtkeni, taǵy da qaıtalap aıtamyz, synı oılap, saraptaı bilip jáne tıisti qorytyndy shyǵara bilý mashyǵy – búkil álemdegi búgingi urpaqtyń basty qasıeti bolsa kerek.
Osy turǵydan alǵanda óz basym QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń bilim berýdiń jańalanǵan mazmundy baǵdarlamasyn tolyq qýattap, qoldaıtynymdy bildirgim keledi. Dál osy zamanaýı baǵdarlama jas býyndy tıimdi saraptap, qısyndy oılap, aq qarany aıyra biletin mashyqqa baýlıdy dep úmittenemin. Bizdiń kózi ashyq, kókiregi oıaý qoǵamda terrorshylar tárbıelengeni úlken ábestik, bolashaqqa balta shabatyn kemistik. Nadandyq, bilimsizdik agresıany týdyrady. Sondyqtan, óskeleń urpaq tıisti dárejede bilim alyp qana qoımaı, ony qoryta bilýdi úırenýi de asa mańyzdy.
Qanat ÁÝESBAI
