Jastar, mektepte taıaq jegenderden úlgi alma!
Budan neni ańǵarýǵa bolady? Bizdińshe, budan qazaq qoǵamynyń keńes zamanyndaǵy quldyq sanadan áli aryla almaǵanyn baıqaýǵa bolady.
Búkil álem órkenıetke qol sozyp, úlken-kishi bir-birine izetpen qarap jatqanda, qazaq qaýymynyń balaǵa qol kóterip, bilim beretin keńestik eski «tásildi» dáripteýi uıat.
Keńes zamanynda taıaq jep júrip mektepti áreń taýysqandar ushpaqqa shyǵyp, myqty ǵalym bolyp ketip pe? Búkil qazaq isine qarap boı túzeıtin maıtalman matematık Asqar Jumadildaev aǵamyzdan telearnalarǵa bergen suhbattarynda «muǵalim uryp edi» degen áńgimeni eshkim estimegeni anyq.
Qaıta sol kezde muǵalimdermen terezesi teń adamdaı sóılesip, pikirleskenin estip, rıza bolasyń.
Jastar, qandaı da bireýden úlgi alǵylaryńyz kelse, muǵalimnen taıaq jep mektepti áreń bitirgenderden emes, ustazdarymen terezesi teń adamdaı sóılesken Asekeńdeı azamattardan úlgi alyńyzdar.
Al muǵalimnen taıaq jep, orta mektepti áreń bitirgenderdiń kópshiligi bazarda arba súırep, aýla sypyryp, ildaldalap kúnin áreń kórip júr. Arasynda adam bolyp ketkenderi bar shyǵar. Biraq mundaı birli-jarym «statısıka» balany uryp oqytý tásiliniń tıimdiligin aıqyndaı almasy anyq.
Moldalar qandaı bolǵan?
Aıtpaqshy, esińizde bolar, keńes zamanyndaǵy hrestomatıalyq oqýlyqtarda ertede moldalar jas balalardy dúrelep sabaq oqytqany jaıynda aıanyshty áńgimelerdi kóp oqydyq qoı. Moldadan teperish kórgen qazaq balalary sábet ókimeti ornaǵannan keıin kemel bilimge qol jetkizip, kózderi ashyldy degen saryndaǵy keńestik júıeniń jalǵan «propagandasy» mıymyzǵa ábden sińip qalǵanyna osy joly taǵy da kózimiz jetti.
Iá, nesin aıtasyz, keńes zamanynda «moldanyń aıtqanyn iste, istegenin isteme» degen, qazaqty túbirinen adastyratyn maqal-mátelderdi jattap óstik. Óz basym dál osyndaı áńgimeler Kenesarynyń tusynda aıtylmaǵanyna bás tige alamyn.
Ertede qazaq arasynda ekiniń biri bala oqytatyn molda bolmady. Olar Ortalyq Azıa men Taıaý Shyǵystaǵy mańdaı aldy medreselerde bilim alyp, ońy men solyn ábden tanyǵan kemel adam bolǵany daýsyz shyndyq. Mektepte muǵalimnen taıaq jep ósken býynnyń sanasyna jetýi úshin maıdalap túsindirsek, sol kezdegi moldalar qazirgi Asqar Jumadildaev aǵamyz sekildi zıaly adamdar bolǵan.
Al kóz aldyńyzǵa elestetińizshi, Asqar aǵamyzdyń stýdent-shákirtterin dúrelep, boqtap, tómpeshtap jatqanyn. Múlde elestete almaısyz. Osydan-aq, keńestik júıe ańqaý qazaqty qanshalyqty aldap, arbap kelgenin baıqaǵan bolarsyzdar.
Aqyry aıttyq qoı, baıaǵydaǵy moldalar tek qana din taratýshy, nasıhatshy bolǵan joq. Olar qara sýdy teris aǵyzatyn ǵulama ǵalym boldy.
Elimizdiń kez kelgen bir aýdanyna barsańyz, el-jurt baıaǵyda ǵajaıyp tylsym kúshke ıe moldalardyń is-áreketin jyr qylyp aıtyp beredi.
Iá, baıaǵynyń moldalary tabıǵattyń syryn jete túsingen kóne túrkiden kele jatqan tańǵajaıyp tylsymdardy jalǵastyrýshy edi. Osyndaı bekzat bolmysty boıyna jıǵan azamattar balalardy taıaqtap, bilim berdi degenge kim senedi. Eshkimde senbeıdi.
Jalpy, qazaq qoǵamynda balany sabaý, balaǵa qol kóterý tárbıe quraly bolmaǵan.
Mundaı tárbıe keıinnen Keńes ókimeti kezinde paıda boldy. Qyzyldar qazaqtardy ulttyq sanasynan aıyrý úshin osyndaı «sumdyq» áńgimelerdi oılap tapty. Al bizder bolsaq, soǵan áli kúnge deıin senip kelemiz.
Sondyqtan el arasyna iritki salyp, kemel bolashaqqa bet burǵan elimizdi baǵytynan adastyrýǵa umtylǵan, taıaq jegen balanyń ákesin keshegi áńgimesi úshin jazaǵa tartý kerek.
Qazaq qoǵamy, essiz ákeniń áńgimesine elikpe!
Álgi essiz ákeniń paıymynsha, qazaq balalarynyń basynan uryp, artynan teppeseń, bilim qonbaıtynǵa uqsaıdy eken. Qoǵamdy keri tartatyn mundaı áńgimelerdi taratýshylar jazasyz qalmaýy kerek.
Qazaq esh ýaqytta balasyna qol kóterip, tárbıelemegen. Mundaı tárbıe túri jalpy adamzat balasyna jat dúnıe ekenin umytpaıyq. Balany uryp, bilimdi boıyna sińirý múmkin emes. Bul naǵyz – haıýandyq.
Úıde, mektepte taıaq jep ósken urpaq jasyq, ez bolady. Keńes zamanynda árkimnen taıaq jegen aǵalarymyzdyń «arqasynda» qazir elimiz óziniń esesin jiberip, orys tilinde shúldirlep, árkimniń shylaýynda júrgenin baıqaǵan bolarsyzdar.
Keńes zamanynda óskender mektepte taıaq jep, sońynan áskerge baryp onda taǵy da taıaq jep ábden jasyp, beıshara kúıge tústi.
Aıtpaqshy, áleýmettik jelide jarıalanǵan ákeniń áńgimesi tyńdaǵanda onyń keńestik júıeniń osyndaı «tárbıesinen» ótken bireý ekeni áńgimesinen anyq baıqadyq.
Qandaı jaǵdaı bolsa da, ózin syılaıtyn ustaz shákirtine qol kótermeýi kerek. Balaǵa qol kótergen ustaz ol – ustaz emes. Onyń kóshede júrgen bandıtten esh aıyrmasy joq.
Nurlan JUMAHAN, jýrnalıs bloger.
