Qazaqtyń Abaı atyndaǵy pedagogıka ınstıtýtynyń (QazPI) 3-kýrsynda oqyp júrgen kezimiz. Jańa oqý jylynyń basynda stýdentter arasynda: “Bıylǵy birinshi kýrsqa qabyldanǵandardyń ishinde bir keremet kúıshi jigit bar eken” degen áńgime tarady. “Kúıshi bolǵanda, eski shertpe kúılerdi tartady eken. Báıjigit degen kúıshiniń umytylyp bara jatqan murasyn tiriltipti. Ol jóninde M.Maǵaýın “Kókbalaq” degen poves jazǵan. Tipti, kúıtabaǵy da shyǵypty. Ony Muqań óz qamqorlyǵynda ustaıdy eken” degen sıaqty áńgimeler beıtanys jigittiń abyroıyn asyryp, ózine yntyqtyryp jiberdi. Onyń ústine M.Maǵaýın – bizge dáris beretin, stýdentter tabyna syılaıtyn ataǵy jer jarǵan, ónege tutatyn ustazymyz. Ol kisiniń iltıpatyna ilikken jigit biz úshin qudyret.
Sodan, ondaı myqtymen jataqhanada nege kezdesý uıymdastyrmaımyz degen belsendiler shyqty. Ol kezde aqyn-jazýshylarmen, óner adamdarymen kezdesý jasaıtyn jaqsy dástúr bolatyn. Múıizi qaraǵaıdaı aǵalarymyz da jupyny jataqhanaǵa qomsynbaı qýana keletin. Biraq, birinshi kýrstyń stýdentimen kezdesý bolǵan emes. Kóp uzamaı qazan aıynyń ortasynda 10-shaǵyn aýdandaǵy (Jandosov kóshesi,159) jataqhananyń shaǵyn zalynda kezdesýdiń sáti tústi.
Orta boıly aryqsha kelgen, dóńgelek júzdi, kózi qarshyǵanyń kózindeı, áńgime aıtqanda da moınyn qarshyǵadaı sál qylt etkizip otyratyn synyq minez jigit eken. Alǵashqyda tosyrqańqyrap, qolaısyzdanyp, kósile almaı otyrdy da, dombyrany qolyna alǵan kezinde baryp, sheshildi.
Dombyrasynyń ózi de biz ustap júrgen “Osakarovkanyń” (Qaraǵandynyń janynda osy attas dombyra jasaıtyn fabrıka bar edi) dombyrasy emes, qalaqtaı ǵana qoldan jasalǵan, aǵashy áshekeılenbegen qorashtaý kórinetin qońyr aspap. Keıbiri – “komýnıs”, qalǵany túgel “komsomol” sovettik ıdeologıanyń belsendilerine bul bir “eskiniń” qaldyǵyndaı bolyp kórindi.
Tartqan kúıleri de bólek. Radıodan estip, teledıdardan kórip júrgen janyńdy bebeýletip, delebeńdi qozdyratyn aryndy kúıler emes. Baıaý bastalyp, júregińdi terbep, birazdan keıin oı teńizine alyp ketetin qamyryqty saryndar. Mundaıdy kútpegen keıbir tikbaqaılar zaldy tastap shyǵyp ketip jatty. Sońynda qazaqy máıegi bar úrkerdeı top iriktelip qaldy.
Alǵashqyda Táttimbettiń bizge belgili kúılerin tartty. Bir ereksheligi – shyǵarmany jalań tartpaıdy, árqaısysynyń shyǵý tegi men ańyzyn aıta otyryp shertedi. Bul áńgimege ár berip, órisin soza tústi. Táttimbet týraly qalyń ortaǵa beımálim, ol kezde aıtylmaıtyn, jazyla qoımaǵan biraz derekterdiń shetin shyǵardy. Áńgime aıtqanda da “Sizder bilesizder ǵoı” dep aıtaıyn degenin aldymen jurtqa maquldatyp alady. Dál bir ózi biletinniń bári basqalarǵa da málim sıaqty. Munyń bir jaqsy jaǵy suraqty azaıtyp, kúmándi seıiltedi eken. Sonyń ózinde saýaldan kende bolǵan joq. Ásirese, áńgime Báıjigit kúılerine oıysqan kezde saýal da, tańdanys pen tamsaný da kóbeıdi. Óıtkeni, mundaı kúılerden bizdiń urpaqtyń qulaǵy áldeqashan tosańsyp, radıodan kúnde lyqsyp aǵyp jatqan qyzyl ıdeologıanyń nóserimen laılanyp, qazaqy kóne saryndardy jatsyna bastaǵan. Degenmen, fılologıa fakúltetiniń stýdentteriniń deni aýyldan kelgen, keshegi qyzyl qyrǵyndardan qadaý-qadaý aman qalǵan aqsaqaldar men ájelerdiń kózin kórgen, sarqytyn ishken, kóneniń qadirin kókirekterine toqyp, aýyzsha bolsa da balalardyń qulaǵyna sińirip otyratyn, qaımaǵy shaıqalǵanmen, qunary áli kete qoımaǵan dástúrli qazaqy ortadan shyqqandar edi. Alǵashqyda tosańsyǵanmen, ár kúı júrekterine jańa jaryq sáýle quıǵandaı barǵan saıyn qunyǵa tústi. Onyń ústine bul ýaqyt qazaqtyń tarıhyna, dástúrine, tili men diline degen tyń serpin ákelgen, halyqtyń rýhy kóterile bastaǵan oıaný dáýiri edi. Kókireginde qolamtasy, júreginde jylt etken oty bar qazaq oqýǵa qumar, áldeneni túrtinektep izdeıtin, talpynatyn, qandaı da bir áreketke umtylatyn. Úmitteri zor, ózderine degen senimderi bekem, erteńnen áldeqandaı jańalyq pen jaqsylyq kútýshi edi…
Talastyń kúıleri sol kóńil kúıge taza bulaqtyń sýyndaı lyqsydy.
Júre kele Talaspen jaqyn joldas, shúıirkelese áńgimelesetin pikirles, dos bolyp kettik.
Stýdentterdiń túrli jıyndarynda, oqý zaldarynda, jataqhanadaǵy otyrystarda júzdesetinbiz. Qalaı ekenin bilmeımin, sol kezdesýlerdiń sońy ár kez ońasha áńgimege ulasatyn. Áńgimeni kóbine ol aıtady, biz tyńdaımyz. Onyń aıtatyny – ańyzǵa bergisiz tarıhı hıkaıattar. Máselen, “Arqada mynadaı bir batyr bolǵan (aty esimde joq) dep bastaıdy. Keremet qylyshker eken deıdi. Sodan jıyrmasynshy jyldary qyzyldar kelgende eldi álgi adam bastap Qytaıǵa kóshirip júripti. Birde shekaraǵa taıap qalǵanda qyzyl ásker úrikken eldi sheńgeline túsiripti. Sóıtse, olardyń komandıri de ózinshe qylyshker eken deıdi. Ataǵy shyǵyp júrgen saıyskerdi jekpe-jekke shaqyrypty. Sonda ekeýi attyń ústinen atoılap kelip, eki ret qarjasyp baryp aǵyp ótip ketipti. Úshinshi aınalymda kezdeskende orystyń ofıseriniń keýdesi aýnap túsip, bóksesi attyń ústinde ketipti. Keıinnen batyr aıtypty-mys: “Eki ret aǵyp ótkende orystyń denesin tiginen ólshep edim. Onyń ústine, qarsylasym qylyshty óner retinde meńgermegen, adamdy dóńbekshe shabatyn jendet eken. Úshinshi retinde, qylyshymdy oınatyp onyń qolyn qaǵa bere qarýdy eppen syrǵytyp arqa men beldemeniń arasyndaǵy jikten ótkizip jiberdim”, – dep bıpaz baıandaıtyn. Osyǵan uqsas Ábilqas degen mergen jóninde bizdiń aýylda da keremet áńgimeler bar dep men sóz qosam. Biraq, Talastaı áserlep aıtý qaıda. Onyń ústine ol kezde bulardyń bári “sovet ókimetiniń jaýlary”, “bandy” atalatyn, jabyq taqyryp edi. Aqyry, ishteı qumyǵyp tarasatynbyz.
Keıde, ondaı áńgimelerdiń artyn Talas búgingi ádebıetke alyp keletin. “Pálensheniń shyǵarmasyn oqydyń ba, shylǵı ótirik”, – deıtin. – Aq pen qyzyldyń ekeýi de qazaqty birdeı qyrǵan. Bizdiń aýylda mynadaı bir oqıǵa bolǵan”, – dep bastap, jańaǵy shyǵarmadaǵy oqıǵa qısynyn astań-kesteń etetin. Mańaıynda turǵan keıbir “sovetshil” stýdentter janynan bezetin. Olardyń kópshiligi ony eski áńgimelerge áýes, qazaqtan basqanyń bárin joqqa shyǵaratyn qıampurys, aýyzeki áńgimeden ári aspaıtyn qıalı dep oılaıtyn.
Al shyn máninde, bizdiń bala kezimizde tisimiz batpaǵan, aýdarmadan ǵana tam-tumdap oqyǵan orys ádebıetin Talas bala kúninde-aq taýysqan, sol arqyly álem ádebıetin jete ıgergen, kóshpeli mádenıettiń de máıegine ábden qanǵan, ózindik kózqarasy berik qalyptasqan bolatyn. Biraq, onysyn kózge uryp kórsetpeıtin. Tipti, onyń orys mektebin bitirgenin, oryssha taza sóılep, saýatty jazatynyn keıin ǵana bildik. Ol eki tildi de jetik biletin, eki mádenıetti tel emgen, ekeýiniń de baǵasy men bıigine jete bilgen azamat edi.
Óner jóninde, kúı tarıhy týraly sol kezde-aq óte kóp biletin. Atasy Júnisbaı týraly, ózin qalaı baýlyǵanyn termelep aıtatyn. Sodan kúıshiler jóninde, dombyra týraly nebir áńgimelerge aýysatyn. Arqadaǵy ataqty kúıshilerdiń barlyǵyn jipke tizgendeı etip sanamalaıtyn. Olardyń atyn ǵana emes, qıly taǵdyrlary jóninde de alǵashqy maǵlumatty óz basym Talastan estidim. Basqany aıtpaǵanda, ol kezde Táttimbet jónindegi derekterdiń ózi tam-tum ǵana bolatyn.
Solardyń keıingileriniń aldyn kórgenin, birazyn at jyǵyp izdep barǵanyn da biz qyzyǵa tyńdaıtynbyz. Máselen, Aqsýatta turatyn Baǵanaly degen kúıshini izdep barǵanda, qonaq qylyp jaqsy qarsy alǵanymen, kúı tartpaı qoıǵanyn ókinishpen eske alatyn. Ol sol stýdent keziniń ózinde myqty mýzykanttarmen erkin aralasyp júrdi. Birde maǵan: “Kenjehan, júr, Ýálı (Bekenov) aǵanyń úıine baraıyq, meni shaqyrǵan. Áńgimesi keremet, óte jaqsy adam”, – dedi. Radıodan ǵana kúılerin estip júrgen ondaı tanymal adamnyń úıine salyp uryp jetip barýǵa júreksindim, syltaý aıtyp bas tarttym. Keıin ol kisimen áldeneshe ret júzdesip, áńgimesin tyńdadym, shynynda da erekshe qarapaıym, syrbaz adam edi. Sol kezde Talaspen birge nege bara salmadym eken dep ishteı ókindim. Sonysyna qarap, biz ony jazýshy emes, ónertanýshy, ónerpaz bolady dep boljaıtynbyz. Tipti, ol óziniń qalam ustaıtynyn da bertinge deıin bildirgen emes.
Birde Talastyń: “Arqam qurystap, aýyryp tur”, – degeni bar. – Araq ishsem, osylaı arqamnan tartady. Atam: “Kúıdiń kıesi bar, kúıshiniń arqasy bolady. Ózińdi taza usta”, – deýshi edi. Men osyny armıaǵa barǵanda urttap kórip edim, sodan aýzyma alsam boldy, arqamnan alady. Temekini de sonda úırendim”, – dedi. Biz ol kezde ondaı “kıe”, “arqa” degen sıaqty ǵaıyptyń áńgimelerine senýden qalǵanbyz. Biraq, kóńil úshin: “Onda, ishpe. Shylym shekpe” dedim. Ol kezde araq-sharap, syra ishý stýdentter arasynda da beleń alǵan kez. Onsyz otyrys, áńgime qyzbaıtyn. Keıinnen ol temekini qoıyp ketti, ol da dátiniń beriktiginen bolý kerek, al ishimdikke áý basta áýestigi joq edi.
Oryssha jetik bilgenniń arqasynda Talas orys tobyndaǵy balalarmen de aralasyp júrdi. Keıinnen belgili telejýrnalıst bolǵan Rerıh (Ol kezde onyń famılıasy basqa, buıra shashty, seńseń bas bala edi), belgili ádebıetshi T.Toqbergenovtyń uly Roman, taǵy da sol sıaqty qalada ósken, qylyqtary bizge óreskeldeý kórinetin bir top bar edi. Ol sol “shoqynshylardyń” (Talastyń óz “termıni”) da arasynda da balyqtaı júzetin.
Talas kele-kele fakúltettegi dáýlesker kúıshi retinde “qurmetke” ıe bolǵan. Anaý-mynaý kezdesýlerge, konsertter men jıyndarǵa ony attaı qalap shaqyratyn.
Ol kezde fakúltetter men ınstıtýttar arasynda ártúrli bilim-óner saıystary ótkizilip turatyn. 1977 jyldyń kúzinde sondaı respýblıkalyq saıys JenPI-diń Gogol kóshesindegi belgili ǵımaratynda ótkizildi. Respýblıkadaǵy qazaq fılologıasy fakúltetteriniń bilgir, ónerli degen stýdentteri jınaldy. KazPI-diń namysyn ishimizdegi ádebıet boıynsha bilimpazymyz – 3-kýrstyń stýdenti Tursynjan Shapaı, qazaq tili boıynsha bilimpazymyz – 4-kýrs stýdenti Ásıpat Álmetova, ónerpaz retinde Talasbek Ásemqulov qorǵaıtyn boldy. Beketov Aıtqalı degen meniń kýrstasym ekeýmiz – qosalqy “oıynshymyz”. Saıys óte tartysty ótti, aımaqtardan nebir talantty stýdentter keldi. Máselen, qazirgi qazaqqa belgili aqyn Ábýbákir Qaıranov sol joly Semeıdiń pedınstıtýtynan kelip óner kórsetip edi. Nátıjesinde KazPIKazGÝ-den keıin ekinshi oryndy ıelendi.
Saıys sońynda eskertkish bolsyn dep fotostýdıaǵa arnaıy baryp sýretke tústik. Ol ýaqytta qazirgideı árkimniń qolynda fotoaparat joq.
Ádepki jaǵdaıdy táptishtep jazyp otyrǵanym da osy sýretke baılanysty.
Sol sýretti Talasbek qaıtqannan keıin jary Zıra Naýryzbaeva álbomnan taýyp alyp (40 jylǵa jýyqtaǵanda), feısbýkke jarıalady. Men oǵan túsinik jazdym. Sýret arqyly sonaý bozbala kezge bir baryp qaıttyq. Tipti, osy estelikti jazýǵa da sol sýret túrtki boldy.
Zymyraǵan ýaqyt. “…Jigittik ótti kórdiń be? Kárilikke kóndiń be?”…(Abaı). Kim keshegi janyńda júrgen zamandasy jóninde estelik jazam dep oılaıdy… Ýaqyt ózi alyp keledi eken.
Aıaq astynan kóz jazyp qalǵan Talasbek týraly biraz dúnıe jazyldy, aqyryn kúttim, ony menen de jaqsy biletinder bar edi ǵoı dep. Biraq, men biletin jaılardyń sheti shyǵa qoımady. Sodan soń Zıranyń ótinishi boıynsha, dostyq, zamandastyq paryzdy óteýge táýekel ettik.
1978 jyldyń jazy. Biz dıplom qorǵap jatqanbyz. Instıtýttyń aldynda Talas jolyǵyp qaldy. Hal-jaǵdaı surasqannan keıin, “Qalaı Almatyda qalatyn boldyń ba? – dep surady. Aldynda sondaı bir áńgime bolǵan, ustazdarymyz Almatyda qal, jumysqa turýǵa kómekteseıik degendeı syńaı bildirgen. Odan Talas habardar edi. Men basymdy shaıqadym: “Oǵan jaǵdaı bolmaı tur. Shesheı naýqas. Men jalǵyz balamyn. Elge barmasam, bolmaıdy“ dedim. Ol: “Sóz syńaıyńa qaraǵanda, bizdiń jaqty jalmaýyzdaı jalmap jatqan polıgonnyń derti boldy ǵoı”, – dedi. Men basymdy ızep, “Solaı bolyp tur “, – dedim. ”Myqty bol. Meniń de atamnan bastap, týysqandarymnyń kóbin sol obyr jalmady”, – dedi. Men oǵan ustazymyz M.Maǵaýınniń aıtqan támsilin aıtyp berdim. Ol kisi maǵan: “Kenjehan, seniń Almatyda qalǵanyń jón. Qalamyń tóselip, óziń qalyptasý úshin orta kerek. Al aýylǵa barsań basqa jolǵa túsesiń. Meniń eki matematık muǵalimim bar edi. Óte talantty adamdar bolatyn. Almatyda bolǵanda ekeýi de ǵylym doktory bolatyn edi. Aýylda etek basty bolyp qalyp qoıdy. Mekteptiń dırektorlyǵynan aryǵa barǵan joq” degen. Talas: “Iá, Muhańdyki durys qoı. Biraq, sen qalaı aýylǵa barmaısyń?! Tezirek qaıtýǵa tyrys” dedi.
Sol ketkennen men aýylda tabany kúrekteı jeti jyl júrdim…
Ol kezde qazirgideı telefon joq. Hat jazýdan sýynǵanbyz. Sóıtip eki-úsh jyldaı habarsyz kettik. 1982 jyly men sáti túsip syrttaı aspırantýraǵa tústim. Talas jańadan ashylǵan Qazaqtyń ult-aspaptar mýzeıinde qurylǵan “Sazgen” fólklorlyq ansamblinde kúıshi bolyp júr eken. Uzynqulaqtan estip, “Sýmnyń” qasyndaǵy kóne úıde ornalasqan mýzeıge izdep bardym. Mýzeıdiń aldynda eńseli etip narqobyzdyń músinin qoıypty. Kórmesi de keremet. “Sazgenniń” músheleri túgel ulttyq kıim kıgen, Talastyń ústinde oıý-órnek salynǵan sholaq jeńsyrma shapan, basynda taqıa. Ózi kóp aıtatyn baıyrǵy qazaq kúıshileriniń poshymynan aýmaı qalypty. Ol kez úshin munyń barlyǵy tańsyq dúnıe. Bizdiń tarıh fakúltetinde oqyǵan ándi kózin jumyp alyp, balqyp-shalqyp aıtatyn Qojahmet degen ónerpaz jigit bar edi, ol da birge eken (Qojahmet bizdiń úılený toıymyzdy basqaryp edi). Úsheýmiz shurqyrastyq ta qaldyq. Keshke jaldamaly páterdiń birinde bas qosyp, biraz dýmandatyp ta jiberdik. Kúı tartyldy, án aıtyldy. Odan qalsa, baıaǵy Talastyń áńgimeshildigi. Áńgime sýala bastaǵanda anekdotqa kóshedi. Sol kezde Talastyń jadynyń zerektigine tańqalýshy edim, anaý aýylda aqsaqaldardan baıaǵyda estigen áńgimelerindegi adamdardyń aty-jónine keshe ǵana estigendeı múdirmeıtin. Anekdotqa da solaı edi, bastap berseń boldy, tynbaı týyndata beretin. Oqyǵan kitabynda dál solaı egjeı-tegjeıli baıandaıtyn.
1985 jyly biz Almatyǵa kóship keldik. Talas pen Tursynjan Shapaı bir jerde bolyp shyqty. “Jazýshy” baspasynda. Muhań (M. Maǵaýın) bas redaktor. Ekeýi de sol kisiniń panasynda. Ol kezde Almatyda jumys tabý degen qıamet-qaıym. Aspırantýra bitirsem de, biraz bos júrdim. Qala kezip, tabaldyryq tozdyryp baryp, aınalyp soǵatynym solar. Arakidik olar úsheý bolyp jınalady, salyp uryp Ortalyq komsomol komıtetinde isteıtin Ǵalym Dosken kelip qosylady. Ár qaısysy ózderiniń jumysqa ornalasý hıkaıasyn baıandaıdy. Meniń kóńilim úshin bolý kerek. Ásirese, Ǵalym óziniń bálenbaı aı jumys taba almaı júrgendegi múláıim jaǵdaıyn Beıimbettiń “Kúlpash” áńgimesindegi Maqtymnyń beınesimen shendestirip, tóndire aıtqanda, men óz jaǵdaıyma shúkirshilik jasaıtynmyn.
Úsheýi de marqaıyp ósip ketken. Ádebıet jónindegi áńgimeleri de kesek. Maqalalary shyǵyp, shyǵarmashylyqtary júrip jatyr. Ádebı ortaǵa tanylyp qalǵan. Qalamgerlerdiń qalyń ortasynda. Men ózimniń biraz dúnıeden kesh qalǵanymdy ishteı moıyndadym. Aınalyp taǵy bir soqqanymda olar meniń tartynshaqtaǵanyma qaramaı, qolqalap otyryp, Muhańa kirgizdi. “Ustazyń emes pe, ózińdi biledi, sálem berip, jaǵdaıyńdy aıt, onyń esh ábestigi joq”, – dedi.
Jeti jyl ótip ketse de, ustazym umytpapty, jaqsy qabyldady. Biraz aqyl-keńester aıtty. Jumystyń yńǵaıy bolmaǵanmen, baspada jabyq resenzıa degen bolady eken. Qaraýyndaǵy biraz jigitterdi shaqyryp tapsyrma berdi. “Mynaý Kenjehan Mátijanov (Meniń famılıamdy solaı aıtýshy edi) degen jigit, ádebıetshi, meniń shákirtim, qolushtaryńdy berip kómektesip turyńdar”, – dedi. Maǵan qarap: ”Qarnyń ashqanda kelip tur. Qazaqtyń qalam ustaǵanynyń barlyǵy osy joldan ótken”, – dedi. Tóbem kókke jetkendeı, marqaıyp shyqtym.
Tursynjan men Talas ta ózderi bir uly is bitirgendeı qaýqyldasyp qaldy.
Osydan keıin biz úıirimizdi qaıta tapqandaı baýyrlasyp kettik. Talas áli úılenbegen. Tursynjan men Nazgúl eki balasymen “Kishi stanısa” degen jerge qonystanǵan eken. Qudaı qosqanda, dál solardyń úıi turǵan tóbeniń astyndaǵy saıdyń tabanynan biz de irge teptik.
Tursynjannyń úıi bárimiz bas qosatyn shtab tárizdi. Sol mańaıda turatyn Esenǵalı Raýshanov, Amanhan Álimovtan bastap, marqum Erik Asqarov, Bekbolat Tileýhan, Amantaı Shárip, taǵy da biraz jigittermen sol úıde tanystym.
Páterde turatyn salt jigit Talas ta kóbinese sol úıde júredi. Onyń ústine ekeýiniń jumysy bir. Qoly bosaǵanda Ǵalym keledi. Úsheýi qosylǵanda áńgimeniń kórigin qyzdyryp jiberedi. Ásirese, ázil-qaljyńdary soıqan. Ǵalym men Tursynjan qosylyp alyp, Talasty qyjyrtady. Oǵan berile qoıatyn Talas pa? Keıde, qarap otyrasyń ba degendeı, aralyqqa meni tartpaqtaıdy. Baıaǵydaǵy qurdastardyń arasyndaǵy tataýsyz, biraq, astary tereń, qyrtysy mol, salmaǵy da zil batpan ázil-qaljyń óris alatyn. Ásirese, Ǵalym qaıdaǵyny oıdan qıystyryp, nebir quıtyrqy oıyndar uıymdastyryp, batyryńqyrap jiberetin… Kezinde ashqaraq jastyq kóńilge qorash kórinetin sol bir kezeń, búginde qarasań, naǵyz bal-dáýren eken. Jastyqtyń baǵasyna kim jetipti!
Keıinnen dúnıe astań-kesteń bolyp, alasapyran bastalǵan kezde “turymtaı – tusyna, balapan – basyna” ketkendeı boldy. Burynǵy aralastyqtyń joly jińishkerdi. Alystan syılasyp, syrttaı tilektestik kúıge kóshtik.
Bul kezde Talas shyǵarmashylyqqa birjolata bet burǵan. Alǵashqy tyrnaqaldysy “Shymdan” degen povesi boldy. Umytpasam, “Jalyn” jýrnalynda jaryq kórdi. Jurtshylyq jyly qabyldady. Talastyń bir qyzyǵy – pikirdi ashyq suraıtyn. Birden telofon soǵyp: “Kenjehan, oqydyń ba? – dedi. Oqydym, – dedim. – Qalaı eken?”. Jópeldemede telefonmen ne aıta qoıasyń. – Tamasha, – dedim. Nesi, qaı jeri? – dep bastyrmalatty. Biraz tosylyp baryp, “Anaý soıylmen soǵysatyn tustardy keremet sýrettepsiń”, – dedim. “A.a.a… dep yńyranyp baryp, Dosken ekeýińniń pikiriń bir jerden shyqty“, – dedi de ary qaraı ózi sóılep ketti… Shynynda da, tyrnaqaldysymen osyndaı tutas týyndy ákelgen onyń shyǵarmashylyq áleýeti óte joǵary bolatyn.
Keıinnen “Ataıy” degen balalarǵa arnalǵan tamasha týyndy jazdy. Bul Kıplıngtiń “Maýglııimen” taıtalasa otyryp jazylǵan qazaq topyraǵyndaǵy túren túspegen tyń taqyryp edi. Osy eki poves arqyly-aq Talasbek óziniń qalamgerlik bıigin tolyq ıelendi. Bárimiz endi odan qabyrǵaly, kesek týyndylar kúttik.
Biraq, bul kezde qoǵamdaǵy kórkem ádebıetke degen kózqaras ózgergen. Ádebı orta ydyrady, oqyrman qaýym basymen qaıǵy bolyp ketti, kitap shyǵarý qıyndap, qalamaqy joǵaldy, jazýshylar jetim balanyń kúıin keshti.
Mine, osyndaı qyspaqtyń qursaýynda qalǵandardyń biri Talasbek bolǵandaı. Jalaqysy kúnkóriske tatıtyn ákimshilikte qyzmet isteý, saýda-sattyq, kásipkerlik onyń qoly emes edi. Yńǵaıyna júretin baspalar tarap jatty, ádebı jýrnaldar jansyzdandy. Tek bir jol – ártúrli baǵyt ustanǵan kónesi bar, jańasy bar, merzimdi basylymdar ǵana qalǵan.
Talas birtindep solardyń belsendi avtoryna aınaldy. Bul jerde de ol óziniń bilimi men qalam qaıratyn taǵy da tanytty. Óner men ádebıetti bylaı qoıǵanda, anaý-mynaýdyń tisi bata bermeıtin soǵys taqyrybyna deıin qopara jazdy. Keńestik kezde qolyna baılaý, tiline kúrmeý bolǵan qyspaqtan qutylyp, qulashty keńge jaıdy, ashyla, ashyna jazdy.
Degenmen, absolútti erkindik eshqashan bolmaıdy, ár nárseniń shet-shebiri, ádep-sheńberi bolýy tıis. Zaman almasyp jatqan tóńkerister kezinde osy adamı ádeptiń de sheńberi byrt-byrt úzilip, aq pen qara mıdaı aralasyp kete me deımin. Sondaı tóńkeristiń qara ala topany bizdiń merzimdi baspasózge de soqpaı ótken joq. Ótkenge topyraq shashý, “alyptardyń” ózin attan aýdaryp túsirý, “ulylardy” bir-birimen atystyryp-shabystyrý, aǵalardyń arasyn arandatý, zamandastardy bir-birine soıyp salǵyzý sıaqty úrdis etek aldy. Alǵashqyda “sar jaǵal” dep atalǵan gazet-jýrnaldardan bastalǵan bul soıqan, birte-birte ádebı basylymdarǵa da aýysty. El elirdi, jurt jyndanǵandaı boldy. Elermenderdiń qoltyǵyna sý búrkip, “úrıt-soq” deıtin jaqybaılar kóbeıdi. Qabyrǵaly qalamgerlerdiń ózi bir-biriniń betterin aımandaı qyldy. Aldy sottasýǵa deıin bardy. Arty kórmesteı bolyp arazdasyp tyndy. Qasıetti dep júrgen qazaq baspasóziniń birazy bir sátte “bylapythanaǵa”(Talasbektiń óz sózi) aınalyp ketti.
Qyzdy-qyzdymen sol “bylapythananyń” batpaǵyna aıaǵyn batyryp alǵanyn Talasbektiń ózi de baıqamaı qalǵan sıaqty. Jandaıshap jurt “soıdy”, “sabady”, “óltirdi” degen marapattardy qarsha boratty. “Sabalǵandardyń” ishinde Talasbektiń tamasha aǵalary, qımas qurdastary men jaqyn dostary da ketti. Biz sanymyzdy soqtyq, taqymymyzdy qystyq, biraq, “aıtylǵan sóz – atylǵan oq”. Baspasózge shyqqandy baltalap óshire almaısyń!
Bir qyzyǵy, solardyń ishinde onymen jaǵalasyp, taıtalasyp, qarymta qaıtaryp, egeske túskenderi joqqa tán eken. Árıne, qoldaryn ýqalap, órttiń órshı túsýin asyǵa kútkender óte kóp boldy. Solardyń yzasyna qaraı, qarymta maqala jazylmady. Eleýsizdik pen únsizdik ornady. Tipti, eshqandaı eshteńe bolmaǵandaı.
Osyndaıda meniń oıyma amerıkandyq jýrnalıs Robert Grınniń bir mysaly túsedi: “Kúnderdiń kúninde saıasatker G.K.Chestertonnyń ekonomıkalyq kózqarastary baspasózde belgili Bernard Shoýdyń tarapynan synǵa ushyraǵan sátte, onyń dostary qarymta jaýapty taǵatsyzdana kútti, biraq, olar kútkendeı jaýap bolmady. Sol úshin H.Bellok degen tarıhshy ony qatty jazǵyrdy. Sonda ol bylaı degen eken: “Qymbatty Bellok, men oǵan tamasha jaýap berdim. Shoý sıaqty ótkir oıly adamǵa únsizdikten artyq azapty jaýap bolmaıdy” (KlıftonFadıman, “Anekdottyń qońyr kitapshasy”, 1985).
…Iá, bári ótti-ketti. Artyna syzdaǵan júrek, kúlparsha bolyp synǵan dostyq kóńil, alarman bolyp buzylǵan eldiń nıetin qaldyryp qara tasqyn da qurdymǵa saryqty. Solardyń ishinde jarǵa soǵyp, jaǵany buzyp domalaǵan jumyr tastaı Talastyń birer maqalasy da ketti.
Al biz úshin eń qymbaty – tunyq tumadaı, móldir bulaqtaı Talastyń kúıleri men shyǵarmalary.
Ol qaısarlyq tanytty, eshteńeden jasyǵan joq, turmystyń taýqymetin qansha tartsa da, jany kúızelip, janushyrsa da qalamyn qolynan túsirgen joq. Tynbaı jazdy, tynymsyz eńbek etti. Bar rahatty sodan tapty. Bul – úlken talantqa, bıik rýhty adamǵa ǵana tán qasıet edi. Keıde oılaımyn, sonshalyqty janyn jemese, Talastan osynshalyqty qýatty óner shyǵar ma edi, shyqpas pa edi dep.
Keıinirek, Ulttyq kitaphanada bir kezigip qalǵanymyzda ol aqsıa kúlip, sómkesin ashyp, ishinen bir kitap shyǵaryp asyǵystaý qoltańba jazyp, usyndy.
Qarasam, “Taltús” degen romany eken. “Oqyp shyǵyp, pikirińdi aıt. “Soros” qorynyń kúshimen shyǵardym. Búkil ınternet jarylyp jatyr. Maǵan ádebıetshilerdiń pikiri qymbat”, – dedi jymıa ezý tartyp. Baıqaımyn, osy shyǵarmasyna ózi de rıza sıaqty. Ornyma jaıǵasqannan keıin, betin ashsam, “Dosym Kenjehanǵa shyn júrekten. Avtor. 14/06/2005 j.” dep jazypty. Júregim eljirep, menen jyraqtaý baryp otyrǵan Talasqa kóz tastadym. Baıaǵy balań bozbalanyń ornynda er ortasy jasqa kelgen, mańdaıy qasqaıǵan, eki shekesi budyraıǵan, eki qulaǵy qalqaıǵan, bet álpeti dóńgelengen, tolyq deneli, arqardyń quljasyndaı salqam otyrǵan jigit aǵasyn kórdim.
Odan keıin de Talas tynym tapqan joq. Internettegi saıttardan bastap, respýblıkalyq baspasózdiń barlyǵynda onyń maqalalary burqyrap shyǵyp jatady. Birin oqysaq, endi birin “aıtqyshtardyń” aýzynan estımiz. Sonyń ishinde “Almaty aqshamyna” shyqqan tizbekti maqalalary eldiń erekshe yqylasyna bólendi. Tipti, onyń aty shet elge de jete bastapty. Birde issaparmen Belgıaǵa jol tústi. Jolaı Parıjdegi Qazaqstan elshiliginde aıaldadyq. Sodan áńgimeden áńgime shyǵyp, elshiliktiń mádenıet jónindegi qyzmetkeri: “Talasbek Ásemqulovty bilesizder me?”– dep suraǵany. Sóıtsek, olar onyń kúıshilik ónerinen bastap, Asqar Súleımenov jónindegi maqalasyna deıin tamsana aıtyp otyr. “Biz ony Parıjge shaqyrmaqshymyz, dosyńyz bolsa, sálem aıtyńyz”, – dep maǵan mindet júktep qoıdy. Meniń oıyma, osydan birer jyl burynǵy Talastyń: “Men ómirimde bir shet elge shyǵyp kórmeppin” degen áńgimesi oraldy. Mine, ónerdiń qudyreti, endi ony álemge ózi alyp ushatyn boldy dep oıladym. Shynynda da, keıin Talasbek Parıjde tamasha kezdesýler ótkizip qaıtypty.
…Zıra ótinish jasaǵannan soń, baıaǵyda sórege qoıyp qoıǵan “Taltús” romanyn qaıta qolyma alyp, oqyp shyqtym.
Aldymen, romannyń aty nege “Taltús” dep oıladym. Shyǵarmada osy tektes uǵym bir-eki jerde qoldanylady. Onda da “jasyń bolsa, tús aýǵan tusqa kelip qaldy” degen syńaıda. Olaı bolsa, bul Talastyń elýge taıaǵan jasyn meńzep otyr ma? Álde, bul roman Talas shyǵarmashylyǵynyń “Taltúsi” degenge saıa ma? Menińshe, ekeýi de bar.
Óıtkeni, bul – avtobıografıalyq roman. Onyń bas keıipkeri Ájigereı – Talasbektiń ózi. Keıipkerlerdiń aty ózgergenmen, baıaǵy onyń bozbala kezinde jyrdaı ǵyp aıtatyn oqıǵalar qaz- qalpynda saırap tur. Roman jelisi oıynda baıaǵydan pisken, sanasynda ábden sar tap bolyp saqtalǵan, ózi kózimen kórgen, qulaǵymen estigen, qolymen ustaǵan derekti dúnıelerdiń jıyntyǵy.
Ómirbaıannyń bári kórkem shyǵarma bola bermeıtini belgili. Sondyqtan onyń ıdeıalyq nysanasyn kóshpeli órkenıettiń sońǵy sarqynyn, bylaısha aıtqanda qazaqy dástúrli mádenıettiń tuıaq serperin baıandaıtyn oqıǵalarmen órip, qos temirqazyqqa ákelip matastyra baılaǵan. Qos qazyq – kúıshi aqsaqal Sabyt pen jıen-nemeresi Ájigereı.
Al kúıdiń qudyretin, kúıshilerdiń taǵdyr talaıyn, jalpy dástúrli qazaq óneriniń tabıǵaty men tarıhyn Talastan artyq biletin adam joq. Bul – onyń taǵdyr-talaıy. Ony jazbasqa áddisi joq edi. Buǵan deıingi jazylǵan dúnıeler osyǵan daıyndyq ispettes bolǵan bolar. Roman jazylǵan kezdegi turmystyq qıyndyqtardyń eshqaısysyna qaramastan alańsyz otyryp, jankeshtilikpen aıaqtap shyqqan. Bálkim, sodan janyna shyǵarmashylyq rahat tapqan bolar!
Qalaı degende de, qazaq ádebıetine almaǵaıyp zamanda tamasha bir týyndy keldi. Shyǵarmanyń oqıǵalar jelisi ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldardyń aıaǵy men alpysynshy jyldardyń basyn qamtıdy. Bul – bizdiń urpaqtyń balalyq shaǵy. Qyryq jyl boıyna tolqyn-tolqyn ótken tóńkeris, asharshylyq, saıası qýǵyn-súrgin, dúnıejúlik soǵys ábden qansyratqan qazaq degen halyqtyń esin endi jıyp kele jatqan dáýiri.
Árıne, qazaq ádebıetinde bul taqyrypty qaýzaǵan biraz shyǵarmalar boldy. Biraq, Talas ol súrleýge túspeıdi, ózinshe basqa qıanǵa tartady. Sýrettelip otyrǵan kezeń bireý bolǵanmen, kózqaras múlde basqa. Burynǵy “Qazan tóńkerisi bizdi teńdikke jetkizdi, Keńestik ıdeologıa kósegemizdi kógertti” degen ustanymdy kúl-talqan etedi. Sabyt, Jumaqan, Kenesary, Ilápi, Ahmetjan, Sherim sıaqty talqan bolǵan taǵdyrlar arqyly qyzyl topalańnyń qazaq dalasyna alyp kelgen lańynyń bar qoıasyn ashady. Olardyń bári – baı-baǵylan, batyr, sal-seri, kúıshi, usta degen sıaqty dástúrli mádenıettiń tutqasyn ustaǵandar bolatyn. Jazýshy qudaıdyń qudiretimen aman qalǵan sol keıipkerler áńgimesi arqyly qazaq órkenıetiniń altyn dińgekteriniń qalaı otalyp, aspanynyń qalaı ortasyna túskenin jerine jetkize qapysyz sýretteıdi.
Romanda kóńildi sýretter óte sırek, ylǵı ótkenniń tuńǵıyǵyna úńilgen qamyryqty oqıǵalar, kúrsiný men óksý kóp. Tipti, Ájigereı men Gúlshattyń arasyndaǵy alǵashqy mahabbattyń taza sezimderiniń ózi kúrsinispen aıaqtalady…
Biraq, shyǵarma óte tartymdy oqylady. Ásirese, kúı bolmysy, kúıshiler tarıhyna kelgende jandyryp jiberedi. Sol sıaqty Ahmetjan ustanyń beınesiniń ózi buryndary ádebıetshiler kóp aıtatyn “tıptik dárejege” kóterilgen. Qazaq óneriniń qatty teperish kórgen, óship ketýge az-aq qalǵan bir salasy zergerlik pen ustalyq edi. Jylqyny joqtaǵan, Oısyl qarany izdegen, ánshi-kúıshilikti áspettegen biraz shyǵarma bar, biraq ustalyqty, ásirese, qarý soǵýdy alǵash táptishteı jazǵan Talas bolar.
“Aýylǵa elektr keldi, máshıne, traktor paıda boldy, radıo sóılep tur, mektepter kóbeıdi, klýbtar ashyldy, kitaptar shyǵyp jatyr, el jappaı saýattylyqqa bet burdy…” deıtin “qazaq sovet aýylynyń jarqyn beınesiniń” Talasbek kóleńke, kómeski tirshiliginen syr tartady. Sol aýylda ómir súrip jatqan adamdardyń taǵdyr-talaıyna, jan dúnıesine, áńgime aýanyna, kóńil-kúıine úńiledi. Sabyt, Ahmetjan, Sherim sıaqty aqsaqaldardyń áńgimeleriniń barlyǵy kóshpeli tirliktiń saltanatyn ańsaý, adamgershilik ar-uıatty, kisilikti ardaqtaý, ónerdi áspetteý. Jastyq shaqtary soǵysqa tap kelgen Baımuqan, Qalımalardyń turmys-tirshiliginen de kóńil qýantarlyq eshteńe kórmeısiń. Mektep oqýshylary, jas urpaq – Ájigereı, Gúlshat, Serikbol, Marat, Sákenderdiń de júreginen jalyndap turǵan ot baıqalmaıdy. Baıaǵy “sovettik” romandardaǵy pafos múlde joq…
Meniń oıymsha, Talas “sovettik” ıdeologıany múlde sanasyna sińirmegen, baqaıshaǵyna deıin qazaqy máıekpen nárlengen biteý bolmys bolatyn. Sonyń bári táýelsizdik kelgende syrtqa tepken. Talas ǵumyr boıyna ishinde qaınap pisken qamyryqtyń barlyǵyn “Taltús” romany arqyly jaryqqa alyp shyqqan sıaqty. Bul, shyn mánine kelgende, qazaqtyń keńestik dáýirine syn kózben qaraı otyryp jazylǵan alǵashqy kesek kórkem shyǵarma. Árıne, odan da ótkir, kórkem dúnıeler jazylar, biraq, alǵashqy bastamanyń baıraǵy Talastyń qolynda.
Keıinnen ol kınosenarııler jazýǵa kóshti. Sonyń elge tanymaly, kıno bolyp shyqqany – “Birjan sal”. Talastyń qalam-qarymy men bilgirliginiń arqasynda bul táýelsizdikten keıingi jyldarda túsirilgen fılmderdiń ishindegi ulttyq máıegi eń qoıýy. Sal-serilerdiń kıim kıisinen bastap, búkil sán-saltanatyn ekranǵa alyp shyqty, sol arqyly ónerpazdardyń ózgeshe tabıǵatyn, bolmys-bitimin búgingi kórermenderdiń kóz aldyna ákeldi, ólgendi tiriltip, jan bitirip, jaınatyp kórsete bildi. Sol arqyly Birjan shyǵarmashylyǵynyń tylsymyna boılap, qyrtysyn jaza alǵandaı. Árıne, bul jerde qaǵazdaǵy qunarly sózdi ekranǵa qulpyrta shyǵara alǵan rejıser Doshan Joljaqsynovtyń eńbegi erekshe ekeni belgili. Eki talant bir-birin ishteı uǵyp, qabaqpen túsinise bilgen. Sol shyǵarmashylyq tutastyq ekeýin Qunanbaı fılmine alyp ushty. Ókinishke oraı, ol fılminiń tusaýkeserine Talasbek qatysa almady… Biraq, barlyq túsirilimderine qatysyp, montajyn jasaýǵa deıin aralasypty. Ony qaza ústinde Dosqan aǵa óksip turyp, ókinishpen aıtqan. Atalmysh fılm jurtshylyqtyń joǵary iltıpatyna bólenip, Memlekettik syılyq aldy. Biraq, Talasbeksiz. Onyń aıyby – ómirden erte ozǵandyǵynda eken.
Amal neshik! Qabyldanǵan zań, bekitilgen ereje Talasbekke kelgende jibimedi. Bul da taǵdyr.
Ókinishtisi sol, Talasbek óziniń shyǵarmashylyq “Taltúsine” kelip, ábden tolysqan shaǵynda, kemeline kelip, kemerinen asa tasıtyn ýaqytynda asyǵys attanyp ketti.
Aldyń jaryq bolsyn, qaısar qalamger, qudyretti óner ıesi!
Biz seniń artyńda qalǵan “arqanyń jyly jańbyryndaı” jurttyń júregine ulttyq nár quıatyn shyǵarmashylyǵyńa shúkirshilik etemiz. Solardy júıelep jınap, jaryqqa shyǵaryp júrgen aıaýly jaryń Zıraǵa Qudaı ǵumyr bersin, artyńnan ergen qulynshaqtaryń baqytqa jetsin.
