Vasılıı Iannyń «Shyńǵys han» atty romanynda mynadaı epızod ba
r. Birde Shyńǵys óz áskeriniń daıyndyǵyn teksermek bolyp, tún ishinde joryqqa attanamyz dep buıryq beredi. Alǵash dabyl qaǵylyp, alamandar ertoqymdaryn alyp jylqyǵa qaraı júgirgende Shyńǵys qaǵan oń qolyna bir ýys tas alyp, sony bir-birlep sol alaqanyna sala bastaıdy. Tastyń barlyǵy sol qolǵa ótip bolǵansha júz myń qaraılas, muzdaı qarýlanǵan jer qaıysqan qol qosar-asar atymen, neshe kúndik azyǵymen joryqqa ázir turady. Sonda qaǵan, jer betinde mundaı ásker menen basqa kimde bar dep tún qarańǵysynda rıza bolyp jymıypty.
Taǵy da bizdiń babalarymyzben maıdanda bettesken uly jurttardyń tarıhshylary men jylnamashylary aıtady, kóshpendilerdeı sarbaz jer betinde joq dep. Ásirese basqa jurttardy, kóshpendilerdiń sheginip urys salýy, tosqaýyl soǵystary, qashyp bara jatyp qaıyrylyp soǵýy qatty tańqaldyrǵan.
Ádette, urysta baǵy qaıtqan otyryqshy eldiń áskeri eshqashan qaıyrylyp soǵa almaıdy. Óıtkeni, otyryqshy elderde sheginis, qashý taktıkalyq ádis emes – jeńilistiń belgisi bolyp sanalady. Iaǵnı, jeńilistiń psıhozyna ushyraǵan ásker jaýdyń qylyshy men oǵynan qyrylyp bitkenshe qashady.
R.Djovanolıdiń «Spartak» romanynda frakıalyq kóshpeli taıpadan tutqynǵa túsken Spartak, Rım halqynyń ermegi úshin Kolızeıde kúnde bolyp jatqan qantógisterdiń kezinde osy tańǵajaıyp taktıkany qoldanady. Qashyp júrip aldymen qýyp jetken gladıatordy óltirip, aqyrynda jaýynyń bárin qyryp bitiredi. Bul myńdaǵan jyldar boıy Eýrazıanyń dalasyn dúbirletken, qandaı jaý bolsa da, bet qaratpaı jeńgen kóshpendilerdiń eń áıgili taktıkasy.
Birde reseılik avtorlar Fomenko men Nosovtyń «Jańa hronologıa» dep atalatyn kitabyn oqyp otyryp mynadaı bir tańǵajaıyp málimetti ushyrastyrdym. Mońǵoldar eshqashan Batysqa qaraı... joryq jasamapty! Onyń birneshe sebebi bar eken. Sonyń ekeýin keltireıik. Orystar jaýdyń atty áskerinen qorǵaný úshin ejelden «zaseka» dep atalatyn amal qoldanypty. Aǵashty jerden 15-20 santımetrdeı bıiktikte qıǵashtaı shabady eken. Osylaısha eni elý-alpys, keıde júz shaqyrym, al uzyndyǵy búkil orys jerin beldeýlep orap jatqan ulanǵaıyr ormandy shaýyp shyǵady eken.
Bul amal qazaqta da bar. Burynǵy zamannyń ańshylary jolbarys aýlaǵanda qamysty osylaı shabatyn bolǵan. Muny baıyrǵy qazaq tilinde «qarna» dep ataıdy. Dabyl qaǵyp kele jatqan adamdardan qashqan jolbarys naızadaı úshkir qamysqa qarnynan qarnalyp, nemese sol qarnadan óte almaı turyp qalyp, ajalyn tabady. Alaıda mıllıondaǵan gektar ormandy shaýyp shyǵý, sol kezdegi orys qoǵamynyń qolynan kelmes is edi. Biraq jańa hronologıanyń avtorlary Fomenko men Nosov osylaı deıdi. Orys halqy mońǵol shapqynshylyǵyn osylaı toqtatty deıdi.
Endi atalǵan avtorlardyń ekinshi ýájine keleıik. Batysqa, tún túbine alǵash sherý tartqanda mońǵol áskeriniń sany júz myńdaı eken. Olaı bolsa deıdi Fomenko, júz myń áskerge qansha azyq-túlik kerek, júz myń atqa qansha jemshóp kerek. Iaǵnı, ol áskerdiń sońyndaǵy arquq (oboz) qandaı bolý kerek, ol arquqta qansha arba bolý kerek, al arbany tartatyn jegin malǵa taǵy da qansha jemshóp kerek. Atalǵan avtorlarǵa sensek, soǵysýdyń ózi, joryqqa attanýdyń ózi múmkin emes nárse bolyp shyǵady. Eń qyzyǵy – úıde tynysh qana otyrý. Alaıda, olaı bolmaǵan ǵoı. Túrik-mońǵol taıpalarynyń jaýgershiligi qazirgi Italıa jerine jetip baryp toqtaǵan. Shyńǵystyń ósıeti – sońǵy teńiz – Atlantıkaǵa deıin barý. Bul Batys taraptaǵy is. Al Shyǵysta Shyn-Mashynnan ótip, bul baǵytta da sońǵy teńiz – Tynyq jáne Úndi muhıtyna jetý. Keıinnen Qubylaı han teńizdiń ar jaǵynda da el baryn, Nıppon (qazirgi Japonıa) degen memleket baryn estip, solaı qaraı attanǵan. Biraq bul tarapta mońǵol áskeriniń qandaı kesapatqa urynǵanyn, mońǵoldyń áskerı – teńiz flotynyń japon jaǵalaýynda qalaı sýǵa batqanyn tarıhtan jaqsy bilemiz. Mine, túzý joldan taıǵan adamzatty jónge salý maqsatynda túrik-mońǵol násili osyndaı globalıstik (qazirgishe «jahandaný») jospardy kún tártibine qoıǵan. Batystyń bir tarıhshysy aıtqandaı, «nátıjesinde, mońǵoldar (túrikter dep túsinińiz) qazirgi álemdik tarıhtyń kosmosyn qalyptastyrdy». Al endi, aldyna osyndaı uly maqsat – Qaraqorymnan basqarylatyn búkilálemdik kosmopolıttik ımperıany qurýdy kózdegen, osy jolda óziniń de, ózgeniń de qanyn aıamaı tókken uly násildiń, uly mıllettiń, áldebir orys ormanynan óte almaı toqtap qalýy, áskerdiń ózine jáne minetin atyna azyq jetpeı qalady dep joryqtan bas tartýy, árıne, aqylǵa syımaıtyn nárse. Oıymyzsha, Fomenko men Nosov, kóshpendilerdiń joryqqa qalaı daıyndalyp, qalaı attanatynyn, qalaı jortatynyn bilmeıdi. Ol az deseńiz, aıtaıyq, atalǵan tarıhshylar jalpy tarıhtan, soǵystardyń, násilderdiń tarıhynan tolyqtaı maqurym. Hrıstıan dininen ketip ıslam dinine ótken, uly ǵalym, radısıonalızmniń (dástúrshildiktiń) atasy sheıh Iahá (shyn aty-jóni – Rene Genon, ulty fransýz) Úndi eliniń ejelgi áleýmettik qurylymyn zerdeleı kele tórt áýletti erekshe bólip alady (eýropa halyqtarynyń tilinde bul áýletter «kasta» dep, al úndiniń óz tilinde «varna» dep atalady). Bul kastalar: 1) brahmandar; 2) kshatrııler; 3) vaıshálar; 4) shýdralar. Brahmandar – eń joǵarǵy kasta. Bular Qudaımen, Absolútpen tildesetin bolǵandyqtan fánı dúnıeni tárk etkender. Kshatrııler – áskerı áýlet. Bular dúnıeni retteýshi kúsh. Dúnıedegi tártipti qadaǵalaýshy kúsh. Vaıshálar – óndirýshiler (eginshiler, qolónershiler t.b.). Shýdralar – eń tómen tap, quldar (Bul ejiktep otyratyn ǵylymı maqala emes, sondyqtan tym qarapaıym ústirt túsindirgenim úshin keshirim suraımyn).
Osy kúni ǵylymı tilde túrik-mońǵol kóshpendileri dep atalatyn halyqtar atalǵan bólinis boıynsha áskerı áýlet-kshatrııler bolyp sanalady. Túrli zamanda túrli halyqtardyń jylnamashy – tarıhshylary saq, skıf, sarmat, masaget, hun, túrik dep túrlishe atandyrǵanymen, myńdaǵan jyldar boıy Eýrazıa dalalaryn mekendep kelgen kóshpendiler bir kindikten taraǵan bir-aq halyq bolyp tabylady.
Kshatrııler men shýdralardyń, nemese, bizshe aıtqanda áskerı áýlet pen quldardyń araqatynasyn aına-qatesiz beıneleıtin bir tamasha ańyz Gerodotta bar.
Skıftiń bir taıpasynyń jaýyngerleri alys elge joryqqa attanady. Sol jaýlaǵan jerde biraz ýaqyt turyp qalǵan skıfter kúnderdiń kúninde otandaryn saǵynyp qaıtpaq bolady. Bul eki arada skıfterdiń áıelderi esikte júrgen qul-qutandarmen kóńil qosyp qoıady. Dúnıege kelgen tutas bir urpaq eseıip el bıleıdi. Aqyry elge qaıtyp kele jatqan skıftiń jaýyngerleri ózderine beımálim áskermen, al shyndyǵynda quldan týǵan uldarmen betpe-bet kezdesedi. Qandaı jaýdy bolsa da jeńip úırengen skıfter aldarynan shyqqan áskerdi jeńe almaı qoıady. Qylyshtassa – qylyshqa myqty. Naızalassa – naızaǵa myqty. Sadaq atysqanda da bet qaratpaıdy. Aqyrynda skıftiń qolbasshysy bul áskerdiń kim ekenin shyramytyp, jaýyngerlerine jaýdy qamshymen sabańdar deıdi. Sol kezde bes qarýmen saıysqanda qaıyspaı qarsy turǵan jaý áskeri qamshydan tym-tyraqaı qashypty. Bul jerdegi moral – quldyń qul bolyp qalatyndyǵynda. Skıfter qamshymen uryp quldyń qul ekenin esterine túsirgen. Myńdaǵan jyldar boıy Eýrazıa dalasynda absolúttik áskerı ústemdikte bolý, árıne, izsiz ketken joq. Túrik-mońǵol halyqtarynda erekshe namys kúlti qalyptasty, jáne namyspen birge onyń máńgi serigi-meımana qosa ilesip júrdi. Otyryqshy halyqtardy mensinbeý, «jataq» dep kemsitý, «adam» dep sanamaý daǵdysy kóshpendi hunnyń kóńiline osy kezde ornyqqan. Osydan kelip soǵys strategıasynyń eki prınsıpi qalyptasty. Otyryqshy elderdiń strategıasy – pozısıalyq soǵys. Aptalap, aılap (keıde jyldap) qarsy turý. Ásker qyrylyp bitkenshe soǵysý. Kóp jaǵdaıda tize búgip, saýǵa suraý. Azyq-túlik pen aýyzsý taýsylǵanda qamaldyń qaqpasyn ashyp berilý.
Al kóshpendilerdiń strategıasy – manevrlik soǵys. Jaýdy (ásirese, qarýlanyp shyqqan jataqty) jaý dep eseptemeý, keń dalaǵa alyp shyǵyp, sadaqpen atyp qyryp ketý (bul naızanyń ushyn, qylyshtyń júzin jataqtyń qanyna bylǵaýǵa jıirkenetin erekshe rysarlyq kodeksten týǵan strategıa).
Kóshpendiler bul strategıany, parsylardyń basqynshylyq soǵystarynan ulttyq sanasy oıanyp, Eskendir Zulqarnaıynnyń týynyń astynda endi ese qaıtarý soǵysyna, qarymta jaýgershilikke shyqqan, Darııdi jeńip, parsyny alǵannan keıin toqtaı almaı skıftyń dalasyna aıaq basqan grektermen betpe-bet kezdeskende ózgertýge májbúr boldy. Eseıip soǵys ónerine jetile bastaǵan otyryqshy elderdi endi burynǵydaı qamshymen uryp baǵyndyrýdyń qıyn ekenine kózi jetken kóshpendiler jańa strategıa men taktıkany úırendi. Shep qurǵan jaýdyń shebin buzýdy, jaý qosynyn jeńý úshin eń áýeli neni talqandaý kerek ekenin, oraı soǵyp qorshaýǵa alýdy meńgerdi.
Bolashaqtaǵy soǵys aımaǵyna aınalatyn operatıvtik keńistikti árbir tóbeshigi men bulaǵyna deıin, jaıylymy, yqtasyny, ózeni men jalǵyz aıaq jolyna deıin zerdelep bilý osy kezden bastap kóshpendi hun áýletiniń áskerı strategıasynyń basty elementine aınalǵany anyq.
Mine, joǵaryda aty atalǵan « Jańa hronologıanyń» avtorlary Fomenko men Nosovtyń kóshpendi halyqtardyń jaýgershiligi týraly ushqary pikirlerine qarsy ýáj retinde, hundar ózderiniń alymdy joryqtaryn qalaı iske asyrǵandyǵy jóninde birer ańyz derektiń jóni endi kelgen sıaqty.
Qandaı da bolmasyn halyqtyń azyq-túlikti uqsatýy men qamdaýy, saqtaýy jáne paıdalaný ádisteri sol halyqtyń ómir saltyna baǵynady. Kóshpendilerdiń kýlınarıasy negizinen kóshpendi turmysqa laıyqtalǵan súr et pen ashytyp baryp keptirilgen sút taǵamdarynan turady. Bul, bir jaılaǵanda jarty dúnıeni basyp ótetin sansyz kósh joldarynda ábden synnan ótken, qansha saqtasa da buzylmaıtyn, jibitip jiberse az ǵana ýaqyttyń ishinde óziniń burynǵy qalpyn tabatyn baǵa jetpes nárli, dámdi taǵamdar. Mysalǵa, eki-úsh jyl jatqan syqpa qurt qaınalǵan ystyq sýda turyp bir-aq saǵatta ezilip ketedi. Tuzǵa pisip bes jyl turǵan qaqpysh et bulaq sýynda on saǵat turyp, jibip, asqanda ezilip pisedi. Dámi til úıiredi. Jaılaýdan kósherde qarynǵa salyp oshaqtyn astyna kómip ketken qıma qýyrdaq bir-bir jarym jyl saqtala beredi. Kóship kele jatqanda, tisi túsip qyzylıek bolyp qalǵan qarıalar syqpalamaı keptirilgen ejigeıdi jeıdi. Sondaı-aq, qorjynda túnnen qalǵan súr etti jeıdi, sabada júre-júre shaıqalyp ábden babyna kelgen qymyzdy ishedi. Minekı, alamandar joryqqa osy taǵamdardy alatyn bolǵan.
Ár úı azamatyn soǵysqa ózi daıyndaıdy. Qazaqta sol zamannan qalǵan «Alty qorjyn alaman» degen sóz bar. Onyń mánisi mynadaı. Syqpaı keptirgen maıly ejigeıden eki qorjyn toltyryp, qosar attyń bóksesine artady. Muny bir deńiz. Sodan soń, qazaqta «Túte» dep atalatyn, joryqqa arnaıy daıyndalatyn taǵam bolǵan. Qoıdyń semiz etin aıamaı tuzdap, jaqsylap keptiredi. Qaqpysh bolyp qatqan etti kelige salyp túıedi. Sodan soń mylja-mylja bolǵan etti bir úıli jan otyryp, jún qusatyp talshyqtap tútip shyǵady. Túte degenińiz osy. Osy túteni qorjyn etip toltyryp, atqa artady. Muny eki deńiz. Alamannyń azyǵy osy. Endi qoıdyń súr quıryǵyn eki qorjynǵa syqastyra toltyryp, atqa ony artady. Muny úsh deńiz. Bul attardyń azyǵy. Keıde jáne eki qorjyn tobylǵyny alady eken.
Qosar-asar attyń mánisine keletin bolsaq, mundaǵy qosar at – minis aty. Alasha at sharshaǵanda aýysyp minetin kómekshi kúlik. Al asar at, atynan kórinip turǵandaı, azyqqa arnalǵan at. Bir adam qosaryna bir at, asaryna bir, keıde eki at alady. Árıne, asar at bos júrmeıdi. Jortýyl barysynda ertoqymsyz, basyndaǵy noqtamen miniske júre beredi. Qosar men asar at nege ertoqymsyz jaıdaq miniledi? Ertoqymdy shyǵyn qylmas úshin. Sonymen alaman joryqqa daıyn boldy. Kóne soǵys qurylymy boıynsha eń kishi áskerı bólik – ondyq. On jaýynger bir onbasyǵa baǵynady. Onbasy beıbit kezinde qol astyndaǵy on adamnyń qaısysy qaıda júrgenin bilip otyrýǵa mindetti. Onbasynyń ony jınalyp kelip bir júzbasyǵa baǵynady. Álbette, júzbasy qolastyndaǵy onbasylardyń qaıda ekenin bilip otyrady. Júzbasylar myńbasyǵa baǵynady. Myńbasylar týbegine baǵynady. Qazaqta túmenbegi degen de áskerı laýazym bar. Týbegi ekeýiniń sheni birdeı. Osy kúni tý ustaıtyn adamdy týbegi dep jańsaq ataıtyn bolypty. Qazaqta on myń ásker – bir tý ásker dep atalady. On myń áskerdiń týyn ustaıtyn adamdy «baıraqtar» dep ataıdy.
Bes týbegi bir baıǵurtqa baǵynady. Iaǵnı, baıǵurt – elý myń áskerdi basqarady. Baıǵurttar hanǵa baǵynady. Mine, qazaq áskeriniń soǵys aldyndaǵy jalpy qurylymy osyndaı bolǵan.
Ertaýyl dep atalatyn sholǵynshy ásker bolashaq joryqtyń marshrýty boıynsha negizgi áskerden bes júz, keıde myń shaqyrym ozyp jer jaıytyn, jaıylym men sýat, eger qys bolsa yqtasyn jerlerdi aldyn ala taýyp habar berip otyrady.
Sonymen joryq bastaldy deıik. Qosar atty ásker kúnine 150 shaqyrym jol júre alady. Toqtaýsyz jortqqan alaman qalaı demalyp, qalaı tamaqtanǵan? Kózińizge elestetińiz. Tańalageýimnen, keıde tipti tún ortasynda attanyp ketken ásker kún shyqpaı-aq, salqynmen talaı jerdi shalady. Ómir saltynyń ózi úzdiksiz kóshi-qon, at ústinde týyp, at ústinde óletin qazaq ulyna ertemen, ne túnde turyp sýyt joryqqa attaný – úırenshikti is. Kún túske tyrmysqanda qol bastap kele jatqan han áskerbasylarǵa belgi beredi. Týbegi, myńbasy, júzbasy men onbasy bári bir kisideı aıqaı salady.
– Bir ret asaýǵa bolady!
Sol sátte búkil ásker bir adamdaı, qorjyndaryna qol
salyp, ejigeıden ýysyn toltyryp bir asaıdy.
Sodan soń han, áskerdiń júris qarqynyna qarap attardyń jilik maıynyń juqara bastaǵanyn sezse, oǵan da arnaıy belgi beredi. Taǵy da aspandy jańǵyryqtyrǵan zildi aıqaı.
– Attarǵa bir-bir asatyńdar!
Sol sátte bir adamdaı tizgin tartqan ásker attan túsedi. Eń áýeli attyń umasyn ýqalap sıgizedi. Sodan soń qorjyndaǵy kıizdeı súr quıryqtan bir-bir bilem kesip alasha, qosar, asar attardyń aýzyna salady. Kelesi sátte qalyń qol jyljyp ta ketedi. Kidiris kóp bolsa bes-aq mınýtqa sozylady.
Osylaısha qas qaraıǵansha jortady. Bul kezde ertaýyldan kelgen habarshy, áskerdiń demalatyn jerin belgilep, qaraýyldy qoıyp ta úlgeredi. Eger ásker qonǵan jerde jaıylym bolsa ár júzdiktiń jylqysy bólek jaıylady. Attar qalmaqsha, ıaǵnı, árbir eki at bir-birine aıqasa baılanady. Bul tún ishinde jaý shapsa, attardy jyldam taýyp alý úshin jasalatyn amal. Álbette, ertoqym alynbaıdy, tek aıyldary bosatylyp, erdiń ózi attyń moınyna taman, shoqtyqtyń ústine mingizilip jeldik jasalady. Atty ertteýge bir mınýtteı ǵana ýaqyt ketedi. Osy bir mınýt ýaqyt ne utys beredi dep kúmán keltirýi múmkin keı adam. Úlken utys. Birinshiden, qalmaqsha baılanǵan at qoıǵan jerden tabylady. (Árıne, bulaı baılanǵan jylqy durystap jaıyla almaıdy. Alaıda, qazaqtyń az ottap, kóp jýsaıtyn qorende jylqysy alaqandaı jerden birneshe ret kert etse boldy, joryqqa daıyn turady). Ekinshiden, ertoqymdy ornyna jyljytyp, quıysqandy kıgizip, aıyldy tartýǵa on sekýnd ýaqyt ketedi. Iaǵnı, bir mınýtke tolar-tolmas ýaqytta alaman urysqa kire alady. Bolashaqtaǵy jaýdyń yqtımal túngi shabýylynyń toıtarysy osyndaı usaq daıyndyqtan turady.
Ásker qalaı uıyqtaıdy? Astyǵa toqym tósep, erdi basqa jastap uıyqtaý degendi talaı estidik. Jańsaq áńgime. Attyń erin nege alýǵa bolmaıtynyn (tipti qosar-asar attyń ústindegi toqymy men basyndaǵy noqtasy da alynbaıdy) joǵaryda aıtyp kettik. Dýlyǵanyń astynan kıiletin jyǵanyń ne ekenin bizdiń qazaq umytyp ta ketken shyǵar. Jyǵa, negizinen, alamannyń basyn dýlyǵa qaryp ketpes úshin, nemese qajap tastamas úshin kıiletin bas kıim. Sondaı-aq kúrziniń soqqysyn jumsartatyn da – jyǵa. Sol sebepti jyǵa óte qalyń bolady. Túıe men qoı júnin aralastyryp ıirgen jipti birneshe qabattap, toqıdy. Jip qalyń, biraq shilter sırek. Sırek bolýy – basty jeldetý úshin kerek. Alaman jatarda dýlyǵany sheshedi, biraq jyǵa basynda qalady. Oıymyzsha, qazaq jaýyngeriniń ertoqymy artynda attyń eki bóksesinen salbyrap turatyn oraýly bir zatty, oqyrman kınodan talaı kórgen shyǵar. Bul zat – ishik. İshik óte úlken bolady. Ózi – kıim. Ózi – tósenish. Ózi – jamylatyn kórpe. Mine, qazaq alaman, qalqandy basyna jastap, ishiktiń jartysyn astyna tósep, jartysyn ústine jamylyp saptama etigin sheshpegen kúıi osylaı uıyqtaıtyn bolǵan. Qarýdan – qylyshy, qanjary belinde, sodan soń saptamanyń ishinde «selebe» dep atalatyn eki qonysh qanjar. Qonysh qanjar, qapıada uıyqtap jatyp, jaýdyń astynda qalyp, beldegi qylysh pen qanjardy ala almaǵanda, aıaqty búgip qonyshtan sýyryp alyp jaýdyń ishin, nemese búıirin esip jiberý úshin kerek.
Kóne jyraýlardyń óleńderinde
– Qý tolaǵaı bastanbaı, – degen joldar kezdesedi. Bul jerdegi «tolaǵaı» – qalmaq sózi. Qalmaqtar adamnyń basyn tolaǵaı deıdi. Osydan kelip, bir jol óleńnen jaýgershilik zamannyń sumdyq syry ashylady. Qazaq soǵysta ólgen azamattardy qoldan kelgenshe jerlep ketýge tyrysady. Kónekóz qarıalardan estigenimiz, adamdardyń máıitin, mysaly birneshe myń máıitti áýeli bir-birine súıep otyrǵyzady. Sodan keıin ekinshi qabat taǵy birneshe myń adam aldyńǵylardyń ústine otyrǵyzylady. Sodan keıin taǵy birneshe myń. Tiri qalǵandar sháıit bolǵandardyń arýaǵyna duǵa oqyp, qaıǵyra júrip dalanyń tósinde osyndaı birneshe keıde on-jıyrma, keıde otyz – qyryq sumdyq tóbeler turǵyzady. Bul jerde, biz, ásker júz myńdap qyrylatyn uly soǵystardy aıtyp otyrmyz. Al keıde adam shyǵyny az bolyp, ólgen jaýyngerlerdi elge alyp qaıtýdyń múmkindigi bolsa – alyp qaıtady. Elge kelgennen keıin arýlap kómedi.
Dalada qalǵan, shala-sharpy kómilgen súıek ýaqyt óte shań, topyraq úıirilip, aqyryndap tóbege aınalady.
Qurmetti oqyrman, «myqtyń úıi» degendi estýińiz bar ma? Estimeseńiz aıtaıyn, «myqtyń úıi» degenińiz sol, ǵapyl men ókinishke toly qazaqtyń qandy tarıhynan qalǵan muńly tóbeler. Osy kúreń topyraq tunjyr dala, qasıetti Otan úshin qan tókken sansyz urpaqtyń únsiz molalary.
Qalmaq adam jerleý degendi bilmeıtin májýsı halyq. Maıdanda ólgen jaýynger túgili, beıbit ómirde óz ajalymen ólgen adamdy aıdalaǵa laqtyryp ketedi. Ólekse, ıt-qus jep aq súıek bolyp qalsa, Táńiri ózi jaratqan pendesin «qabyl alady» dep qýanady. Qazaqtyń «ishegin ıt jyrtqan qalmaq» degen máteli osydan qalǵan.
«Qý tolaǵaı bastanbaı» degen óleń jolyndaǵy «bastanbaı», «bastaný» – «jastanýdyń» baıyrǵy, kóne varıanty.
«Qý tolaǵaı bastanbaı» – «jastanatyn jastyq bolmaı domalap jatqan qý basty jastanǵan jaýgershilik zaman» degen sóz. Qazaqtyń basynan ótken qıan zaman men qıamet taǵdyrdy budan artyq aıtyp berý múmkin emes shyǵar.
Sonymen ıen dalada, tósegi qara jer, jamylǵysy kók aspan, túnep shyqqan alaman, tańalageýimde nemese tún ortasynan aýa qaıtadan atqa qonady. Tańǵy asy – sheńgelin toltyryp asaǵan maıly, nárli túte. Kúnderdiń kúninde, mejelegen jerde qalyń qol jaýmenen bettesedi. Olja ańsap, áıel ańsap, qany sorǵalaǵan et ańsap kele jatqan jaýjúrek alaman jaýdyń qosynyna qyrǵıdaı tıedi. Batystyń, ásirese grek, rım tarıhshylary, parsynyń, qytaıdyń jylnamashylary jazady, kóshpelilerdiń naızashylary qandaı shepti bolsa da buzady dep. Grek avtorlary bulardy «katafrakt» nemese «aýyr kavalerıa» dep ataıdy. Máne, sol skıf, sarmat, hun katafrakttarynyń murgerleri – pildeı qazanat mingen, alty qulash kósem naıza ustaǵan naızagerler jaýdy aldymen soǵady. Arttaǵy kepteýil áskerdi tıanaq etken naızashylar shepti buzyp, jaýdyń áskerin oıdym-oıdym qylyp tastaıdy. Ar jaǵy belgili – jylandaı ysqyrynǵan jebe, qıǵyr qylysh, qanjosa alaman oıyn.
Alǵaıdyń quba jonynda bettesip, qan josadaı egilgen, oq qylqandaı shanshylǵan aıaýsyz urysta kim jeńedi, jeńistiń samaly kim jaǵynan esedi – ony Qudaı biledi.
Birin-biri aıamaı qıdalaǵan eki áskerdiń ekeýiniki de durys. Sebebi, ár el óz múddesin qorǵaıdy, óz muratyn kózdeıdi. Sebebi, ár jurt óz shyndyǵyn biledi, óz urpaǵynyń bolashaǵyn oılaıdy.
Árıne, jaýdyń jeńilgeni aýyr nesibe, aýyr qaıǵy. Biraq qazaq úshin emes – ózi úshin. Aıaýsyz qyrǵyn soǵystan keıin bastalady. Qarýyn tastamaǵan erkek kindiktiniń barlyǵy ólimge kesiledi. Tize búkkenderi kisendelip quldyqqa aıdalady. Bolashaqta qoı baǵatyn qul-qutandar osylar. Soǵystyń eń aýyr, eń qatygez kórinisin biz áli aıtqan joqpyz. Es bilmeıtin balalardyń barlyǵyn arbaǵa tıeıdi. Qalǵandaryn arbanyń kúpshegine teńgeredi. Boıy kúpshekten asqandaryn... qylyshqa shalady. Qurmetti oqyrman, men trıllerdi áńgimelep otyrǵan joqpyn. Men bolǵan jaıdy aıtyp otyrmyn. Maǵan renjimeńiz. Nalańyz – qatygez zamanǵa. Bul jerdegi esep – es bilgen bala, ákesiniń ólgenin, dálirek aıtqanda ákesiniń qalaı óltirilgenin kórgen bala keıin eseıip er jetkende, bes qarýyn asynyp beri qaraı attanbaýy kerek.
Qurmetti oqyrman, tarıh aq bıalaı kıip ótkerilmeıdi. Eldiń bári osylaı istegen. Aǵylshyn násili Amerıkanyń sany 30 mıllıon bolatyn úndis halqyn aıamaı qyryp salǵan. Árıne, bala demeı, shaǵa demeı. Reseıdiń Qyrymly men Noǵaıda, Qazan menen Sibirde ne istegenin aıtpaı-aq qoıaıyn. Qazaq basqa jurttan qatygez emes. Ejelgi jaý, tabandasqan dushpan, eshqashan bitispeıtin dushpan qalmaqtyń es bilgen balasyn arbanyń kúpshegine teńgerýi – qazaqtyń óz urpaǵynyń qamyn oılaýy.
Soǵystaǵy eń úlken olja – áıel. Qazaqtyń jaýyngerleri jyǵyndy bolyp tizerlep otyrǵan jaýdy aralap, óńi bútin áıeldi, balıǵatqa tolǵan ilikti qyzdy, bárin oljalap elge alyp qaıtatyn bolǵan. Bizdiń ótken zamandaǵy ǵazız analarymyz, áz ájelerimiz osy shabyndydan kelgen qalmaqtyń qyzdary edi.
Qazaqta «Aǵaıyn ókpege qısa da ólimge qımaıdy» degen maqal bar. Bılik úshin, áıel úshin aǵaıynnyń qanyn tógýge tyıym salatyn uly moral kúni keshege deıin kelgen. Biraq osy asyl qaǵıdanyń da buzylatyn kezderi bolady eken. Keıde at kótine minip kelgen urǵashy tym sulý, tym qylyqty bolyp, batyrlar bir-birine qımaı qynaptan qylysh sýyrysqan kezder de bolǵan eken. Sırek bolsa da kezdesken jaıt. Jeńilgen jaý osyndaı bolǵanda, endi jeńgen eldiń jaıy qandaı?
Jyraý babamyzdyń aıtqan sózi bar:
Onynshy tilek tileńiz,
On aı seni kótergen,
Omyrtqasy úzilgen,
Aıazdy kúnde aınalǵan,
Tar qursaǵyn keńitken,
Tas emshegin jibitken
Anań bir ańyrap qalmasqa.
On birinshi tilek tileńiz,
On saýsaǵy qynaly,
Omyraýy juparly,
Isi jupar ańqyǵan,
Daýsy qýdaı sańqyǵan,
Nazymenen kúıdirgen,
Qylyǵymen súıdirgen,
Ardaqtap júrgen bıkeshiń,
Jylaı da jesir qalmasqa.
Azamatyn sarǵaıa kútken arý, atqa óńgerilgen óli deneni qushaqtap ańyrap, balalardyń ákeni joqtap eńirep qalǵany – dúnıedegi eń úlken qasirettiń biri sol. Ýaqyt ótedi, qaıǵy kómeski tartady. Kúnderdiń kúninde jesir qalǵan jeńgesin ámeńgerdiń bireýi alady. Taǵdyr degen osy, oǵan qarsy ne amal. Jalǵyz ulynan aıyrylǵan ata menen ana, tulymshaǵy jelbiregen qalmaqtyń balasyn qushaǵyna alyp «Ia, Alla, osy bergenińe de shúkir» dep kúrsinip olar da qalady. Bireý qalmaqtan qatyn ákelip, mal maldanyp, jan jandanyp, ósip-órkendeıdi. Bireýdiń oty óshedi. Bir qýanysh, bir qaıǵy. Osynyń báriniń ústinde, máńgi el – alashtyń óziniń qany tústes qasıetti qyzyl týy bórideı shýlap jelbirep turady.
***
Osy kóne kúnderden, jaýgershilik zamannan qalǵan qazaqtyń qadirli asy bolǵan. Ony bastyrma deıdi. Keıde han apta jortyp ystyq as ishkisi kelgen áskerge, asar attyń bireýin soıýǵa ruqsat etedi. Ár júzdik óziniń qosaryndaǵy attyń bireýin shalady. Tún ortasynda soıylǵan jylqynyń etin múshelemeı kórpe qusatyp sylyp alady da alasha attardyń ertoqymynyń astyna tósep, aıyldy qatty tartyp tastaıdy. Etinen jalańashtanǵan súıek-saıaqty tastamaı qorjynǵa salyp alady. Keshke otqa kómip pisirilgen jilikterdi shaqqanda ishindegi maıy baldaı tátti bolady eken. Alaıda tamaqtyń úlkeni kúni boıy ertoqymnyń astynda janshylyp ábden ezilgen, otqa qaqtalyp úlbirep pisken bastyrma. Bul jerde attyń teri etke shaýyp ketpeı me degen kúmán bolýy múmkin. Aıtaıyq sizge, attyń alǵashqy qamaý teri shynynda da ýdaı ashshy bolady. Sodan keıingi qara ter de ashshylaý. Biraq birneshe aı joryqta, ministe júrgen minisker attyń teri adam ishkendeı dámdi bolady.
Emıgrasıaǵa ketip Batys Eýropada ólgen mońǵol ǵalymy Erendjen Hara-Davan óziniń Shyńǵys han týraly zertteý eńbeginde mońǵoldardyń joryq kezinde túıeniń qoltyǵyna nan pisirgenin aıtady. Kim biledi? Qıal da bolýy múmkin. Biraq mońǵol men oırattyń etti bir qaınatyp, qany taraǵannan keıin (bul bizshe shıki et bolyp sanalady) jeı salatyn ádetin eskersek, onda túıeniń qoltyǵynda turyp býlanyp, qabaryp ketken ishki qamyrdy nege jemeıdi degen suraq týady. Al bastyrma ertoqymnyń astynda turyp aq jem bolyp ketetini anyq. Bul tamaqty qazaqtan basqa túrik halyqtarynyń qaısysy uqsatady deseńiz, aıtaıyq, osman túrikterinde bastýrma degen tamaq bar. Vızantıany jaýlap, Osman ımperıasynyń irgesin qalaǵan arǵy seljúk atalarynan qalǵan taǵamnyń túri ekenine eshqandaı kúmán joq. Árıne, qazirgi túrik, etti ertoqymnyń astyna salmaıdy.
Tegis etip súrgilengen jalpaq taqtaıdyń astyna salyp, ústinen taspen bastyrady. Jaýgershilik zaman aıaqtalǵanymen qazaq osy qadirli asyn umytqan joq. Aýyr tastyń astyna bastyryp, sodan soń qalpaqtaı qylyp tutastaı qýyrǵan bastyrmany ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldaryna deıin jep keldik.
hhh
Restoranda bir top adam otyrmyz. Jigitterdiń biri dastarhan mázirin qarap, – mynaý «otbıvnaıa kotleta ız govádıny» degen dámdi nárse, osyny alaıyq, – dedi.
Janymyzda turǵan daıashy orys qyz, – Qansha kotlet? Barlyǵyńyzǵa ma? – dep surady.
Iá dedik. Aramyzda qyljaqbastaý bireý bar edi, sol daıashyǵa, – «otbıvnaıa» degen sóz, «otbıt» ıaǵnı, «bireýden birdeńeni tartyp alý» degen etistikten shyqqan. «Otbıvnaıa kotleta ız govádıny» degenińiz sıyrdy sabap tartyp alǵan kotlet emes pe? – dedi qyljaqtap.
Daıashy, sulý orystyń qyzy, – Joq. Sıyrdyń etin aǵash balǵamen urady. Ettiń talshyqtary ornynan jyljyp, ezilip, qýyrǵanda dámdi bolyp pisedi. Bul – tehnologıanyń aty. Menúda qazaqshasy da tur ǵoı, – dedi jymıyp.
Jigitterdiń bireýi menúdi qolyna alyp qarap, artynsha qarqyldaı kúlgen. Betine ańtaryla qaradyq.
–Mynany qarańdar, – dedi dosymyz – «Otbıvnaıa kotletanyń» aýdarmasy – «Urylǵan et».
Jurt kúlisip jatyr
–«Qaǵylǵan-soǵylǵan et» dese qaıtedi? – dedi bireý.
Sonymen, keltireıin be? – dedi daıashy.
– Iá, taıaq jegen kotletińizdi alyp kelińiz, – dedi qyljaqbas dosymyz.
Keshke úıge kelgennen keıin jazý ústelimniń basynda, jaryq jaqpaı uzaq otyrdym. Kúndizgi restorandaǵy áńgime, taǵam atynyń kúlkili, nashar aýdarmasy, bár-bári esime tústi. Aqyryndap oıǵa shomdym. Qarańǵy bólmeniń burysh-buryshynan ótken tarıh, arystan babalarymyzdyń erlik isteriniń elesi atoılaı kóterilip, basymnan nebir taǵdyr, nebir zaman keship otyra berippin. Esimdi jıyp saǵatqa qarasam, túngi úsh eken. Beti – qolymdy sýyq sýǵa jýyp, birneshe shyny ashshy shaı iship, sergigennen keıin ústel basyna kelip otyrdym. Sál otyrdym da, ádetimshe, talmaıtyn qara qalamdy aq qaǵazǵa tiredim...
Derekkóz: Otúken saıty
