Shoqan 1835 jyldyń qarasha aıynda qazirgi Qostanaı oblysynyń Qusmuryn beketinde ataqty aǵa sultan Shyńǵys Ýálıhanov otbasynda dúnıege kelgen. Arǵy atasy Abylaı jońǵarlarǵa qarsy soǵysta asqan erlik kórsetken, el birligi men tynyshtyǵy úshin kúresken, aqyldy qolbasshy, isker dıplomat, amal-aılasy mol Orta júz hany bolǵan. Shoqannyń balalyq shaǵy Syrymbet taýynyń baýraıynda, týǵan eli Kókshetaýda ótken. Shoqan ájesi Aıǵanymnyń tárbıesinde bolǵan. 1847 jyly 12 jasar Shoqandy ákesi sol kezdegi eń tańdaýly oqý orny bolyp eseptelgen Sibir kadeti korpýsyna oqýǵa ornalastyrady. Shoqannyń búkil keleshegi men ǵylym, óner jolyndaǵy talantyn ashýda bul oqý ornynyń mańyzy erekshe boldy. Munda jabyq áskerı oqý orny bolǵanymen, kóptegen pánder áskerı sabaqtarǵa qosa orys, batys ádebıeti, geografıasy men tarıhy, fılosofıa, fızıka, matematıka negizderi, shetel tilderi oqytylyp, orystyń ozyq oıly ıntellıgentteriniń ókilderi sabaq bergen.
Oqytýshylar quramynda bilimdi jáne progresshil oı-pikirli adamdar kóp bolǵan. Kadet korpýsynda Shoqan óziniń zerektigimen erekshelengen. Tildi tez meńgerip, ózi qatarlas oqýshylardan ozyq oqyǵan. "Korpýsta oı-órisi, bilimi jaǵynan Shoqan tez ósti, orys joldastaryn basyp ozyp otyrdy. Oǵan talaılar-aq, nazar aýdardy. Ol sondaı qabiletti edi, ózinen eki jas úlkenderdiń klasyndaǵylardy da bilim, ıdeıa jaǵynan basyp ozdy" – dep jazdy birge oqyǵan dosy, etnograf-ǵalym T.N.Potanın. Sibir kadeti korpýsynda oqýdyń sońǵy jyldarynda-aq, Shoqan sanaly, tereń oıly, jan-jaqty bilimdi, ózindik qózqarasy qalyptasqan, týǵan halqynyń qajet-muqtajdaryn paıymdap, túsine alatyn, oǵan barynsha paıdaly qyzmet etýge ázir ekendigin tanytty.
Ol Kosopleskıı, Toneevskıı sıaqty (orys ádebıeti men tili, tarıh páni) oqytýshylarynyń ıgi yqpalymen óziniń joǵary qabileti men daryndylyǵynyń arqasynda orys jáne dúnıe júzi ádebıetiniń ozyq úlgilerin oqyp tanysyp, ǵylymı paıymdaý, tujyrymdar jasaı bildi. Onyń zertteýshilik qabileti de osy korpýsta oqyp júrgende birtindep qalyptasyp, damı tústi. Ol, ásirese, jazǵy demalys kezderinde el ishindegi halyq jyrlary men dastandaryn jazyp alyp, ańyz-áńgimelerdi jınaýǵa qyzyqty. Mysaly, "Qozy Kórpesh-Baıan sulý jyry Shoqannyń alǵashqy jazǵan shyǵarmalarynyń biri boldy. Shoqan jınaǵan qazaqtyń aýyz ádebıeti úlgileri nusqalaryn, "Qozy Kórpesh-Baıan sulý" jyryn kórnekti shyǵys zertteýshisi, Peterbýrg ýnıversıtetiniń profesory I.I.Berezın bul zertteýlerge nazar aýdaryp, jazyp alǵan. Shoqannyń zertteýshilik qabiletin baıqaǵan ǵalym ony óz tarapynan eski jazý eskertkishterin zertteý isine tartqan. Shoqannyń "Profesor I.N.Berezınge hat", "Profesor I.I.Berezınniń "han joryqtary" kitabyna resenzıa" t.b. alǵashqy ǵylymı jumystarynyń ózinen-aq, onyń bolashaǵy zor ǵalym, zertteýshi bolatyndyǵy ańǵarylatyn. Shoqannyń bilimine muǵalimderi men qurbylary erekshe qyzyqqan, sol kezdiń aldyńǵy qatarly oı-pikirlerimen tanystyǵyn joldastarynyń kóbi úlgi tutyp, moıyndaǵan. Shoqan olardyń Eýropa mádenıetine bet burýyna sebepshi bolǵan. "Bizden jasy kishi bolsa da, ózimizben salystyrǵanda, ol úlken syqyldy edi de, bizder oǵan qaraǵanda bala tárizdi edik, óziniń bizden artyq biletindigin ne bizderden bilimi jaǵynan joǵarlylyǵyn bildirýge tyryspasa da, jaı áńgimeniń ózinde-aq, onyń biliminiń bizden artyqtyǵy tanylyp qalatyn. Jalpy joldastaryna, sonyń ishinde maǵan, ol eriksiz "Eýropaǵa ashqan tereze" syqyldy boldy", – dep jazady G.I.Potanın.
Munyń ózi Shoqannyń joldastary arasynda bedeli erekshe zor bolyp, onyń bıik turǵanyn kórsetedi. Qyraǵy da zeıindi Shoqanǵa sýret salý óneri sol kezdiń ózinde-aq; halyq ómirin beıneleýdiń tamasha bir quraly bolyp tabylady. Týǵan jeri Syrymbettiń jazǵy jaılaýlar men meken qonystarynyń sýretin salýmen shuǵyldanady. 1847-1852 jyldarda salǵan sýretterin Shoqan "korpýstan elge demalysqa barǵan kezde salǵan sýretter" – dep ataıdy. G.N.Potanın: "Kadet korpýsynyń sońǵy kýrstarynda oqyp júrgen kezimizde Shoqan óziniń áńgimelerimen meniń dápterimdi toltyrdy. Biz qazaqtardyń suńqar salyp, saıat qurý saltyn tolyq jazyp aldyq. Shoqan suńqardy qalaı baptap kútýdiń ádisin óte jaqsy biletin. Daýylpaz ben suńqardyń t.b. sýretterin salyp, ol meniń jazbamdy tolyqtyra túsetin", – dep jazdy. Munyń ózi Shoqan óneriniń jan-jaqty ekenin, oǵan kýrstastarynyń qyzyǵyp, erekshe qurmetpen qaraǵanyn dáleldeı túsedi. Shoqan kadet korpýsynda oqyp júrgende-aq, saıahatshylardyń ómiri men isi týraly jazylǵan eńbekterge asa qyzyǵýshylyqpen qarap, tanysty. Osy eńbekterdiń yqpal áserinen ol saıahatshy bolýdy, Orta Azıany arlap jan-jaqty tanysýdy armandady. Demek, saıahatshylar ómiri jaıly jazylǵan eńbekter bolashaq saıahatshyǵa bastaý kózi bolyp, jol nusqady. Qoǵamdyq, ádebı qyzmeti Shoqan Ýálıhanov 1853 jyly kadet korpýsyn bitirip, Ombyda áskerı qyzmetke qalady. Ol Sibir qazaq-orys áskeriniń 6-atty ásker polkyna ofıser bolyp taǵaıyndalady, is júzinde Batys Sibir men Qazaqstannyń Soltústik-Batys aımaǵynyń general-gýbernatory G.X.Gasforttyń adútanty qyzmetine belgilenedi.
Sondaı-aq, Batys Sibir ólkesiniń Bas basqarmasy oǵan aıyryqsha tapsyrmalardy oryndaıtyn ofıser retinde qarady. Qyzmeti barysynda Shoqan Ýálıhanov patsha ókimetiniń otarshyldyq saıasaty týǵyzǵan ádiletsizdikterdi jete tanyp, qarsy batyl pikirler bildirýge tyrysty. Osy qyzmetterdi atqara júrip, ol Orta Azıa halyqtarynyń tarıhyn, etnografıasy men geografıasyn zertteýge belsene aralasty. Ombydan ketýdi, óziniń týǵan halqyna paıdasy tıetin istermen shuǵyldanýdy armandaǵanyn óziniń dostary F.M.Dostoevskııge, Q.Q.Gýtkovskııge jazǵan hattarynan anyq kórýge bolady. 1855 jyly Shoqan Ýálıhanov Ombydan Semeı, Aıakóz, Qapal arqyly, İle Alataýynan ótip, Jońǵar qaqpasyna deıin keledi, qaıtarda Alakól, Tarbaǵataı jerlerin aralaıdy. Ortalyq Qazaqstan-Qarqaraly, Baıanaýyl, Kókshetaý arqyly Ombyǵa oralady. Bul saparda ol qazaq halqynyń tarıhy men ádet-ǵurpy, dinı uǵymdary jaıynda kóptegen materıaldar jınaıdy. Sonymen birge ózi bolǵan aımaqtardyń tarıhy, eski qalalardyń orny, shyń-tastaraǵy jazý, belgilerin, kóne eskertkishter, ańyz-áńgimeler, ertegiler men óleńderdi jazyp alady. Osy materıaldardyń negizinde "Táńiri", "Qazaqtardaǵy shamandyqtyń qaldyǵy" sıaqty eńbekter jazady.
1856 jyly Shoqan polkovnık M.M.Homentovskıı basqarǵan áskerı-ǵylymı ekspedısıaǵa qatysady. Qyrǵyz elin jete zertteýge, Ystyqkól aımaǵynyń kartasyn túsirýge tıis bolǵan bul ekspedıasıaǵa qatysý Shoqannyń zertteý jumysyn oıdaǵydaı júrgizýine múmkindikter týǵyzady. Ystyqkólge, Qytaı ımperıasynyń Qulja qalasyna saıahaty jáne 1856-1857 jyldary Jetisý, Tán-SHan saparlarynda P.P.Semenov-Tán-SHanskıımen birge bolýy, Kyrǵyz Alataýyna ekinshi ret saparynyń nátıjeleri onyń "Jońǵarıa ocherkteri", "Qyrǵyzdar týraly jazbalar", "Ystyq kól saparynyń kúndelikteri", "Qytaı ımperıasynyń batys provınsıasy jáne Qulja qalasy" atty eńbekterin jazýǵa septigin tıgizedi. Shoqan tarıhı mańyzy bar shyǵarmalarǵa aıyryqsha nazar aýdardy. Máselen, ol qyrǵyz halqynyń "Manas", "Semeteı" týraly dastandarynyń biraz taraýyn tuńǵysh orys tiline aýdaryp, oǵan ǵylymı turǵydan tolyq tarıhı jáne ádebı taldaýlar jasady.
Birinshi ret baspaǵa usyndy. Kólemi jaǵynan, oqıǵa qurý, adam obrazdaryn beıneleý jaǵynan álemdik ádebıettiń ozyq úlgilerimen teńdes, asa qundy týyndy retinde baǵalaǵan. "Manas" – qyrǵyzdardyń eski mıfterinen, ańyzdarynan, ertegilerinen jınalyp, bir adam Manastyń tóńireginde toptalǵan ensıklopedıa. Bul jaǵynan, ol "Ilıada" tárizdi. Bul asa zor epopeıada qyrǵyz halqynyń ómiri, dini dárigerlik uǵymdary sheteldermen qarym-qatynasy túgel qamtylǵan. Ekinshi epos – "Semeteı" – "Manastyń" jalǵasy. Bul qyrǵyzdyń "Odısseıasy", – dep kórsetedi Shoqan. Shoqan ádebıet, onyń teorıasy máseleleri jóninde sol kezdiń ózinde-aq, kóptegen tyń pikirler, tujyrymdar jasap, óz halqynyń tirshiligi men mádenı damýynyń jaǵdaılaryna laıyq damytady. Sondaı-aq, ár halyqtyń ádebıetin onyń qoǵamdyq, áleýmettik ómirimen tyǵyz baılanysta qarastyrady. Qazaq poezıasynyń halyqtyq sıpattary jaıly tyń oı-pikir bildiredi. Halyqtyń rýhanı serigi bolǵan poezıa týraly ol: "Bul halyqtyń erteden ózine tán turmysynda este qaldyrmaǵan birde-bir mańyzdy oqıǵasy, birde-bir tamasha adamy joq deýge bolady. Olardyń birin sýyrypsalma aqyndar ne jyrshylar jyr etse, ekinshi bireýleriniń atyn keıingi urpaq esterinde umtylmastaı etip belgili bir sybyzǵyshy ne qobyzshy mýzykanttar tastap ketken", – dep jazady. Qazaq óleńderiniń halyqtyǵy jaıly qundy pikirler bildirýde,
Shoqan halyq ádebıetiniń baǵaly nusqalaryn jasaǵan jáne aýyz ádebıetiniń tańdaýly úlgilerin jyrlaǵan. Orynbaı, Shóje, Janaq, Arystanbaı, Qurymbaı sıaqty aqyndardyń eńbekterine júginedi, mysaldar keltiredi. Sonymen birge qazaq poezıasynyń janr, túr, óleń qurylysyn zertteı kele, muny orys ǵalymdaryna tanystyrýdy maqsat tutqan. Ol qazaq, óleńderin: jyr, joqtaý, qara óleń, qaıym óleń, óleń dep beske bóledi. Óleń qurylysyn jyrshylardyń qobyz ne dombyraǵa qosyp aıtýyna qarap júıelegen. Óleńge, ásirese, sýyryp salma óleńge beıimdilik barlyq kóshpeli elderdiń ózine tán ereksheligi ekenin anyqtaǵan. Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti muralaryn jınap, zertteı kele Shoqan olardyń slaván halyqtarynyń, ásirese, orystardyń aýyz ádebıetimen baılanysyn ashyp dáleldi mysaldar keltiredi. "Jońǵarıa ocherkterinde" "Kóp ýaqyttan beri qazaqtyń ertegilerin, mıfterin, etnıkalyq jyrlary men ańyzdaryn jınaýmen shuǵyldana júrip, men olardyń Eýropa halyqtarynyń, ásirese, slavándardyń osy tektes shyǵarmalarymen bir saryndastyǵyna qaıran qaldym", – dep kórsetedi. Orys-qazaq ertegilerin, maqal-mátelderin salystyra otyryp naqty dáleldeıdi. Mysaly: ómir shyndyǵynyń sáıkestigi ádebıette de taqyryp, sújet uqsastyǵyn týǵyzatynyn Shoqan qazaq pen arab poezıasyn salystyra otyryp, dala ómirin jyrlaǵan eki eldiń poezıasynyń bir-birine uqsastyǵyn, kóshpeli el turmysy sulý tabıǵat, rýlyq tartys, qaıshylyqtardy sýretteýinen anyq kórinetinin aıtady. Ásirese, bul halyqtarda óleńdi sýyryp salyp aıtý óneriniń ereksheligine nazar aýdarǵan.
Qazaqtyń sheshen bıleri jaıynda qundy pikir bildiredi. Sh.Ýálıhanovtyń tarıh, geografıa, ádebıet salasyndaǵy zertteý eńbekteri Peterbýrg ǵalymdarynyń nazaryna iligip, qundy yqylas-iltıpattaryna ıe bolady. P.P.Semenov-Tán-SHanskıı óziniń Jetisý boıyndaǵy zertteýlerin júrgizgen kezde Shoqan pikirine únemi den qoıyp, aqyldasyp otyrǵan. Ystyqkól saparynda biraz jerlerdi birge aralaǵan. Semenov-Tán-SHanskııdiń usynýymen 1857 jyly 27 aqpanda Shoqan Orys Geografıa qoǵamynyń tolyq músheligine saılanady. Bul orys qoǵamy zıalylarynyń, orys ǵylymynyń jas ǵalym eńbekterin zor baǵalaǵandyǵy, ǵylym men mádenıetke qosqan úlesin moıyndaǵandyǵy ekeniniń dáleli. 1858-1859 jyldary Shoqannyń "Jaryq juldyz", "Qashqarıa sapary" ony ǵylymı-zertteýshilik, aǵartýshylyq salasynda jańa bıikke kóterdi. Ol kezde Qashqarıa Reseı tarapynan zerttelmegen ólke bolatyn. Eýropa ǵylymy úshin belgisiz, qupıasy mol el bolatyn. Sebebi, XII ǵasyrdyń sońǵy shıreginde Marko Polo, 1603 jyly saıahatshy Gole Qashqarıa jerinde bolǵannan keıin, bul ólkege eshkim aıaq baspaǵan Shoqannan bir jyl buryn Qashqarıaǵa Úndistan arqyly barǵan nemistiń belgili geografy Adolf Shlagınveıtti jergilikti bıleýshiler basyn kestirip óltirtken.
Adolftiń bul qaıǵyly taǵdyry jóninde alǵash málimetti jetkizgen Shoqan boldy. 1870 jyldary Peterbýrgte Shoqannyń "Jonǵarıa ocherkteri". "Alty shahardyń nemese Qytaıdyń Han-Lý provınsıasynyń shyǵystaǵy alty qalasynyn jaǵdaıy týraly", "Adolf Shlagıntveıttiń ólimin ákelgen jaǵdaılar týraly málimetter" týraly eńbekteri jarıalandy. Qashqarda bolǵan kezinde Shoqan uıǵyr tilin jaqsy meńgeredi. Onyń arhıvinde Qashqardaǵy uıǵyr tilinde jazǵan jazbalary da saqtalǵan. Kishi Buqarada jańa uıǵyr tilindegi ádebıettiń edáýir baı aýdarma ádebıeti bar. Kishi Buqaranyń ádebıeti aýdarmaǵa neǵurlym baı bolǵanymen, ózindik qoltýma shyǵarmalarǵa soǵurlym kedeı. Olardyń óz ishterinen shyqqan bir de bir aqyny jáne belgili bir jazýshysy bolǵan emes dep kórsetedi. Qytaı tarıhynda Hoı-hý, Hoı-hor, Qoı-ǵoı degen atpen belgili bolǵan halqynyń Hoı-hor áýletin bergen jáne keıinnen osy kúngi Shyǵys Túrkistanǵa kelip qonys tepken jat jerlik halyq elge málim. Shyǵys málimetterinde bul halyq uıǵyr dep atalady. Búgingi jeti shahar turǵyndaryn qytaılar chaptý dep ataıdy. Chaptý túrik tiliniń uıǵyr dep Klaprot (osy tildiń sózdigin quraǵan adam) ataǵan dıalektisinde sóıleıdi. Uıǵyr tilinde mońǵol sózderi kóp kezdesedi. Uıǵyrlar sonaý Shyńǵys han zamanynyń ózinde-aq, musylman dinindegi sol kezde óziniń jazý óneri bar halyq bolǵan. Olardy mońǵoldar saýatty halyq bolǵandyqtan hatshy esebinde is júrgizýshiniń qyzmetterine paıdalanǵan. Sondaı-aq, Shoqan Uıǵyr degen atymen belgili bolǵan ertedegi monǵol jazýynyń úlgilerin qansha izdegenmen taba almaǵanyn qynjyla jazady.
Bul aımaqtyń ótkeni men sol kezdiń qalpyn jaqsy biletin adamdarymen, ǵalymdarymen, aqyndarymen de kezdesip maǵlumattar jınaǵan, shyǵys qoljazbalarynyń birsypyrasyn qolǵa túsirgen. Taý jynystarynyń koleksıasy, gerbarıı jasaǵan. Solardyń birinde Mırdjaı taýy men Qaraqash ózeni ańǵarynan shyǵatyn nefrıt asyl tasynyń teksheleri bolǵan múlde beıtanys eldi jan-jaqty sıpattaıtyn, áskerı, saıası, ekonomıkalyq, saýda-sattyq jaǵynan úkimetke de, ǵylymǵa da paıdaly baı materıal men sırek derekterdi jınap, qıynshylyqtar men qaýip-qaterdi kóp kórip, Shoqan kerýenmen 1859 jyly sáýir aıynda elge oralǵan. Qashqarıa saparynyń nátıjeli jemisi – Sh.Ýálıhanovtyń "Alty shahardyń, ıaǵnı Qytaıdyń Nan-Lý provınsıasynyń shyǵystaǵy alty qalanyń jaıy" atty eńbekterinde jan-jaqty málimdeldi. Qashqarıa saparynyń ǵylymı nátıjeleri týraly Orys Geografıa qoǵamynda málimdeme jasaǵannan keıin-aq, onyń materıalyn Germanıada nemis tilinde basyp shyǵardy. 1865 jyly Londonda aǵylshyn tilinde jarıalandy. Demek, Qashqarıa saparyndaǵy aıqyndalǵan málimetter Shoqan Ýálıhanovtyń dúnıejúzilik geografıa ǵylymyna qosqan mańyzy zor jańalyǵy bolyp esepteledi. Qashqarıa ekspedısıasy úkimet tarapynan da resmı túrde atalyp ótti. 1860 jylǵy 8 sáýirdegi Úkimet ýkazy boıynsha porýchık sultan Shoqan Ýálıhanovqa shtabs rotmıstr áskerı ataǵy, 4-dárejeli izgi Vladımır ordeni, 500 som kúmis aqsha berilgen. Shoqannyń usynysy boıynsha, osy ekspedısıanyń jumysyna qatysy bar 22 adam qosa nagradtalǵan, onyń ishinde kerýen basy Musabaı, Semeı kópesi Buqash, K.K. Gýtkovskıı t.b boldy. Sh.Ýálıhanov (1859-61) Peterbýrgte bolǵan jyldary onyń ǵylymı-shyǵarmashylyq qyzmetiniń asa eleýli kezeńi boldy. Máselen, Bas shtabynyń áskerı-ǵylymı komıtetiniń tapsyrýy boıynsha, ol Orta Azıa men Qazaqstannyń kartalaryn jasaıdy. "Balqash kóli men Alataý jotasy aralyǵynyń kartasy", "Qulja qalasynyń jobasy", "Ystyqkól ekspedısıasynyń qorytyndysyna qosymsha karta", "Qytaı ımperıasy batys ólkesiniń kartasy" t.b. daıyndalady.
Munyń ózi Sh.Ýálıhanovtyń geografıa, kartografıa salalaryna qosqan úlesi zor ekenin kórsetedi. Sondaı-aq, Shoqan Geografıa quramynda belgili nemis ǵalymy Karl Rıtterdiń eńbekterin baspaǵa ázirlesedi, syrtqy ister mınıstrligin Azıa departamenti janyndaǵy Joǵary mektepte, Geografıa qoǵamynda İPyǵys Túrkistan, Qyrǵyzstan týraly leksıa oqıdy, ýnıversıtettiń tarıh-fılosofıa fakúltetinde leksıalarǵa qatysyp otyrady. Munyń ózi Shoqan boıyndaǵy ǵylymǵa degen erekshe ynta-yqylasty, qajymas qaıratty tanytady. Shoqannyń Peterbýrgke barǵan kezi 1861 jylǵy basybaılylyq tártipti joıý jónindegi reformanyń qarsańy edi. Sharýlardy patshaǵa qarsy úndegen, qoǵamdy synaǵan t.b. Chernyshevskıı, Dobrolúbov, Nekrasov sıaqty aldyńǵy qatarly aqyn-jazýshylardyń "Sovremennık" jýrnalynda jarıalanǵan maqalalary Shoqanǵa qatty áser etip, saıası áleýmettik kózqarasynyń qalyptasýyna negiz boldy. Peterbýrgte Shoqan dostary P.P.Semenov-Tán-SHanskıı men F.M. Dostoevskııdi kezdestiredi, kórnekti orys ǵalymdary A.I. Beketovpen, shyǵys zertteýshileri: F.R. Oten-Sakenmen, I.I. Zaharovpen, E. Kavalevskıımen, aqyndar A. Manasov Q. Kýrachkın, Ia. Polonskıımen tanysyp, aralasady. Bulardyń bári onyń ıdeıalyq jaǵynan kóp tolyp ósýine birden-bir sebep bolǵanyn kóremiz. Reseıdiń áleýmettik ómirindegi ózgerister, orystyń revolúsıashyl demokrattarynyń pikirleri onyń demokrattyq kózqarasyn tereńdete túsedi. Qazaq halqynyń, ásirese, onyń tómengi tobynyń aýyr hali men onyń jaǵdaılaryna jan ashyrlyqpen qarap, túsinip kóre bildi. 1861 jyldyń kókteminde densaýlyǵy tómendeýine baılanysty týǵan eline oraldy. Ol qazaq halqynyń tynys-tirshiligin jaqsartyp, kómektesýdi oılap, ádilettilikti jaqtap, halyqtyń muń-muqtajyn túsine bilý maqsatymen Atbasar ýezine aǵa sultan bolýdy da oılady. Saılaýǵa qatysyp, kópshilik daýys alǵanymen, Sibir ákimshiligi ony aǵa sultandyqqa bekitpedi.
Sebebi, demokrattyq baǵyttaǵy ozyq oıly zertteýshi ǵylym bıleýshi top úshin qaýipti adamdardyń biri edi. 1862 jyly Potanınge joldaǵan hatynda: "Mundaǵy maqsatym – ózi halqymdy ákimder men zorlyqshyl baı qazaqtardan qorǵaý edi", – dep ashyq jazdy. Al, A.G.Maıkovqa jazǵan hatynda Shoqan bul pikirin tereńdete túsip: "Jergilikti sultandarmen jáne qara súıek qazaqtardan shyqqan baılarmen qazir arazbyn", – deıdi ol, – men olarǵa jalshylardy jaqsy ustańdar, eńbek aqysyn durys tóleńder degendi talaı ret talap ettim. Men dalanyń proletarıatymen jaqsy dospyn, óıtkeni bir-birimizdi jaqsy uǵamyz". 1863-64 jyldary Shoqan Ombyǵa baryp, Sibir qazaqtary úshin jasalyp jatqan sot reformasyn daıyndaý isine qatysyp, bul reformanyń elge tıimdi, paıdaly bolý jaǵynan qarastyrady. Osy kezde Shoqan "Sot reformasy týraly jazbalar" atty óziniń ataqty eńbegin jazdy. Onyń: Bizdiń zamanymyz halyqtyń naǵyz muń-muqtajyna tikeleı qatysy bar, halyqqa eń mańyzdy, eń kerekti reforma – ekonomıkalyq jáne áleýmettik reforma. Al saıası reforma sol ekonomıkalyq reformalardy júzege asyrýdyń quraly esebinde júrgizilmek, óıtkeni árbir adam jáne búkil adam balasy óziniń órleý jolynda túpkilikti bir maqsatqa umtylady. Ol maqsat – óziniń turmysyn jaqsartý. Progres degenimizdiń negiziniń ózi – biz osy turǵydan alyp qarasaq, adamnyń turmysyn jaqsartýǵa jaǵdaı týǵyzatyn reformalar ǵana kerekti de, al osy maqsatqa qandaı bolsa da kedergi keltiretin reformalar bolsa, ondaılar halyqqa zıandy, kereksiz reforma bolyp tabylady" – dep jazdy. Bul pikirdiń bizdiń zamanymyzdyń búgini men erteńi úshinde qashanda qundy, baǵaly bolyp qala beretinine daý joq. Sol kezdiń ózinde Shoqannyń mıllıondaǵan halyq taǵdyryna erekshe janashyrlyqpen qarap, máseleniń durys sheshilýin armandaǵanyn kórsetedi. "Bizge, qazaqtarǵa, oblystyq bastyqtar ústirt qaraýdy ádetke aınaldyrǵan", – dep kórsete kelip, Shoqan reforma máselesine asa zor jaýapkershilikpen qarap, buǵan qarapaıym (dáýletsiz) qazaqtardy qeńinen qatystyryp, olardyń pikirlerimen sanasý kerek ekendigin, reformany aqsúıekter emes, qalyń buqaranyń tilek-múddesine saı júrgizý kerektigin talap etedi. Bul eńbeginde Shoqannyń qazaq qoǵamynyń ekonomıkalyq, saıası, rýhanı jaǵdaılary jáne qazaq halqynyń bolashaq damý negizderi men joldaryna tereń taldaýlar bere otyryp, eń bastysy óz halqynyń bolashaǵyna úlken senimmen qaraǵanyn kóremiz. 1864 jyly naýryz aıynda Sh.Ýálıhanov Ońtústik Qazaqstandy Reseıge qosý jónindegi polkovnık M.T.Chernáevtiń áskerı ekspedısıasyna shaqyrylady.
Biraq, jergilikti halyqtarǵa Chernáevtiń, onyń áskerı qyzmetkerleriniń kórsetken ozbyrlyǵy men qataldyǵyna narazy bolyp, bólinip ketedi. Vernyı (qazirgi Almaty 1 qalasyna kelip, Alban rýynyń aǵa sultany Tezek tóreniń aýylyna toqtaıdy. Munda da jergilikti turǵyndardyń hal-jaǵdaılarymen tanysyp, ańyz-áńgime, ertegi-jyrlar jınap, zertteýshilik jumystarymen shuǵyldanady. Sol kezdegi Batys Qytaıdaǵy qoǵamdyq-saıası jaǵdaıdyń shılenesýine baılanysty bolǵan dúngender kóterilisine kóńil bóledi. Jumys babymen Qapalǵa oqta-tekte kelip júgen bir saparynda Sh.Ýálıhanov áskerı gazetine Quljadaǵy jaǵdaı, dúngen qozǵalystaryna baılanysty maqala jarıalaıdy. Demek, qaı ýaqytta bolmasyn el ishindegi jaǵdaılarǵa erekshe mán berip otyrǵanyn kóremiz. Ol óziniń qysqa ǵumyrynda qoǵamdyq ǵylymdardyń alýan salasynda, tarıh, geografıa, etnografıa, ekonomıka fılologıada, ónertanýda – kóptegen qundy eńbekter qaldyrdy. Sondaı-aq, Ortalyq Azıanyń túrki tildes halyqtarynyń, qazaqtyń, qyrǵyzdyń, ózbektiń, uıǵyrdyń, túrkimenniń tarıhy men sol kezdegi áleýmettik jaǵdaıy, tili men ádebıetin saralap tereń zertteýimen shyǵystyń ǵylymyna zor úles qosty. "Qazaqtyń shejiresi", "Jońǵarlar ocherkteri", "Qazaqtar týraly jazbalar", "Abylaı", "Kóne zamandaǵy qazaqtyń qarý-jaraq, saýyt-saımandary", "Dalalyq musylmandyq", "Qazaqtaǵy shaman dininiń qaldyqtary", "Qazaqtyń kóshi-qony", "Ońtústik Sibir taıpalarynyń tarıhy týraly pikirler", "Ystyqkól kúndelikteri" t.b. eńbekterinde Orta Azıadaǵy túrik halyqtarynyń kóptegen keleli máselelerine ǵylymı turǵydan jan-jaqty zertteýler júrgizip, taldaýlar jasady. Bul eńbekterdiń keıingi zerteýshiler úshin ǵylymı máni joǵary boldy. Shoqan óziniń jan-jaqty mol biliminiń arqasynda zertteýlerdi kompleksti túrde júrgizip, tarıhshy, geograf, etnograf, pýblısıs, ádebıetshi, jazýshy bolyp qatarlastyra alyp otyrǵanyn anyq baıqaýǵa bolady. XIX ǵ. orta sheninde iri ǵalymdardyń biri P.I.Nebelson Shoqan týraly: "Peterbýrgte qyrǵyzdar sırek kezdesedi, bes-alty adam jınala qoıar ma eken? Solardyń ishinde ómirde men barmyn dep erekshelenbeıtin bir ǵana adam bar. Ol óte jas, kavalerıa ofıseri, sultan Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov", – dep jazsa, Platnıkov: "Men Ýálıhanovpen Peterbýrgte óte jaqyn tanystym jáne birneshe kesh birge bolyp kóńildi ótkizdim, onyń qabilettiligine Muhamed-Ǵanı Babajanov, biz Nebelson ekeýimiz de teń kelmespiz", – degen pikirleri Shoqan biliminiń jan-jaqtylyǵyn, tereńdigin dáleldeı túseri haq. Shoqannan qalǵan asyl muralardyń biri – beıneleý óneri salasyndaǵy eńbekteri onyń qazaqtyń tuńǵysh professıonal sýretshisi ekenin tanytady. Sýret ónerin jas kezinen-aq jaqsy kórgen. Ol portret, tabıǵat kórinisi, peızaj, halyqtyń turmys-saltyn beıneleý janrymen aınalysqan. Sýretteriniń birazy 1860 jyldardyń basynda "Vsemırnaıa ılústrasıa", "Sakra", "Rýsskıı hýdojestvennyı lıst" jýrnaldarynda, "Orys geografıa qoǵamynyń habarshysynda" jarıalanǵan. Sh.Ýálıhanovtyń kóp salaly ár qyrly baı murasy onyń dúnıetanymy, qoǵamdyq fılosofıalyq, aǵartýshylyq, demokrattyq kózqarastary óz zamanynyń bıik deńgeıinde bolǵanyn aıqyndaıdy. Shoqan Ýálıhanov 1865 jyly sáýir aıynda qaıtys boldy. Altynemel taýynyń baýraıyndaǵy Kóshentoǵan degen jerge qoıylady. Qazirgi Almaty oblysy Shoqan atyndaǵy sharýashylyqta "Altynemel" memorıaldyq kompleksi bar. Shoqan qazasy qazaq eli úshin jáne onyń orys dostaryna asa aýyr tıdi. Orystyń geografıalyq qoǵamy basyp shyǵarǵan (1904) Shoqan shyǵarmalaryna jazǵan alǵy sózinde akademık I.I.Veselovskıı: "Shoqan Ýálıhanov shyǵystaný álemine quıryqty juldyzdaı jarq etip shyǵa kelgende, orystyń Shyǵysty zertteýshi ǵalymdary ony erekshe qubylys dep túgel moıyndap, túrki halyqtarynyń taǵdyry týraly odan mańyzy zor, uly jańalyqtar ashýdy kútken edi. Biraq Shoqannyń mezgilsiz ólimi bizdiń bul úmitimizdi úzip ketti", – dep jazdy. Shyǵysty zertteýshi áıgili ǵalym E.I.Kovalevskıı Shoqandy "Asqan danyshpan jas jigit", "Tamasha ǵalym", "Qazaq halqynyń eń jaqsy dosy ári orystyń memlekettik múddesin qadir tutýshy" dep atady. G.I.Potanın: "Shoqan qazaq ishinen oqyrman qaýymyn tapqan bolsa, ol óz halqynyń shyn mánindegi asqan danyshpany bolar edi", – deıdi.
Orystyń geografıalyq qoǵamy Shoqan ólimi týraly habarynda: "Naǵyz, shyn ádildigin aıtqanda Ýálıhanovty úzdik adam dep aıtýǵa bolady. Ýálıhanov óz eline shyn berilgendigin, ony tereń súıetindigin, qazaqtyń turmysyn jaqsy kórýshiligin saqtaı alýmen qatar, Batystyń mádenıetin de joǵary baǵalady", – dep jazdy. Mundaı jyly lebizderdiń qaısysy bolmasyn Shoqan eńbeginiń ádil de joǵary baǵasyn alǵandyǵynyń aıǵaǵy edi. Shoqan jaıynda: G.I.Potanın, N.M.Iadrınsev, P.P.Semenov-Tán-SHanskıı, I.I.Berezın, I.I.Ibragımov, t.b. estelikter men maqalalar jarıalady. Shoqan Ýálıhanovtyń demokrattyq, gýmanısik oı-pikirleriniń tolysýyna Ombyǵa jer aýyp kelgen orys oıshyldary men jazýshylary kóp áser etkenin kóremiz. Shoqan ulylyǵyn tanytatyn, ony bıiktete túsetin naqty málimetterdiń biri – ózi erekshe súıip baǵalaǵan dostarymen jazysqan hattary. Osy hattardyń árqaısysynda Shoqannyń azamattyq beınesi erekshe tanyla túsedi.
Óz halqynyń adal perzenti ekenine kóz jetkizemiz. Zertteý eńbekteriniń mańyzy men máni ashyla túsedi, búkil dúnıejúzilik geografıa ǵylymyna qosqan zor tabys, jańalyq retinde baǵalanady. Sh.Ýálıhanovtyń hattary. Shoqan Shyńǵysuly men Fedor Mıhaılovıch Dostoevskııdiń dostyǵy ekeýiniń Ombyda, Semeı men Peterbýrgte birge bolǵan kezderinde bir úzilmeıdi, keıingi alty jyl ishinde (1856-1862) bul dostyq hat arqyly nyǵaıa týskenin kóremiz. Máselen, Semeıden ketip bara jatyp, Ýálıhanov Dostoevskııge bylaı dep jazady: ...Sizben birge Semeıde ótkizgen azǵana kún maǵan sondaı tamasha áser etti. Endigi meniń bir oıym sizben taǵy da bir kezdesý. Men adamnyń názik sezimderi men aq nıeti týraly jazýǵa sheber emespin. Meniń Sizge qandaı berilgendigimdi jáne sizdi qandaı jaqsy kóretinimdi, árıne, ózińiz de bilesiz". Bul hatqa D.M.Dostoevskıı óziniń shyn júreginen shyqqan jyly sózdermen bylaı dep jaýap qaıyrdy: "Meıirman dostym! Siz meni jaqsy kóremin dep jazypsyz. Al men sizge qysylmaı-aq týra aıtaıyn. Men sizge ǵashyq bolyp qaldym. Men esh ýaqytta da, eshkimge de tipti týǵan inime de, tap sizge kóńilim túskendeı qushtarlyqty sezgen emespin. Buǵan talaı dálel keltirýge bolar edi, biraq sizdi nesine maqtaı berem. Al endi siz meniń aq nıetime dálelsiz-aq senetin shyǵarsyz deımin. Dostoevskıı óziniń hattarynda Shoqanǵa paıdaly keńes berip, rýhyn kóterip, onyń aldyna asa zor ıgi mindetter qoıǵanyn kóremiz. Endi bir hatynda: Qolǵa alǵan isińizdi tastaı kórmeńiz – sizdiń materıaldaryńyz óte kóp. Sahara týraly maqala jazyńyz. Ony Rossıa halqyna túsindirýdiń ózi uly maqsat, qasıetti is emes pe. Evropasha bilim alǵan tuńǵysh qazaq ekenińizdi esińizge tolyq alyńyz.Tek osy oqıǵanyń bir ózi ǵana ǵajaıyp nárse jáne ony uǵýdyń ózi sizge kóp mindetter júkteıdi. Onyń ústine taǵdyr Sizdi taza jandy, adal júrekti, abzal adam ǵyp jaratqan. Artta qalýǵa bolmaıdy, joq bolmaıdy..., dep jazady. Mundaı janashyrlyq jalyndy sózderinde Dostoevskıı Shoqanǵa shyn júrekten aqyl-keńesin bildirip, ony belsendi is, batyl áreketke rýhtandyra túsedi. F.M.Dostoevskıı Shoqan Ýálıhanovty erekshe qadirleı, baǵalaı bildi. Odan alǵan zattarynyń bárin ol eń qymbat estelik retinde saqtaıdy. 1866 j. Shoqan marqum bolǵannan keıin Dostoevskıı óziniń áıeli A.G.Dostoevskaıaǵa "myna úlken aǵash sandyqty kórdiń be? Bul meniń Sibirlik dosym Shoqan Ýálıhanovtyń syılyǵy. Sondyqtan da ol maǵan qymbat. Sondyqtan men óz qoljazbalarymdy, hattarym men asa qymbatty estelikterimdi osynda saqtaımyn" – degen sózderiniń ózi Shoqanǵa degen ystyq yqylasyn anyq baıqatady.
A.N.Maıkovqa jazǵan hatynda Shoqan: "Meniń týysqandarym ulttyq ta, taptyq ta eskiliktiń shyrmaýynda. Ásirese, bir bet dańqqumarlyǵy birden kózge shalynady. Osyǵan qarap-aq, olardyń ózderin ózderi joǵary baǵalaıtyny, aqyl-estimiz dep túsinetini óz-ózimen túsinikti bolar. Demek olarǵa aıtylǵan aqyl-keńes namysyna tıip, burynǵydan da kóri asqynta túseri túsinikti. Kóppen jalǵyz alysýǵa shama kelmesin túsindim, shyndyq qansha qasıetti bolǵanymen, adasqannyń aldy jón bola beredi eken, ásirese, ýaqyt solaı etip tursa amal joq, – dep aǵynan jarylyp, ózindik pikir, kózqarasyn bildiredi. Shoqan Ýálıqanovtyń orystyń kórnekti jazýshylarymen, ǵalymdarymen t.b. jazysqan hattary qazaq ádebıetiniń tarıhy úshin erekshe mańyzdy. Onyń hattary men kúndelikterinen pýblısısıkalyq daryny aıqyn ańǵarylady.
