[caption id="attachment_9734" align="alignright" width="348"]
Qazaqstanda bódeneni alǵash zerttegen ǵalym Muhtar Baıbatshanov[/caption]
– Muhtar Qasenuly, Qazaqstanda bódene sharýashylyǵyn damytý máselesin ǵylymı turǵydan zerttep, zerdelep júrgen jalǵyz maman ekenińizdi bilemiz. Adamzat balasy osy bir judyryqtaı qusty ósirip, ıgiligin kórýdi qaı ýaqyttan bastap qolǵa alǵan?
– Bódene ósirý Shyǵys Azıa elderinde, sonyń ishinde, Qytaı, Japonıa jáne Úndistanda aıryqsha damyǵan. Óz basym, bódeneniń negizgi otany Japonıa dep esepteımin. Óıtkeni, Kúnshyǵys elinde bódene ósiretin sharýashylyqtar kóp. Japonıada tek qana bódene ósirý isimen aınalysatyn ǵylymı-zertteý ınstıtýttary jumys isteıdi. Búginde bódene ósirip, onyń jumyrtqasyn saýdalaýda Qytaı aldyna qara saldyrmaı keledi. Kórshi elde óndirilgen bódene jumyrtqasy álemdik naryqty jaýlap tur. Sońǵy ýaqyttary bul ispen aınalysýǵa Úndistan da aıryqsha kóńil bólip otyrǵan jaıy bar. Kórshi Reseıde jaqsy damyǵan. Dúnıejúzinde bódeneniń 20 túri bar. Solardyń arasynda jumyrtqalaǵysh japon bódenesi álemge keń taraǵan. Adamzat balasy bódeneni eti men jumyrtqasy úshin jáne sándik-dekarıtvtik baǵytta ósiredi.
– Qazaqstanda bódene ósirýdiń aıaq alysy qalaı?
– Erterekte qazaqtar bódene aýlaýdy ańshylyqtyń bir qyry retinde qarastyrdy. Ata-babalarymyz ony ósirip, kásip kózine aınaldyrǵan emes. Al qazir elimizde bódene ósirip, onyń eti men jumyrtqasyn saýdalap otyrǵan 82 sharýashylyq bar. Olardyń 25-i Almaty oblysynyń aýmaǵynda ornalasqan. Men 2005 jyly zertteý jumysymdy bastaǵanda Qazaqstanda bódene ósirýmen aınalysatyn bar bolǵany bes-alty sharýashylyq bolatyn. Chernobyl apatynan keıin ǵalymdar apat aımaǵynda radıasıadan japa shekken balalardy bir ortalyqqa jınap, tájirıbe júrgizedi. Bir toptyń balalaryna bir aı boıyna bódeneniń jumyrtqasyn ishkizse, ekinshi toptaǵy balalarǵa jumyrtqa bermeıdi. Bir aıdan soń jumyrtqasyn ishken balalardyń aǵzasyn teksergende ǵalymdar bódene jumyrtqasy radıasıany ydyratatynyn anyqtaǵan. Osydan keıin kópshilik bódene jumyrtqasyn jappaı tutyna bastady.
Qazaqstanda bódene ósirýmen aınalysatyn bar bolǵany bes-alty sharýashylyq bolatyn. Chernobyl apatynan keıin ǵalymdar apat aımaǵynda radıasıadan japa shekken balalardy bir ortalyqqa jınap, tájirıbe júrgizedi. Bir toptyń balalaryna bir aı boıyna bódeneniń jumyrtqasyn ishkizse, ekinshi toptaǵy balalarǵa jumyrtqa bermeıdi. Bir aıdan soń jumyrtqasyn ishken balalardyń aǵzasyn teksergende ǵalymdar bódene jumyrtqasy radıasıany ydyratatynyn anyqtaǵan.
– Jurttyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzǵan bódeneniń biz bilmeıtin taǵy qandaı qasıetteri bar?
– Taýyqqa qaraǵanda, bódeneniń dene qyzýy 2 gradýsqa joǵary. Sondyqtan, onyń jumyrtqasyn udaıy tutynǵan adamnyń qan aınalymy óte jaqsy jumys isteıdi. Budan basqa, bódene jumyrtqasy adamnyń ımýnıtetin kóteretin qasıetke ıe. Jalpy aýrýdyń basym bóligi qan aınalymynyń durys bolmaýynan týyndaıtynyn eskersek, bódene jumyrtqasyn tutyný adam densaýlyǵyna qanshalyqty paıdaly ekenin baıqaýǵa bolady. Bizder bódene jumyrtqasyna tájirıbe júrgizgenimizde, onyń dárýmendik quramy taýyq jumyrtqasyna qaraǵanda 3-4 ese joǵary ekenine kóz jetkizdik. Kezinde AQSH Japonıaǵa atom bombasyn tastap, úlken ekologıalyq apatqa ushyratqannan keıin, japondyqtar bódeneniń adam boıyndaǵy radıasıany ydyratatynyn bilip, mindetti tamaq rasıonyna engizgen. Sol kezde árbir japon balasy tańerteń mindetti túrde bódene jumyrtqasyn shıkideı ishetin bolǵan. Osynyń arqasynda japon halqy densaýlyǵyn túzep, oılaý qabiletin damytty. Búginde joǵary deńgeıde damyǵan memleketterdiń kóshin bastap keledi. Bódene japon halqyn qutqaryp qaldy desek te bolady. Kezinde Shyńǵys hannyń ózi jaraly jaýyngerlerine bódeneniń jumyrtqasyn ishkizip, aıaqqa turǵyzǵanyn tarıhı kitaptardan oqyǵanym bar.
Taýyqqa qaraǵanda, bódeneniń dene qyzýy 2 gradýsqa joǵary. Sondyqtan, onyń jumyrtqasyn udaıy tutynǵan adamnyń qan aınalymy óte jaqsy jumys isteıdi. Budan basqa, bódene jumyrtqasy adamnyń ımýnıtetin kóteretin qasıetke ıe.
– Áńgimeńizden bódene ósirýdiń óte paıdaly kásip ekenin baıqadyq. Judyryqtaı qusty qalaı kóbeıtýge bolady?
– Bódeneni zamanaýı ınkýbatordyń kómegimen kóbeıtýge bolady. Bul qustyń jaratylysyn zerttegende, ınkývasıaǵa 9-12 gram bolatyn jumyrtqalaryn paıdalanǵanda, 80 paıyzǵa deıin balapan alýǵa bolatynyna kóz jetkizdik. Keıbir sharýalar usaq, iri jumyrtqalardy ınkývatorǵa salyp jatady. Biraq olardan balapan paıda bolmaıtynyn túsinbeıdi. İri jumyrtqalarda uryq damymaıtynyn sharýalar eskerýi tıis. Inkývatordan shyqqan balapandardyń aldy 35 kúnde jumyrtqalaı bastaıdy. Toqsan kúnde olar jumyrtqalaǵyshtyqtyń joǵarǵy deńgeıge jetedi. Jalpy, bódene bir jarym jylǵa deıin sapaly jumyrtqa beredi. Eger ony sapaly jemmen azyqtandyrsa, biraz ýaqytqa deıin sapaly ónim alýǵa bolady. Negizinen, bódeneni qurama jemmen azyqtandyrǵan jón. Sol kezde jaqsy ónim alýǵa bolady. Biz bódenege asqabaq bergende jaqsy jumyrtqalaıtyna kóz jetkizdik.
– Bódenege qatysty aldaǵy ýaqytta qandaı zertteý jumystaryn júrgizý kerek dep esepteısiz?
– Zertteýdi qajet etetin salalary jetip artylady. Qazaqstanda tek qana bódene sharýashylyǵyn zertteýmen aınalysatyn ınstıtýt turmaq, shaǵyn zerthana joq. Búginde QazUAÝ-dyń birneshe ǵalymdary bódeneni zerttep, olqylyqtyń ornyn toltyrǵanyn kóńilge jubanysh sanaımyz. Aınalamyzdaǵy kórshilerimiz – Qytaı, Reseı, Ýkraına jáne Belarýssıada bul baǵytta qyzý jumystar júrip jatyr. Biz de qarap qalmaýymyz kerek. Bódene ósirý isin memlekettik turǵydan qoldaýdyń mańyzy zor dep esepteımin. Kezinde Asqar Aqaev óziniń ulyqtaý rásimine kelgen qonaqtarǵa bódene jumyrtqasyn usynyp.
– Bódeneni zerttegende qandaı da bir sharýashylyqtarǵa baryp tájirıbe júrgizgen shyǵarsyz?
– Almaty oblysynyń aýmaǵyndaǵy bódene ósiretin sharýashylyqtarmen baılanysyp jumys istedik. Bódene tabıǵatynan shýly jerdi jaqtyrmaıdy. Sondyqtan, bul qusqa arnalǵan sharýashylyqtar eldi mekennen jyraqta ornalasady. Bódene qarańǵy jerlerdi jaqsy kóretin qus. Kóbine túnde qonys aýdarady. Al kúndiz qalyń shóptiń arasynda jasyrynyp jatady. Bódene taýyq tuqymdas qustardyń arasynda ushatyn jalǵyz qanatty qus. Qazaqstandaǵy jabaıy bódeneler kún sýytqanda jyly jaqqa ushyp ketedi.
– Bódene jylý súıetin qus boldy ǵoı?
– Iá, bódene jylýdy jaqsy kóredi. Olar qora ishinde jel ótinde qalyp qoısa, ónimdiligi kúrt tómendep ketedi. Bul qusty ósirýge nıettengen adamdar aldymen qorasyn jaqsylap saılap alǵany jón. Bódenelerdi arnaıy tórt qabatty torlarǵa qamap, tirshiligin baqylaǵanymyzda tómengi qabattaǵy tordaǵylardyń kóp jumyrtqalaıtynyn baıqadyq. Iaǵnı, tómengi qabat qarańǵy bolǵandyqtan, bódeneler ózderin jaıly sezingen. Jalpy, bódene jumyrtqasy bir aptaǵa deıin óziniń qunaryn 100 paıyzǵa deıin joǵaltpaıdy. Al 30 kúnnen keıin jumyrtqasynyń qunary 70 paıyzǵa kemıdi. Sondyqtan, dúkennen jumyrtqany satyp alǵanda abaılaǵan jón.
Nurlan Jumahanov,
«UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi
