Bilim jolynda óshpes iz qaldyrǵan, talaı sańlaqtardy moıyndatqan ǵulama árıne, Ábý Nasyr Ál-Farabı.
Ál-Farabıdiń eńbekteri men ómiri tutas ǵylym. Fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti ál-Farabı ortalyǵynyń dırektory Jaqypbek Altaevtiń aıtýynsha, Farabıtaný murasyn zertteýdi 5 topqa bólýge bolady.
«Birinshi topqa ortaǵasyrlyq arab, parsy ǵalymdarynyń jazbalary kiredi. Ekinshi topqa farabıtanýdyń taǵy bir úlken salasyn HİH-HH ǵǵ. Mysyr, Sırıa, Lıvan, Iran jáne Aýǵanstan ǵalymdary tolyqtyrdy. Farabıtanýdaǵy úshinshi topty batys avtorlary quraıdy. Bul saladaǵy Farabı murasyna qyzyǵýshylyq HV ǵasyrdan bastalady. Farabıtanýdaǵy tórtinshi topqa patshalyq Reseı jáne keńes zamanyndaǵy shyǵystanýshylar jatsa, farabıtaný ǵylymynyń besinshi tobyna túrkitildes halyqtar ǵalymdarynyń eńbekterin jatqyzýǵa bolady»,- dep Jaqypbek Altaev jiktep bergen edi.
Ábý Nasyr Ál-Farabı ǵylymnyń san salasyn meńgergen kemeńger tulǵa retinde tarıh betinde esimi altyn áriptermen jazylǵany daýsyz. Ál-Farabıdiń ómiri jaıyndaǵy maǵlumattar uly oıshyl, ári úlken saıasatker, bilgir fızık, astronom, daryndy matematık, iri fılolog jáne mýzykanyń atasy bolǵan dana ári dara jan ekenin dáleldeıdi.
Ol sanaly ǵumyryn bilim men ǵylymǵa arnaǵany barshaǵa belgili. Búgingi egemen eldiń Azıa men Eýropamen qarym-qatynas ornatýyna keshegi ótken ǵulamanyń sara joly sebepker syndy.
Tirshiliginde Eýropa elderinen shyǵystyq ilim alýy osyǵan dálel. San ǵasyr artta qalsa da shyǵyspen rýhanı baılanys ornatýymyzǵa da yqpal etken danalardyń eńbekteri ekeni jasyryn emes.
Rýhanı baılanystyń naqty kórinisiniń biri, ári negizgisi – ádebı baılanystar. Baı qazaq ádebıeti shyǵystyq kórkem sóz ónerindegi jaqsylyq nyshannyń qaı-qaısysyn da jatsynbaǵan, boıyna sińire bilgen. Munyń ózi qazaq ádebıetiniń álemdik órkenıetke qulash urýynyń, álemdik ádebıetpen sýsyndaýynyń jáne ózgelerge tanylýynyń kórinisi retinde baǵalanady.
Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan ǵalym óziniń ádebıetke qatysty negizgi teorıalyq oı-pikirlerin: “Rıtorıka”, “Poezıa óneriniń kanony týraly traktat”, “Poezıa óneri týraly”, “Ǵylymdardy klassıfıkasıalaý týraly traktat”, “Óleń jáne uıqas týraly sóz” jáne t.b. eńbekterinde saralaıdy. Onyń osy aıtylǵan eńbekterindegi teorıalyq oılary men kórkemdik-estetıkalyq pikirleri áli kúnge máni men mańyzyn joıǵan joq.
Qaıtalanbas muqra qaldyrǵan Farab jerinen shyqqan sańlaqtyń «Poezıa óneri jaıly», al ekinshisi «Poezıa óneriniń qaǵıdalary» traktattary poetıkaǵa qatysty jazylǵan týyndylarynyń ishindegi shoqtyǵy bıik eńbegi.
Taqyryptary jaǵynan uqsas kelgen qos shyǵarmanyń mán-mazmuny eki túrli. Bir oıdy qaıtalamaıtyn oıshyldyń eńbekteriniń ómirsheń bolýyndaǵy syrda osynda jatyr.
Arsıtoteldiń shyǵarmalaryna qanyqqan Ál-Farabı, temirqazyǵynyń oıyn saralaýdan jalyqqan emes. Ǵalymnyń, Arıstoteldiń «Poezıa óneri jaıly» eńbegin taldap jazǵan «Poezıa óneriniń qaǵıdalary» atty traktaty sózimizge dálel. Ál-Farabı bul týyndysynda ózi «hakim» dep ataǵan Arıstoteldiń poetıka boıynsha tujyrymdary men ilimin túsindiredi.
Bul eńbenginde sulý sózden saraı soqqan aqyndardy úsh topqa bólip qarastyrǵan. Birinshisi, teorıalyq turǵydan atalmysh óner týraly habar bolmasa da tabıǵı qabileti barlar. Ekinshi toptaǵy aqyndar, olar tabıǵı daryndarymen qatar, poezıa ónerinde de tereń bilgirligimen sıpattalady. Úshinshisinde –alǵashqy eki toptaǵy aqyndarǵa elikteýshiler dep zerdelegen.
Farabı qashanda teorıa men tabıǵı talanttyń ushtasýyn ónerdiń sharyqtaý shegine jetkizetin uly kúsh sanaǵan. Onyń pikirinshe, «ǵajap poezıa» jasaý úshin aqynǵa erkindik qajet. Óleńnen órnek qurýshy jan bir janrdy jetik meńgergen kezde ǵana óneri kemeldene túsedi degen oıdy dáleldep ótken.
Ál-Farabı «Poezıa óneri jaıly» traktatynda negizinen arab metrıkasyna sáıkes máselelerge — báıittiń sońǵy dybysy, uıqas, bir býnaq nemese joldaǵy qysqa daýystylar sany, olardyń óleń ólshemine qatysty jáne t.b. tek arab poezıasynyń ózine ǵana tán suraqtaryn taldap, sonymen qatar poezıanyń oǵan jaqyn óner — rıtorıkada qoldanylý erekshelikterine qatysty tujyrym jasaıdy. Ádebıet teorıasynyń «elikteý» teorıasyna jan-jaqty, ári tereń taldaý júrgizedi.
Ál-Farabı tulǵasy arab poezıasynyń qyr-syryna tereń boılaǵan. Iaǵnı, bul eki eńbektiń ataýy uqsas bolǵanmen, biri klasıkalyq grek poezıasy turǵysyndaǵy, ekinshisi álemdik ádebıettiń eń kórkem salasynyń biri — arab poezıasyna arnalǵan týyndylar bolyp tabylady.
Aqyndyq óner týraly sóz qoǵap, oı órbitken oıshyl da qara sózden jaıaý emes.
Ál-Farabıdiń zamandastary jáne odan keıinirek ómir súrgen Shyǵys pen Batystyń aqyndary, ádebıetshileri men tarıhshylary ǵulamanyń aqyndyǵy jóninde kóptegen málimetter jazyp qaldyrǵan.
Keıbir tustas shaıyrlar arab-parsy aqyndaryn altyn túıege balap, sol túıeniń basy Ábý Nasyr ál-Farabı edi dep sheber beınelegen.
Ǵalymnyń osy jáne ózgede eńbekteri dúnıe júzi halyqtarynyń qoǵamdyq-fılosofıalyq oılaryna yqpal etti dep aıtýǵa bolady. H ǵasyrdan bastap qazirgi tańǵa deıingi myń jyldan astam ýaqyttyń ishinde uly babamyzdyń eńbekteri álem ǵalymdarynyń sýsyndar káýsár bulaǵyna aınaldy.
«Ǵylymı mura qaldyrmaǵan ǵalym naızaǵaı oınatyp, kúrkirep turyp, jaýmaı ótken bultpen teń”, – degen arab halqynyń dana maqaly bar. Osyndaı qanatty oıdy tý qyp ustaǵan Ál-Farabı ǵylym men ónerdiń barlyq salasyna ólsheýsiz úles qosyp, artynda óshpes ǵylymı jazbalaryn qaldyrady.
Alty alash pen alty qurlyqqa esimi etene tanys Ál-Farabıdi ózge ǵalymdar Shyǵystyń Arıstoteli dep ataǵany barshaǵa aıan. Artynda qalǵan ǵylymı murasy óte mol. Uly oıshyldyń qalamynan eki júzge jýyq traktattar dúnıege kelgen.
Ǵylymı jáne mádenı eńbekteri ǵasyrlar boıy ardaqtalyp, urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp kele jatqan qazaq dalasynyń asyl perzentteriniń eń jaryq juldyzy – Ábý Nasyr ál-Farabıdiń tujyrymdary talaı tulǵany tárbıeleıtin basty qural.
