«Bizdiń bılik Batyspen eshqashan arazdasqan emes. Osy ýaqytqa deıin syılasyp keldi. Reseı sekildi arsyldap, aıtys-tartysqa túsip, betten alyp, tóske shaýyp kórgen joq», – deıdi Sátpaev.
Onyń pikirinshe, Batyspen qabaq shytyspaýǵa tyrysatyn bizdiń bılik sanksıaǵa ilikse, otyz jyl boıy qasyqtap jınaǵan saıası ımıjin rásýá qylady. Eýropanyń kóz aldynda Reseı men Túrikmenstannyń kebin kıip, Orta Azıanyń kóshbasshysy degen repýtasıasyna kesiri tıedi.
«Eýropa – bizdiń sheneýnikterdiń ekinshi Otany. Ol jaqta záýlim saraıy bar, boıanyp-sylanyp otyrǵan toqaldary bar, buǵan bıznes aktıvteri men Eýropa bankterindegi esep-shotyn jáne qosyńyz. Qazaqstan sanksıaǵa ilikse osy baılyqtyń bári buǵatqa túsip, odan qaldy resmı túrde jurtqa jarıa etiledi. Eýropaǵa enetin esik tars jabylady!
Qazaqstanda bıznes jobalary bar Batys kásipkerleri de sanksıadan japa shegip, «qara tizimge» ilikken tulǵalarmen qandaı da bir kelissóz júrgizýge tyıym salynady», – deıdi ol.
Eýroparlament sanksıa týraly eskertý jasaǵany bolmasa, sózden iske kóshken joq. Sátpaevtyń aıtýynsha, Qazaqstan bıligi álgi eskertýge qulaq aspaı, Toqaev ýaǵda etken saıası reformany kesheýildete berse, Batystyń nysanasyna myqtap turyp iligemiz.
…
Qazaqstanǵa tutastaı sanksıa salý týraly másele joq. Batys saıasatkerleri eldiń mundaı kúıge túskenine siz ben bizdiń kináli emesimizdi jaqsy biledi.
«Bárine, bárine jaýapty – bıleýshi elıta. Bıliktegi úrkerdeı top. Eýroparlament qararyn sholyp shyqsańyz, adam quqyǵyn tabanǵa taptap otyrǵan bıliktegi jekelegen tulǵalardy «qara tizimge» kirgizý múmkindigin qarastyrǵanyn ańdaısyz», – deıdi Dosym Sátpaev.
Qarar demekshi, onyń mazmunyna da az-kem toqtalyp ótelik. Ótken aıdyń ortasynda Eýropa Parlamenti Qazaqstandaǵy adam quqyqtaryn synaıtyn taǵy bir qarar qabyldady. Qujatta elde azamattyq qoǵamnyń aıasy tarylyp, adamnyń quqyǵy aıaqasty boldy jáne qańtardaǵy Parlament saılaýy ádiletsiz ótti delingen. Muny Eýroparlamenttegi 693 depýtattyń 598-i qoldady. Bul qararǵa qarsy shyqqan depýttar da boldy. Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń Saılaýlardy baqylaý búrosynyń esebine súıenip jasalǵan qararǵa 43 depýtat qarsy shyqqan.
Sátpaevtyń naqtylaǵanyndaı, «qara tizimge» engenderdi AQSH-ta «Magnıtskıı tizimi» dep ataıdy. Batys elderi «Eýropanyń adam quqyǵy boıynsha jahandyq sanksıalyq júıesin» ótken jyldyń jeltoqsanynda ǵana qabyldaǵan. Saıasattanýshy sóz oraıynda Batystyń orys oppozısıoneri Alekseı Navalnyıdy ýlaýǵa qatysy bar reseılik sheneýnikterge jekeleı sanksıa salǵanyn eske salypty.
Sonyń aldynda Eýroparlament Mınskidegi mıtıńilerdi basyp-janyshtaǵan Belarýs bıliginiń ókilderin de «qara tizimge» kirgizgen.
«Mınski men Máskeýdiń áreketi otqa maı quıǵandaı boldy. TMD keńistigindegi avtorıtarly memleketter men Batys áleminiń arasy kúrt buzyldy. Belarýstegi saıası oqıǵalar men Navalnyıdyń ólim aýzynan qalǵanyn kórip otyrǵan AQSH pen Batys istiń nasyrǵa shapqanyn túsindi. Avtorıtarly júıelerdi tym erkinsitip, erkeletip jibergenine kesh te bolsa kózi jetti.
Budan bylaı AQSH pen Batys Reseıdegi, Orta Azıadaǵy saıası prosesterdi muqıat baqylaıtyn bolady ári soǵan saı sheshim shyǵarady», – deıdi saıasattanýshy.
...
Bylaı qaraǵanda, Qazaqstannyń eshkimmen qaq-soǵy joq. «Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan el». Bizdiń el sanksıaǵa iligerdeı qaıdan jańyldy, neden súrindi? Sátpaev munyń jaýabyn jaqsy biledi eken.
Onyń pikirinshe, 2019 jylǵy prezıdent saılaýy ádiletsiz ótken. Buǵan narazy el ereýilge shyǵyp, bılik mıtıńini basyp-janyshtaýǵa májbúr bolǵan. Túrmede jan tapsyrǵan qoǵam belsendisi Dýlat Aǵadildiń ólimi de bıliktiń tapsyrysy retinde baǵalanyp júr. Álnur İlıasov pen Asá Tólesovanyń qamaýǵa alynýy da halyqtyń ashý-yzasyn týǵyzǵan.
AQSH pen Batystyń reforma júrgizýge ýáde bergen Qazaqstan bıliginen kóńili qalǵan. «Beıbit mıtıńiler», «Saıası partıalar» jáne «Saılaý týraly» zań shyn máninde, kózaldaý ǵana.
«Shyntýaıtynda, túk te ózgergen joq. Saıası júıe sol qalpynda qaldy. Bıliktiń monopolıasy álsireýdiń ornyna, kúsheıip ketti. Qoǵam belsendileriniń basqan izin ańdyp, saıası belsendilikti besiginde tunshyqtyrýǵa tyrysyp jatyr. Jalǵan reformalardan aıaq alyp júre almaısyz. Buǵan túneýgúngi Parlament saılaýy mysal. Bári de eski ereje boıynsha ótti, bári de sol baıaǵy saryn.
Saıası reforma jasaýǵa ýáde ótken Toqaev bir jaǵynan, jurttyń kóńilin aýlaýǵa tyrysty, ekinshiden, búrokratıalyq apparat pen elıtanyń aldynda abyroı jınaǵysy keldi. Sóıtip, eki ottyń ortasynda qaldy.
Jurttyń kóńilinen shyǵý úshin shynaıy, naqty reforma júrgizý kerek edi. Mine, sol kezde halyq ta bıliktiń aıtqanyn qabyl alyp, elde qoǵamdyq kelisim qalyptasar edi. Buǵan otyz jyl boıy miz baqpaı, siresip otyrǵan eski júıe jol bergen joq. Óziniń status quo-syn saqtap qalǵysy keldi. Sóıtip, konflıkt týdy. Nátıjesinde, saıası reforma týraly ýaǵda ysyrylyp qalyp, Toqaev onyń yrymyn ǵana jasady. Ózgeristen ólerdeı qorqatyn elıta degenine jetti», – deıdi saıasattanýshy.
…
Eýroparlamenttiń Qazaqstanǵa qatysty qarary búgin, erteń sanksıa salynady degendi bildirmeıdi. Qazaqstandyq sheneýnikterdiń Alpige baryp aýnap-qýnap qaıtatyn ýaqyty bar.
Bul Batystyń bizge jasaǵan eskertýi dep túsinýimiz kerek.
Sóı degen Sátpaev Qazaqstan bıligi álgi eskertýdi elemeı, arqany keńge salar bolsa, ertesine-aq Reseı men Belarýstiń kúıin keshedi dep sanaıdy.
«Batystyń túgi ketpeıdi. Eýropa elderi toq, baqýatty turady. Sanksıadan biz sorlap qalamyz. Qazaqstannyń №1 saýda seriktesi Qytaı da, Reseı de emes, Eýroodaq. Ekonomıkalyq turǵyda biz Batysqa bodanbyz. Olarǵa munaı tasymaldap, búdjettiń jyrtyq-tesigin jamap otyrǵan jaıymyz bar. Eýroodaq pen Qazaqstannyń arasy sýysa, alys-beris kilt úziledi. Batys bizdiń munaıǵa zárý emes, bizdiń ornymyzǵa talasyp otyrǵan el kóp.
Bıliktegi jekelegen tulǵalarǵa sanksıa salynsa, eldiń ımıjine ǵana emes, ekonomıkasyna da zıan keledi. Elge ınvestısıa salýǵa saılanyp otyrǵan eýropalyq kásipkerler attyń basyn keri burady», – deıdi saıasattanýshy.
…
Qazaqstanǵa sanksıa salynsa budan kim utady? Bul kimge tıimdi?
Sátpaevtyń paıymdaýynsha, bul Ózbekstan úshin urymtal tus. Budan Tashkent utady. Mırzıóev ázir halyqaralyq alańdaǵy saıası ımıjin jaqsartý úshin jantalasyp jatyr. Imıj túzelse, ınvestısıanyń aýyly da alys emes.
Ózbek jerinde Apple, Netflix, Nike, Adidas, Google Commerce, Samsung Electronics sekildi transulttyq kompanıalardyń óz keńsesin ashýy Tashkenttiń ınvestısıalyq tartymdylyǵy kún ótken saıyn artyp jatqanyn dáleldeıdi.
«Qazaqstan sanksıaǵa urynsa, halyq muny keshpeıdi. Mundaı kúıge tússek, bılikten birjolata kúder úzedi. 30 jyl boıy júıege jaqtasyp, bet baqtyrmaı kelgen azamattardyń ózi indet aýa jaıylǵan shaqtan jeýden jarysyp jatqan sheneýnikterdi qarǵap-siledi.
Otyz jylda betke ustar saıası ınstıtýt qalyptastyra almaǵanymyz óte uıat. Daǵdarysqa qarsy ımýnıteti joq álsiz, áljýaz memleketpiz. Karantın kezinde, karantınge deıin de halyq óz kúnin ózi kórdi.
İndetpen kúreske bólingen qarjy ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti. Korrýpsıaǵa qarsy agenttiktiń dereginshe, byltyr 60,1 mlrd teńge jelinip ketken. Bul odan arǵy jylǵa qaraǵanda 2,4 ese kóp!», – deıdi Dosym myrza.
Bıliktegi biraz adam Batystyń nazaryna iligip, «qara tizimge» ense, halyq qýanbasa, qaıǵyrmaıdy.
«Otyz jyl boıy taırańdaǵan shendi-shekpendilerdi sabasyna túsirgen Eýropaǵa alǵys aıtady. Osy arqyly bılikke sózin ótkizip, saıası sheshimderge yqpal ete alaryna kózi jetedi. Ádil ári taza saılaý ótkizýge atsalysady», – deıdi Sátpaev.
Ázirlegen Dýman BYQAI
