Budan ózge sálafılik ıdeologıany qoldaıtyn Kýveıt pen Katar jáne birqatar memleketterde qarjylyq ınstıtýttar bar. Osylardyń ishindegi Qazaqtanda sálafılik ıdeologıany nasıhattaǵan keıbir qorlarǵa toqtalar bolsaq:
Elimizde sálafılik dinı senimdi eń alǵash bolyp nasıqattaǵan «Áleýmettik reformalar qoǵamy» bolyp tabylady. Bul qaıyrymdylyq qor1952 jyly Kýveıtte qurylǵan. Atalmysh uıym óz jarǵysynda basty maqsaty retinde – ıslamdyq bilim men tálim-tárbıe jáne áleýmettik kómek kórsetýdi negizge alatynyn atap ótken. Bul uıym Qazaqtanda toqsanynshy jyldary jumys isteı bastady. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ádilet basqarmasynda 1998 jyly resmı tirkelgen. Qaıyrymdylyq qor 1999 jyly QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń №268 qaýlysymen Qazaq-Kýveıt ýnıversıtetin ashýǵa lısenzıa aldy. Bastapqyda ýnıversıtet «0215 – arab tili jáne ádebıeti», sondaı-aq «0218 – dintaný» mamandyǵy boıynsha stýdentterdi daıyndaıdy. Bul oqý ornynyń sheteldik oqytýshylar quramyna osy qor arqyly Iordanıa, Týnıs, Egıpet jáne Marokkodan dinı mısıonerler tartyldy.
Qazaq-Kýveıt ýnıversıtetiniń oqý baǵdarlamasy negizinen Saýd Arabıasynyń baspalarynan shyqqan sálafılik ilimmen qamtylǵan dinı oqýlyqtarmen jabdyqtaldy. «Áleýmettik reformalar qoǵamy» komersıalyq maqsatty emes, negizinen sálafılik ilimdi nasıqattaý úshin qurylǵandyqtan ýnıversıtette aqysyz tegin bilim berdi.
«Áleýmettik reformalar qoǵamy» qory qaıyrymdylyq shara retinde jetim nemese áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasydan shyqqan 150-den astam jasóspirim qyzdarǵa arnap «Mersı» qyzdar-pansıonatyn da ashty.
Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń 2004 jyly júrgizgen tekserý sharalarynyń nátıjesinde bul qaıyrymdylyq qordyń prozeletıstik nasıthat júrgizgeni anyqtaldy. Oqý oryndarynda memlekettiń konstıtýsıalyq qurylymyn buzýǵa baǵyttalǵan ıdeıalar nasıhattalǵandyǵy áshkerelendi. Osyǵan oraı, Shymkent qalasynyń aýdanaralyq mamandandyrylǵan ekonomıkalyq soty 2004 jyly qaıyrymdylyq qordyń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy qyzmetine tyıym saldy. Al 2005 jyldyń 15 naýryz aıynda qabyldanǵan Joǵary Sottyń sheshimine sáıkes «Áleýmettik reformalar qoǵamy» qaıyrymdylyq qory zaıyrly úkimetke qarsy baǵyttalǵan, áleýmettik baǵdarlamalardy búrkený arqyly jumys jasaıtyn terorıstik uıym dep tanylǵan.
Atalmysh zańbuzýshylyqtar málim bolǵan soń, qordyń qoldaýymen áreket etken Shymkent qalasyndaǵy Ońtústik Qazaqstan gýmanıtarlyq akademıasynyń jáne «Mersı» qyzdar-pansıonatynyń qyzmeti 2004 jyly quzyretti organdar tarapynan toqtatyldy.
Elimizdegi sálafılik ıdeıany nasıhattaǵan kelesi bir uıymnyń biri «Islam jastarynyń dúnıejúzilik assambleıasy» bolyp tabylady. Bul uıym 1972 jyly Saýd Arabıasynyń Jıdda qalasynda «Musylman baýyrlar» uıymynyń múshesi Kamal Helýabı tarapynan quryldy. Bizdiń qolymyzdaǵy derekterge qaraǵanda osy uıymnyń qoldaýymen Almatyda Abaı atyndaǵy QUPÝ-niń shyǵys tilderi kafedrasyndaǵy arab tili kabıneti qajetti tehnıkalyq-oqý materıaldarymen jabdyqtalǵan.
Búginde atalmysh uıymnyń 56 elde bólimderi bar. Uıymnyń ózi tolyǵymen Saýd Arabıasy tarapynan qarjylandyrylady.
Qazaqtanda sálafılik ilimdi júıeli túrde dáriptegen qor «Káýsar» korporatıvtik qory bolyp tabylady. Bul qor 2005 jyly qurylyp, Almaty oblysy Qaskeleń qalasynda «Káýsar» jazdyq lagerleri birneshe ret uıymdastyrdy jáne Túriksib aýdanyndaǵy №3 «Káýsar» qyzdar-ınternaty men Qaskeleńdegi №2 «Káýsar» qyzdar-ınternatynyń qyzmetine qoldaý kórsetti.
Qaskeleń qalasyndaǵy ınternat 1997 jyly 18 qazanda jetim jáne jartylaı jetimder, sondaı-aq jaǵdaıy tómen otbasylardan shyqqan kámeletke tolmaǵan qyzdar úshin ashylǵan. Sondaı-aq, bul mekemeniń ashylýyna «Bóbek» jáne Abý Dabıdegi (BAÁ) «Qyzyl jarty Aı» qaıyrymdylyq qorlary qoldaý bildirgen. Osy ýaqyttan beri bul ınternattan 100-den astam jas qyzdar tárbıelenip shyqqan. Internat túlekteriniń keıbiri oqýyn sheteldik joǵary oqý oryndarynda jalǵastyrdy. Al Almaty qalasynyń Túriksib aýdanynda ornalasqan «Káýsar» ınternatynda 7-18 jas aralyǵynda 90-ǵa jýyq qyzdar tárbıelengen. 2005 jyly ashylǵan bul oqý ornynda dinı dáristerdiń zańsyz júrgizilgendigi anyqtaldy. Barlyq quqyqbuzýshylyqtar dáleldengennen keıin, quziretti organdardyń yqpalymen bul mekemede dinı dárister júrgizý toqtatyldy.
2013 jyldyń 20 mamyrynda Almaty qalasynyń mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik sotynyń otyrysynda №3 «Káýsar» ınternatynyń dırektory E.Baınazarovqa qatysty sot úkimi shyqty. Oǵan ákimshilik jaza retinde aıyppul salynýmen qatar, zańǵa qaıshy múlki tárkilenýi jáne mekeme jumysyn toqtatý týraly sheshim qabyldanǵan.
Elimizde sálafılik ilimdi keńinen nasıhattaǵan oqý oryndarynyń biri «Taıba» koleji edi. Almatyda qalasynda ornalasqan bul oqý ornyn «Taıba» halyqaralyq qaıyrymdylyq qory (AQSH) qarjylandyryp otyrǵan.
Kolej negizinen bastaýysh jáne orta mektepterge arab tiliniń muǵalimderin daıyndaıtyn. Oqý merzimi 3 jylǵa jalǵasatyn bul mekemede zaıyrly pánder de oqytyldy. Kolejde Saýd Arabıasynan ákelingen dinı saryndaǵy oqýlyqtar men oqý quraldary ǵana paıdalanatyn. Kolej basshylyǵy bilim berý salasynda mamandyǵy joq arabtardan quraldy. Al jergilikti ustazdar tek zaıyrly pánderdi oqytty. Kolejdiń sońǵy dırektory – Qazaqstanda joǵary medısınalyq bilim alǵan (stomatolog) palestınalyq Abd ál-Mýazz.
Quqyq qorǵaý organdary kolejdegi dinı nasıhat jumystary zańsyz júrgizilip jatqanyn anyqtaǵan soń, 2005 jyly atalmysh oqý orny sottyń sheshimine sáıkes qyzmetin toqtatty.
Qazaqstanda sálafılik ilimdi taratýǵa basymdyq bergen qorlardyń biri «Ál-Babtın» qory bolatyn. Bul qordyń qurýshysy kýveıttik iri kásipker, mesenat Ábd ál-Ázız Saýd ál-Babtın (1936 jyly týylǵan). «Ál-Babtın» qorynyń resmı saıtyndaǵy málimetterge sáıkes, bul qor Almaty qalasynda «Ál-Babtın» medresesi men Shymkent qalasynda «Abdrahman Saýd ál-Babtın ál-Kýveıtı» atyndaǵy Islamtaný ınstıtýtyn ashqan. Degenmen QR BǴM reestrinde bul bilim berý mekemesi «Shyǵystaný» ınstıtýty retinde tirkelgen.
Kýveıttik mesenat tarapynan basqarylatyn bul qor Qazaqstanda memlekettik emes joǵarǵy oqý oryndaryn qarjylandyrýmen aınalysqan. Atap aıtqanda, atalmysh qordyń yqpalymen Shymkent qalasynda «Abdrahman Saýd ál-Babtın ál-Kýveıtı» atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty 2000-2001 jyldary Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berý qyzmetimen aınalysýǵa lısenzıa aldy.
Atalmysh Shyǵystaný ınstıtýty 1993 jyldyń 22 jeltoqsanynda 0307 «Qazaq tili jáne ádebıeti», 0215 «Shet tili fılologıasy», 0315 «Bastaýyshta oqytý pedagogıkasy men ádistemesi» jáne 0714 «Halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar» mamandyqtary boıynsha bilim berý qyzmetin júrgizý quqyǵyna berilgen serıasy BM№ 0000002 Memlekettik lısenzıanyń negizinde jumys jasady (sońǵy eki mamandyqtardyń qoldanylý merzimi – 01.09.2002 j.). Qazirgi tańda osy qordyń qoldaýymen ashylǵan bilim berý mekemeleri Qazaqstan aýmaǵyndaǵy qyzmetin toqtatqan.
Elimizde sálafılikpen qatar «Ihýan-Mýslımın» ıdeologıasyn nasıqattaǵan «Qatar qaıyrymdylyq qoǵamy» da jumys istedi. «Qatar qaıyrymdylyq qoǵamy» qory Qazaqstan aýmaǵynda ótken ǵasyrdyń 90-jyldardan bastap qyzmet ete bastady. Bul qor eldegi dinı oqý oryndarǵa materıaldyq kómek berýmen qatar, arab elderinen sheteldik oqytýshylardy ákelip otyrǵan. Shymkent qalasynda 1997 jyly «Yqylas» jastar qoǵamdyq birlestigi qatarlyq qordyń qoldaýymen áleýmettik jaǵdaıy tómen jastar úshin ınternat oqý ortalyǵyn ashqan edi. Ortalyqta sol kezde 70-ke jýyq jastar oqydy. Bul oqý ornynda egıpettik Mýhammad Hafaj jáne ıordanıalyq Mýhammad Atyf Ýbaıdata Qatar qaıyrymdylyq qorynyń demeýshilik baǵdarlamasynyń sheńberinde zańsyz dinı dárister júrgizgen.
Atalmysh ınternattaǵy paıdalanylǵan oqý quraldary da qatarlyqtar tarapynan jabdyqtalatyn. Quzyretti organdardyń tekserý sharalary nátıjesinde oqýlyqtarda dinı-saıası shetin kózqarastardyń bar ekendigi anyqtaldy. 2000 jyldyń mamyrynda eki jyldyq tekserý sharalarynan keıin egıpettik Mýhammad Hafaj ben onyń ıordanıalyq áriptesi Mýhammad Atyf sot sheshimine sáıkes «ulttyq jáne dinı arazdyqty týdyrýda» aıypty dep tanyldy.
Elimizde resmı jumys istemese de keıbir dinı oqý oryndaryna janama túrde qarjylyq qoldaý bildirgen «Ibragım bın Abd ál-Azız ál-Ibragım» qaıyrymdylyq qory edi. Bul qor 1970 jyly Saýda Arabıasy Koróldiginde quryldy. Uıymnyń shtab-páteri Er-Rıadta ornalasqanymen, fılıaldary álemniń birqatar elderinde ashylǵan. Atalmysh saýdıalyq qordyń belsendiligi TMD elderiniń ishinde kóbine Reseı Federasıasynyń aýmaǵynda baıqaldy. Bul elde ol 1992-2002 jyldar aralyǵynda qyzmetin jalǵastyrdy. Qordyń Reseıdegi bólimi derbes zańdy tulǵa retinde memlekettik tirkeýden ótip, jergilikti medreselerge qoldaý kórsetken.
«Ibragım bın Abd ál-Azız ál-Ibragım» qaıyrymdylyq qorynyń Reseıdegi bóliminiń Qazaqstandaǵy qyzmeti negizinen 2000-jyldary halyqaralyq «Qazaq-Arab» ýnıversıtetine demeýshilik qoldaý bildirýmen shekteldi.
Túıin: Qazaqtanda sálafılik ilim negizinen KSA (Saýd Arabıa Koróldigi), Kýveıt, Katar jáne ózgede elderde qurylǵan qaıyrymdylyq qorlary tarapynan qarjylandyrylǵanymen, budan ózge sálafı baǵytyn ustanýshy jeke kásipkerlerdiń de bul dinı aǵymdy nasıqattaýǵa úles qosqanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Onyń ishinde shetel azamttarymen qatar óz otandastarymyzdyń ishinde de sálafılik ilimge qoldaý bildiretin jeke kásipkerlerdiń bar ekeni belgili.
Muhan Isahan, dintanýshy, Ph.D doktoranty, Din máselelerin zertteý jáne taldaý ortalyǵy Islamdy zertteý bóliminiń basshysy
Derekkózi: e-islam.kz
