Osydan birer aı buryn «Eskendir sındromy» degen atpen birneshe taqyrypty qamtyǵan maqala jazǵan edik. Myna dúnıelerdi sonyń sıkldik jalǵasy dep qabyldańyz, qurmetti oqyrman qaýym.
«Kózimniń qarasy»
(germenevtıkalyq taldaý)
Bala – janyńdy jalǵanmen baılanystyryp turǵan beıne bir kópir ispetti. Ómirde jibergen eseń men ántek basqan áttegenaılaryńnyń qarymtasyn tek urpaǵyńmen ǵana túgendeı alasyń. Endeshe bala ataýlyny áke muratynyń jas tánge almasqan jańa bir múmkindigi desek te bolǵandaı. Qytaıdyń kóne bir maqaly da osy oıymyzdyń ondyǵyna dóp keledi. «Bala ákeden qansha jas kishi bolsa, sonsha jas úlken» pálsapasynyń astarynda keler mezgil murageriniń kim ekendigin moıyndaǵan ádil bitimgershilik jatyr.
Baz bireýler úshin bala bel qyzyǵynyń qurbany, ıa bolmasa erli-zaıypty ekeýdiń tósekı alqynysynan paıda bola salǵan tirshilik ıesi ǵana. Mundaı tasyr túsiniktiń tóńireginen «jaýapkershilik» týraly oı izdeýdiń de qajeti bola qoımas.
[caption id="attachment_21467" align="alignright" width="286"]
Abaı portreti[/caption]
Mine, aldymda qos paraǵy aıqara ashylyp Frans Kafkanyń kitaby jatyr. Jazýshynyń «Ákege hat» dep atalatyn osy bir týyndysyndaǵy áke men bala arasyndaǵy qatynasty oqyp otyryp jon arqań muzdap sala beredi. Árıne, mundaǵy qatygezdik tórkini ózge taqyrypqa júk. Bizdiń jazbaǵymyz kerisinshe, meıirim men súıispenshilik máselesi. Álem ádebıetinde áke men bala arasyndaǵy mahabbatty Abaıdaı ıin qandyryp jazǵan aqyn neken-saıaq. Mundaı ǵajaıyp ǵazalǵa balama bolýǵa jaraıtyn birden-bir shyǵarma kóne dáýirdegi ıspan aqyny Horhe Manrıkeniń «Áke ólimine arnaý» atty týyndysy degen bolar edik. Poemanyń qysqasha ǵana mazmuny mynaǵan saıady. Ómirdi ózenge teńegen aqyn «ólim ataýly sol ózendi ózine tartqan túpsiz teńiz sekildi, bárimiz de aǵyp kelip soǵan quıamyz» deıdi. Ákesi don Rodrıgeni joqtap omyraýyn jasqa boıaǵan shaıyr áke dańqyn aspandata jyrlap, onyń batyrlyǵy men bilgirligin Iýlıı Sezarge, al shynshyldyǵy men sheshendigin Sıseronǵa teńeıdi. Ólimdi óner dárgeıinde qabyldaýǵa úıretken osy bir poemanyń negizgi ózeginde qýraı únindeı ýildep bir saryn estilip turady. Osy saryn Abaıdyń ákesi Qunanbaı men baýyry Ospandy joqtaǵandaǵy zaryna qatty uqsaıdy ( Bir qyzyǵy, hakimniń Qunanbaıdy Shyńǵys han men Eskendirge, Ospandy Platon men Sokratqa teńegen joldary Horhe óleńiniń beıne bir jalǵasy sekildi). Qos shyǵarmany ózara jymdastyryp turǵan ortaq másele áke men bala arasyndaǵy ǵajaıyp mahabbat taqyryby. Mine, bizdiń de izine túsip indetpek sharýamyz dál osy bolǵaly tur.
Ýaqyt tilshesi Horheden Qunanbaı balasyna qaraı aýysqanda atalǵan keıipkerler toby tolyǵymen oryn almastyryp úlgeredi. Mundaǵy eń basty aıyrmashylyq, áke óz perzentin ólgennen keıin emes, kerisinshe kózi tirisinde ulyqtaıdy. Osy oraıda myna bir máseleniń de basyn ashalap aıtqymyz keledi. Gýmanıtarlyq ǵylymda siresken stereotıpterdi sóz qylmaǵanda, belgili avtorıtetterdiń ataǵy men dańqy aldyńǵy shepte júredi. Olardyń eńbeginen kóri esimderiniń birinshi bolyp kýágerlikke tartylyp jatatyny da sondyqtan. Bir qyzyǵy, sol «danyshpandar» durys dep taýyp, batasyn bergen derekti seniń aqylyń men júregiń, túısigiń men tanymyń esh qabyl etpese she? Sonda ne isteýge bolady?
Mine, bul shaqqa deıin myń ǵalymnyń aýyzymen «ǵashyqtyq jyry» dep moıyndalyp, at qoıylyp, azan shaqyrylǵan hakim eńbeginiń biri – «Kózimniń qarasy» óleńi.
Al, bizdiń paıymdaýymyzsha munyń «mahabbatqa», onyń ishinde áıel zatyna eshqandaı da qatysy joq. Bul Abaıdyń táni bólek demeseń jany bir, jalǵandaǵy shyn «ǵashyǵy» Ábdirahmanǵa arnaǵan óleńi bolatyn.
Kózimniń qarasy,
Kóńilimniń sanasy.
Bitpeıdi ishimde,
Ǵashyqtyń jarasy.
Ras, Ábdirahman Abaı úshin «kóziniń qarasy» men «kóńiliniń sanasy» edi. Balqoja bıdi bek yntyzar etken Ybyraı sekildi «Úmit etken kózimniń nury balam» yqylasynyń shyn ıesi-tuǵyn.
Máseleniń mıa tamyryndaı bolyp bytysyp ketýine, tórtinshi joldaǵy «ǵashyqtyq» sóziniń kóp áseri bolǵanǵa uqsaıdy. Buǵan basty sebep, keshegi materıalısik ıdeıa «mahabbat» pen «jar» uǵymdaryn sanamyzǵa tek áıel obrazy retinde ǵana beınelep, odan asyra oılaı almaıtyn mojantopaı túsinikke uryndyrdy. Al baǵzydaǵy babalar paıymy úshin «mahabbat» pen «jar» uǵymdary QUDAILYQ tanym bolatyn. Bul sózimizge Shákárim qajynyń myna bir óleńi kýá.
«...Meniń jarym qyz emes,
Haqıqattyń shyn nury.
Ony sezer siz emes,
Kózge tasa bul syry.
Jasyryp tur jar ózin,
Bas kózimen qarama.
Júregińniń ash kózin...»
Qazaqtyń «Qudaı jar bolsyn» sóziniń shyn maǵynasy da osy bir oıda jatqanǵa uqsaıdy. Ǵashyqtyq – asqaq uǵym. Ol jan qalaýynan týsa, qumarlyq, kerisinshe tán qalaýynan týady. Ekeýi syrttaı birine-biri qatty uqsaǵany bolmasa, múlde keraǵar uǵymdar. Hakimniń «Ǵashyqtyq, qumarlyq pen ol eki jol» dep arasyn ashalap aıtatyny da sol. Bizdiń eń basty qateligimiz «ǵashyqtyq» sóziniń shyn tabıǵatyn tanı almaǵanymyzda bolyp otyr ǵoı. Shákárim óleńdegi «jar» túsinigi sekildi bul jerdegi «ǵashyqtyq» sózi de sakraldi uǵym. Endeshe «ǵashyqtyq» ult pen ulys, erkek pen áıel dep áste bólinbeıdi eken. Onda tek yntyzar adreske degen alapat súıispenshilik qana bolady. Mine, Abaıdyń aqýaly osyny kórsetedi.
Qazaqtyń danasy,
Jas úlken aǵasy.
Bar demes sendeı bir
Adamnyń balasy.
Qudaıshylyǵyn aıtaıyq, osy bir shýmaqtyń áıel zatyna nendeı qatysy bar? Óleń alash balasynyń «danasy» men «aǵasy» bolar azamatyna salmaq túsirip turǵan joq pa? Basqa baǵdarǵa negiz tartqan bul shýmaqqa kúmánmen qaraǵandarǵa, aqynnyń «Ábdirahman naýqastanyp jatqanda» jazǵan óleńderi men ol dúnıeden ótkennen keıingi toptamasyna nazar aýdarýyn suraımyz. Sol óleńderdegi: «Jasqa jas, oıǵa kári ediń» ıa bolmasa «Kórgen, bilgen ókindi, min taǵar jan bolmady» degen joldar joǵarydaǵy shýmaqtyń aına-qatesiz analogıasy emes pe?
Júrekten qozǵaıyn,
Ádepten ozbaıyn.
Ózi de bilmeı me,
Kóp sóılep sozbaıyn.
Múrseıit Biki balasynyń qoljazbasymen jarıalanǵan Abaıdyń alǵashqy jınaǵynda «Kózimniń qarasy» óleńi 1891 jyly jazylǵan dep kórsetilgen eken. Ábdirahmannyń 1895 jyly ne bary jıyrma jeti jasynda mert bolǵandyǵyn eskersek, atalǵan ǵazal súıikti ulynyń kózi tirisinde týǵan. Biz aqynnyń «Ózi de bilmeı me» ısharasynan osyny ańǵaramyz. Ekinshi jaǵynan, osy bir óleń joldary áke men bala arasynda ornaǵan shyn asyqtyqtyń ulyna da aıparadaı anyq ekendigin áıgilep tur. Ne bary tórt shýmaqtan ǵana turatyn ǵazaldyń sońǵy joly aqynnyń sóz túıini ispetti. «Kóp sóılep sozbaıyn» dep óz-ózine toqtam jasaıdy.
Mine, kisiliktiń ádebi de osy. Osymen bári de bitýi kerek edi. Joq, olaı bolmaı shyqty. On segiz shýmaqtan turatyn ózge bir óleńniń buǵan esh sebepsiz qosylyp ketýi, negizgi shyndyqtyń qaınar kózin bitep ketken. Siz ben bizdiń aıdaı aqıqatty ajyrata almaı sandalyp otyrǵanymyzdyń sebebi de sodan.
Aıtpaqshy, umytyp barady ekenbiz. Abaıdyń «Kózimniń qarasy» áni jumyr jer betindegi ár qazaq balasyna tanys desek asyra aıtqandyq emes. Sol bárimiz «biletin» án Abaıdyń túpnusqa týyndysy emes, ózgeriske ushyrap operaǵa beıimdelgen versıasy ǵana. Alǵash dombyra tabıǵatyndaǵy óziniń tól nusqasyn arýaqty ánshi Mádenıet Eshekeevtiń úntaspasynan estigende, kóńildiń aıran-asyr bolǵany bar.
Baqsaq, án áýeninde áıel beınesi degen atymen joq, kerisinshe keler ýaqytqa degen senim men úlken úmit bar. Sol úkili úmittiń keıipkeri án áýeziniń ón boıynda menmundalap turady.
Mýzyka mamandary «qazaqtyń kóptegen ánderi qyz zatyna arnalǵan» deıdi. Bálkim, solaı da shyǵar, biraq bul jerdegi «ǵashyqtyqtyń» oǵan úsh qaınasa da sorpasy qosylmaıtynyn qadap turyp aıtqymyz keledi.
«KÓZİMNİŃ QARASY» – kóziniń qarashyǵyndaı bolǵan Ábdirahmanǵa áke tarapynan jazylǵan ǵajaıyp týyndy. Aqynnyń amanatyndaı bolǵan osy bir óleńdi taldaýǵa, shynymdy aıtsam, kópke deıin júreksinip júrdim. Iá, ýaqyt tolǵaǵymen ishke túsken shemen oıdyń «sher tolqytqandaǵy» shyqqan sáti búgin boldy.
Ne nárseniń bolsyn óz ádebi bar. Endeshe «kóp sóılemeı» bizde sózimizdi osy jerinen támam eteıik.
«Aqyl bitpes dáýletke»
Sózinde baı adamnyń min bolmaıdy,
Baı bolsa qyzmetkeriń kim bolmaıdy.
Er jigit sheshen bolyp malsyz bolsa,
Ras dep aıtqan sózi shyn bolmaıdy. (Máshhúr-Júsip)
Aqylyn shamshyraq etken atalarymyz arttaǵy muragerlerine: «Bárinen de joq jaman» dep eskere júrmekke lázim esti bir sóz qaldyrypty. Al Maılyqoja aqyn «Aldynan kedeıliktiń aınalyp ót, tóbesi bir kórinse qıyn bolar» dep atalǵan oıdy odan ármen pilteleı túsken eken. Joqshylyq joldasyńa aınalǵan kúnnen bastap, ǵazız basyńa «qıamet» ornady dep aıta bersek te bolady. Dúnıedegi kúlli jamandyq ataýlynyń joqtyqtan tamyr tartatyny óz aldyna, onyń adamǵa keltiretin moraldyq dıskomforty men psıhologıalyq zardabyn sanamalap kórińiz. Súıegińdi jasytyp, jigerińdi qum qylyp jiberetin mundaı haldi atam qazaq «kedeıdiń kúni kijinýmen ótedi» dep bir-aq aýyz sózben beınelegen eken.
Bul «qorlyq» óz basyńmen ǵana ketse taǵy da jaqsy ǵoı. Ár tapshylyqtan túsken tańba ádetińe ulasyp, minezińe aınalady. Keıin súıegińe sińip, qandyq (shejirelik) qujatyńdy túzedi. Al tektiń (genniń) adamzattyń aqparattyq qoımasy ekendigi aıtpasaq ta belgili ǵoı. Búgingi ultymyzdyń mentaldik aýrýynyń astarynan osy bir jáıdiń sebebi men saldaryn ańǵarýymyzǵa bolady. Jasyratyny joq, qarasha halyqty taskenedeı sorǵan toıymsyzdardyń arǵy jaǵynda toıa tamaq ishpegen «atalarynyń» aqparattyq qory jatyr. Mine, qanmen berilgen qujat qazirgi urpaqtaryn da osyndaı ospadarlyqqa salyp otyr. «Qoı kórmegen qoı kórse, qýalap júrip óltirer» ǵıbratynan biz osyny túsinemiz.
Álmısaqtan beri aqyl men dáýlet qamshynyń órimindeı tutas uǵymdar edi. Keıin kele osy ekeýiniń altyn arqaýy birinen-biri ajyrap ketti. Qazaq paıymynda baı uǵymy – tektiliktiń sınonımi. Nege deısiz ǵoı? Sebebi kenen dáýlettiń ar jaǵynda sol adamnyń arman-muraty men tókken teri jatyr. Olaı bolsa, baılyqty adam aqyl-oıynyń zattanǵan formasy desek te bolady. Abaıǵa salsaq, adamǵa dáýlettiń bitýi tikeleı aqylǵa qatysty, aqyl dáýletke emes, kerisinshe, dáýlet aqylǵa múddeli deıdi. Aqyn osy bir oıyn odan ármen shıratyp «Aqyldyń jetpegeni arman emes» degen taǵy bir tezısti usynady. Bul jerdegi «arman» aqyldyń ekvıvalenti. Hakim óleńinen túıgenimiz, arman sózsiz oryndalady eken, eger de oǵan adam aqyly jetken bolsa. Al jetpegen eken, onda ol jaıynda sóz etýdiń qajeti de joq.
Aqyl – adamdy armanǵa jetkizýshi qural desek, al aqylsyzdyqtyń artynda nendeı fenomen tur. Endeshe osy máselege de azdap at shaldyra ketelik. Adam aqylyn ótkir ustaradaı etip udaıy qaırap otyratyn qos qundylyq, oqý men oılaý máselesi. Osy ekeýi toqtaǵan jerde adam sanasynda degradasıa bastalady. Bir sózben ǵana baılamyn aıtsaq, aqyldy shań basady. Qazir álemde oryn alyp otyrǵan qylmys ataýly kóbinese kedeı elderge tán. Osynyń sebebi ne?
Munyń túpki tinin zerdeleı tússek, máseleniń bári adam aqylynyń kemistiginde jatyr. «Sen ne jeıtinińdi aıtsań, men seniń kim ekenińdi aıtamyn» degen támsildi bárimiz bilemiz ǵoı. Adamǵa tán turǵysynan ǵana baǵa bergen bul pálsapaǵa biz jannyń «kórý» men «estý» uǵymdaryn da qosqan bolar edik. Sonda bul uǵymnyń maǵynasy bylaısha: «Sen ne jeıtinińdi, jáne ne kórip ne estıtinińdi aıtsań, men seniń kim ekenińdi aıtamyn» bolyp ózgergen bolar edi. Rasynda, adamnyń ishkeni men jegeni, kórgeni men estigeni ylǵı da jetispeýshilik bolsa, mundaı januıadan kóregen urpaq qaıdan shyǵa qoısyn (Buǵan bútin ulttyń oılaý ıdentıfıkasıasyn tómendetken teledıdardaǵy tómenetek baǵdarlamalar men mysyqsha maýyqqan juldyzqurttardyń lańyn qosyńyz). Biz oń qolymyzdy sol jaq keýdemizdiń ústine qoıyp «biz rýhtymyz, kúshtimiz» dep qansha jerden kúshensek te halyqtyń turmysy men tirshiligi ońalmasa, munyń bári bos sóz ben bos qıal ǵana. Sonymen, «İstemeıtin bas eki aıaqtyń sory» qaǵıdasy qazirgi qazaq qoǵamynyń naǵyz portreti. «Qarashyǵanaq Qazaqstan sóziniń sınonımine aınaldy» (Ǵ. Boqash) demekshi, jıyrma bes jyl boıyna bizdiń mıymyzdyń (aqylymyzdyń) ornyna munaı qyzmet jasady. Osylaısha sanamyzdyń damýy jıyrma bes jylǵa kenjelep qaldy. Moıyndaǵanymyz jón, búginge deıingi ýaqyt bederinde munaımen básekelese alatyndaı birde-bir ózge sektor damyǵan joq ( Bul jerde ǵylym men oı transferi jaıynda aıtý tipten uıat) Osynyń kesirinen álemdik naryqtaǵy munaı baǵasynyń oınamaly sıklony bizdiń ómirimizge nedáýir dúrbeleń týǵyzyp otyr. Ony ózimizshe ekonomıkalyq daǵdarys deımiz. Durysy sana daǵdarysy emes pe? Bul rýhanı bankrotqa ushyraǵan sanamyzdy «ekonomıkalyq daǵdarys» degen betperdemen óp-ótirik búrkemeleý ǵana. Dálirek aıtar bolsaq, basymyzdyń istemeıtinin basqaǵa aýdara salý desek te bolady (Táýelsiz aspannyń astynda «táýeldi» ǵumyr keship, ne basymyzda úı, ne baýrymyzda qazannyń bolmaýy bul endi óz aldyna jeke jyr). Tóbedegi túsinigimige qaıyra oralaıyq. Adamǵa dáýlettiń bitýi aqylǵa tikeleı qatysty dedik. Mynadaı bir suraq kóńil qytyqtaıdy. Qazaqstandy qoıyp, qap-qap aqshalaryn qart qurlyqqa syıǵyza almaǵan qazaqtyń búgingi baılary aqyldy ma sonda? Árıne, beriler jaýaptyń qandaı bolmaǵyn ishimiz sezetin sekildi ...
Rıngelman effektisi
(nemese Úsender úkimeti)
Eger eresek adam bir ózi ǵana 70 kelige jýyq júk kóteredi desek, bul nátıje eki adam birikse 140, al úsh adam birikse 210 keli bolyp eselene beredi dep túsingen keńes ıdeologtary máseleniń bári ujymdasyp tirlik keshýde degen tujyrymǵa kelgen. Sodan «jumyla kótergen júk jeńil» naýqany bastalyp, qyzyl mataǵa aq jazýmen aıǵyzdalǵan «Birimiz – bárimiz úshin, bárimiz – birimiz úshin», «Biz biriksek alynbaıtyn qamal, asalmaıtyn asý joq» sekildi jelbýaz urandar ár baǵanalar basynda samsaı ilingen-tuǵyn. Bul sharýa 1927 jyly halyqty jappaı kollektıvtendirý (ujymdastyrý) máselesine alyp keldi. Arǵy jaǵy aıtpasaq ta belgili. Ulttyq býrjýazıanyń basyna bult úıirilip, olardyń dúnıe múlki talan-tarajǵa tústi. Buǵan basty sebep, bolashaq bir astaýdan as ishpek keńes halqy qaı jaǵynan bolsyn ózara teń, áleýmettik ıa bolmasa rýhanı turǵydan adamnan adamnyń asyp ketýi degen atymen bolmaýy tıis. Osyndaı ult rýhanıatyna jasalǵan joıdasyz jospardy qabyldaı almaǵan qazaq bolmysynan «Bes saýsaq birdeı emes» degen qanatty sóz qalǵan-tuǵyn. «Myna ókimet adamdy baı etpektiń ornyna, baıdy kedeı qalǵany nesi» dep aıtyp salǵany úshin qazaqtyń bir qarıasy abaqty bosaǵasyn kórgen eken. Sonymen bul jaǵdaıdy bir sózben ǵana bezbendesek, alashtyń rýhanı aqýaly mynadaı sapa men sıpatqa qaraı aýysty. «Asandar» joıylyp «Úsender» úıelmeni tolyǵymen tarıh sahnasyna kóterildi. Iá, endigi jerdegi qoǵam da, úkimet te tek solardiki ǵana bolatyn.
Negizin fransýz ǵalymy Maksımılıan Rıngelman (1861-1931) salǵan bul teorıa tarıhta «Rıngelman effektisi» degen atpen málim. 1927 jyly tuńǵysh ret synaqtan ótkizilgen teorıa nátıjesi adamdardyń «ujymdasqan» is-áreketiniń túbegeıli qate ekendigin dáleldedi. Eksprıment esebi joǵarydaǵy keńes basshylarynyń qısyny qıaldan ǵana turatyndyǵyn, onyń negizgi máni mynada ekendigin anyqtady. Máselen, bir adamnyń eńbek kúshin 100 paıyz dep esepteıtin bolsaq, eki adam birikkende bul kórsetkish 93, al úsh adam birikkende 85 bolsa, segiz adamǵa kóbeıgende jumys ónimdiligi 49 paıyzǵa deıin tómendep ketken. Ǵalym túptep kelgende bul adamdardy enjarlyq pen jalqaýlyqqa ǵana úıretetinin, toptyq múdde bolǵan jerde jeke adamnyń jaýapkershiligi degenniń atymen bolmaıtynyn alǵa tartady. Qalaı desek te osy bir ujymdastyrý saıasaty ult aǵazasyna kóptegen kesapattardyń uryǵyn seýip ketti.
[caption id="attachment_21469" align="alignright" width="235"]
Yqylas Ojaıuly[/caption]
Máselen, búgingi óner men rýhanıattyń «mafıaǵa» aınalýy, bıografıasy men jaǵrapıasy kelmegenderdiń bul sybaǵadan sanaly túrde qaǵylýy, qoldan «qaıratker» jasalýy bári-bári osynyń saldary ǵoı. Eń basty ókinishti jaǵdaı ulttyń bir ólshemdegi standartty sanada qalyp qoıýy der edik. Ábden álsirep, derbes oılaýǵa daǵdylanbaǵan sanamyzdyń ózgeris ataýlyǵa óre túregelýiniń astarynda, minekı, osyndaı qupıalar jatyr. «Eger de biz birdeı oılaıtyn bolsaq, onda bul eshkimniń eshteńe oılamaıtyndyǵynyń kórsetkishi» degen támsil osy sózimizdiń aıǵaǵy ǵoı. Ózgeris kerek degendi óte kóp aıtamyz.
Endeshe, TÁÝELSİZDİKTİŃ ózi táýelsiz oılaýymyzǵa berilgen ǵajaıyp múmkindik emes pe edi?!
Yqylas OJAIULY
