Reseı bıyl da jeńis paradyna alapatyn asyrýdy oılap, maqtan tutatyn áskerı tehnıkasyn kórsetti. Ár eldiń prezıdentteri keldi. Biraq bul joly AQSH pen Eýropa basshylary shaqyrtýdan bas tartty. Qyrymdy tartyp alyp, Ýkraınanyń shyǵysynda lań salyp otyrǵan Pýtınniń janynda paradty kórgileri kelmegeni belgili. Kreml 2008 jyldan beri Qyzyl alańda óziniń áskerı áleýetin kórsetip keledi. Bıylǵy paradta buryn kórsetpegen, jan-jaqtyly jetildirilgen qarý-jaraǵyn pash etti.
Biraq búgingi orystyń áskerı tehnıkasy qazirgi óziniń básekelesterimen salystyrǵanda úlken soǵystarǵa daıyndyǵy, joǵary tehnologıaly aspaptary, robotty, lazerlik qarýlary, qurlyqaralyq balıstıkalyq zymyrandary jaǵynan qanshalyqty qaýqarly?
Jaqynda Amerikabuleteni gazetinde jarıalanǵan maqalada AQSH pen Reseı arasynda soǵys órti tutansa, onyń qandaı senarımen órbıtini aıtylǵan? Mamandar pikirinshe, eki el arasynda soǵys tómendegideı úsh túrli senarıde júrýi múmkin.
Iadrolyq qıamet
Qyrǵı qabaq soǵystan beri, qarýsyzdaný kelisimine qaramastan, eki derjavanyń da qoımasynda myńdaǵan ıadrolyq qarýlar bar. AQSH baspasózinde jarıalanǵan bıylǵy málimetter boıynsha AQSH-tyń barlyq qurlyqaralyq balıstıkalyq zymyrandarynyń (QABZ) áli qoldanysqa jaramdy 448 danasynyń barlyǵy Reseıge baǵyttalyp qoıǵany jazylady. Reseıdiń de naqty sany belgisiz QABZ nysanasy AQSH bolyp tur. AQSH-ta barlyǵy 7700 ıadrolyq soǵys qarýy bar. AQSH ǵalymdar federasıasynyń málimdemesinde bulardyń 1950-i QABZ-dar, qalǵany sýasty jáne ushaqta tasymaldanatyn túrleri. Al Reseıdiń barlyq ıadrolyq qarý-jaraq sany básekelesinen sál-pál kóbirek, ıaǵnı 8500 shamasynda. Biraq bulardyń 1800 danasy ǵana soǵysqa qoldanýǵa jaramdy. Biraq AQSH pen Reseı arasyndaǵy ıadrolyq soǵystan eki jaq ta jeńbeıdi. Óıtkeni orny tolmas apat bolady. «Madness» esten aljasý. Mad, aǵylshynsha «mutually assured destruction» ózara bir-birine jaýap qaıtaratyn apat. Eki sýper derjavada aqyldan adasqanyn bilgen soń 1948 jyly Berlınde, 1956 Makedonıada, 1961 jyly Kýbada, 1968 jyly Pragadaǵy kezdesýlerine qaramastan, ıadrolyq qarýdy qoldanbaýǵa kelise almady. 15 naýryzda kórsetilgen «Qyrym. Otanǵa qaıtý joly» dep atalatyn derekti fılmde Pýtın bylaı degen: «Ýkraına men Qyrymdaǵy jaǵdaıǵa baılanysty qajet bolsa Reseı ıadrolyq qarýyn qoldanýǵa daıyn bolǵan. Iadrolyq qarý-jaraqty soǵys daıyndyǵyna keltirýge buıryq berdim». Pýtınniń bul sózinen soń áýeli eki el arasynda ıadrolyq soǵys bolýy múmkin ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Adamzattyń bul senarıge qarsy jalǵyz úmiti – úreıli qarýdan bas tartqyzý.
Shyǵys Eýropadaǵy dástúrli soǵys
Bul Qyrǵı qabaq soǵys ýaqytynda oılastyrylmaǵan ózgeshe senarı. Ýkraına máselesinen keıin qaıta aıtyla bastady. Biraq bul soǵystyń sońy ıadrolyq soǵyspen aıaqtalýy ábden múmkin. Qalaı bolǵanda da sharasyz májbúrli jaǵdaıǵa ákelip tireıdi. Shyǵys Eýropa aýmaǵynda soǵys bola qalsa qalaı bolaryna teorıalyq turǵydan kóz júgirtip kórelik. Soǵys alaýy Ýkrınada bolsa, NATO-nyń barlyq múmkindigi men jaqtastary AQSH-tyń jaǵynda bolary anyq.
AQSH maıdanǵa syrttan qosylyp, al Reseı óz aýmaǵynda maıdan shebin qurady. Orystardyń bul artyqshylyǵy bir jaǵynan sory bolmaq. Qyrym Reseıdiń teńiz flotyndaǵy qorǵany jáne Reseı áskeriniń basym bóligi eldiń ońtústik batysynda saqadaı saı tur.
Buǵan qosa AQSH jáne NATO músheleriniń de 40 aýmaqta ornalasqan áskerı 598 bazasy Reseıdiń tórt búıirinen bir sátte soqqy bere alady. AQSH-tyń óz jerinde jáne muhıt araldarynda barlyǵy 4461 áskerı bazasy bar. AQSH-tyń birqatar áskerı bazalary men áskeri Germanıa jerinde ornalasqan. Bular Reseıdiń batysynan soqqy jasaıdy. Katar jáne Dıeogo Garsıa bazalary básekelesiniń ońtústigine, Japonıa jáne Ońtústik Koreıadaǵy bazalary shyǵysyna bir sátte ońaı oısyrata soqqy bere alady. Bul Reseıdiń jan-jaǵynan qaımalaýǵa múmkindik jetkilikti ekenin kórsetedi. NATO-ǵa múshe elderdiń, Fransıa jáne Ulybrıtanıanyń da Reseıge jaqyn turǵan áskerı bazalary baryn umytpaý kerek. Al ońtústik batysynda Túrkıadaǵy NATO áskerı bazalary soǵystyń belortasy bolary túsinikti. Al Reseı she? NYU profesory Mark Galeottı Washington Post-qa jasaǵan málimdemesinde Reseıdiń Kýbada áskeri jáne Sırıanyń Tartýs mańaıynda teńiz floty bar dep aıtty. Bul ekeýinen basqa Reseıdiń, eski keńes respýblıkalaryn qospaǵanda, syrt memleketterde áskerı bazalary joq.
Reseı armıasynda 845 myń ásker, eki jarym mıllıon zapastaǵy ásker bar. Tank, artılerıa jáne oq-dári qory jaǵynan AQSH-tan basym. Profesor Galeottı Reseıdiń áskerı kúsh-qýatynyń AQSH odaqtastarynan tómendeý ekenin, biraq 1990 jyldarmen salystyrǵanda jaqsaryp qalǵanyn aıtqan. Buǵan qosa orys áskerı kúshteri men jeke quramdary kórshi memleketterge kúsh kórsete alǵanymen, biraq NATO áskerimen ıyq teńestire almas. Qytaıdy da jeńe almaıdy. Profesor Galeottı Reseıdiń Qara teńizdegi flotyn tipti Italıanyń teńiz floty jalǵyz ózi ǵana qırata alatynyn aıtady.
Al AQSH qarýly kúshterinde 1 mln 400 myń ásker bar. 850 myń zapastaǵy áskeri taǵy bar. Tek AQSH-tyń negizgi soǵys kúshteri dúnıeniń tórt buryshyndaǵy 598 áskerı bazada. Yqtımal soǵysta alǵash bolyp áskerı urysqa NATO-nyń taktıkalyq NRF kúshteri kirispek. NRF-da 13 myń ásker bar. Myńdaǵan zapasy taǵy tur.
Soǵys bastala qalsa Reseıdiń qorǵany Sevastopol AQSH pen NATO-nyń alǵashqy nysanasy bolmaq. Bul ekeýiniń bul jerge áýe shabýyly operasıasyn qoldanatyny aıqyn. Radar, zymyran, elektronıkalyq áskerı mamandary bergen pikirler boıynsha AQSH ushaqtary sońǵy úlgide jabdyqtalǵan. Áıtse de, orys ushaqtarynyń manevr jasaý qabileti joǵary deıdi. Finansal Times-tan sarapshy Sharlıes Klover klasıkalyq áýedegi qaqtyǵystarynda orys ushaqtarynyń artyqshylyqqa ıe ekenin aıtady. Reseı qorǵanys sarapshysy Rýslan Pýskov: «Endigi soǵys «Top Gun» fılmindegideı bolady. Buǵan qosa Keńes odaǵy qulaǵan soń ushaqtarymyzdy sońǵy úlgide jabdyqtaýda AQSH-tyń sońynda qaldyq. Osal tusymyzdy jabý úshin áýe qorǵanys kúshterine asa mán berdik. S-400, S-300 ushaqtary áýe qorǵanysynda álemdegi eń ozyǵy. Bokstaǵy sıaqty. Oń qolyńyz álsiz bolsa, sol qolyńyzdy shynyqtyrasyz. Áýedegi osaldyǵymyzdy qurlyqtaǵy áýe qorǵanysymyzben myǵymdadyq» deıdi.
AQSH pen Reseı arasyndaǵy dástúrli soǵys senarıinde kim jeńse de, orny tolmas sumdyq soǵys bolady.
Búrkenshik soǵys
Bul AQSH pen Reseı arasyndaǵy adam shoshıtyn soǵystardan keıingi úshinshi senarı. Aldyńǵylardan jeńildeý. Negizinde qazirgi bolyp jatqan senarı. AQSH Ýkraınaǵa qarjylaı jáne áskerı kómek kórsetý –arqyly soǵysqa jasyryn qatysady. Bul soǵystaǵy maqsat - Reseıdi Ýkraınadan yǵystyryp shyǵarý ǵana. Nemese AQSH pen NATO Ýkraına áskerine kómekke keledi. Buǵan eregisken Reseı de jasyryn túrde separatısterge dem beredi. Nátıjesinde Ýkraınada azamat soǵysy bolady. Qazirgi ekonomıkalyq sanksıalardy batystyń bir sarapshysy jylannyń quıryǵyn basyp qalýy deıdi. «Qaýip tóndirgen jyrtqyshty jylan shaǵyp alady. Organızmi álsiregen jyrtqysh sabasyna túsip, sheginis jasaıdy, biraq ýy aǵzada jaıyla beredi. Ekonomıkasy álsiregen eldiń áskerı kúsh qýaty da álsireıdi» degen pikirin aıtady AQSH pen Reseı arasyndaǵy taıtalasqa sarapshy. AQSH pen Reseı arasynda mundaı búrkenshik soǵystar alǵash bolyp otyrǵan joq. Buryndary Reseı soltústik vetnamdyqtardy qoldaı otyryp, AQSH sarbazdaryn eline qaıtýǵa májbúr qylǵan. AQSH-ta modjahetterdi qoldaı otyryp, Keńes áskerin Aýǵanstannan shyǵardy. Bul senarılerdiń bireýi shyndyqqa aınalsa, basqynshynyń áskerine qıamet. Mundaı soǵysta AQSH jeńiske jetýi múmkin dep qorytyndy jasaıdy mamandar.
Aýdarǵan Nazar Turyqbaıuly.
