Aýyl – qazaqtyń bastaý bulaǵy. Ult bolyp saqtalyp qalýymyz da osy aýyldyń arqasy. Bizdiń barsha asyl muralarymyzdy saqtaýshy aýyl jaıly aıtar áńgime, oı-tolǵaýlar taýsylmaıdy. Alaıda aýyldyń qazirgi kezeńdegi hal-ahýaly jaıly aıtarda keýdeńdi maqtanysh sezimi kernemeıdi, sebebi aýyldyń ajary ketken, eń qıyny aýyldan kóship ketýshiler kóp. Biz qansha jasyrsaq ta aýylda ómir súrý qıyndap barady, óz kúshine ǵana arqa súıegen el demeýge zárý. Ásirese, Pavlodar oblysynyń Maı aýdany erekshe qamqorlyqqa muqtaj.
Sonaý ashtyq jyldary ózen jaǵasyna údere kóshken el Ertis boıyn mekendep tirshilik etýde. Malaısary batyrlar Qalmaqqyrylǵan taýynyń ishinde jaýdy oısyrata jeńgen eldi mekende Aqshıman atty aýyl bar.
Maı aýdanynyń tarıhy tereń, jer qoınaýy tolǵan qazyna. Qasıetti ári qasiretti óńirdiń kúrmeýi sheshilmegen negizgi máseleleri, jurttyń janaıqaıy jaıly sóz etsem deımin. Min tabý, syn taǵý maqsat emes, maqsat – bir eldiń bılikke aıtar nazyn, júrek únin jetkizý, ádil ári shynaıy jaǵdaıdy aıtý. Óıtkeni biz jalǵan sózderdi estýden jalyqtyq, minberdegi basshynyń qurǵaq ýáde berip turǵanyn bile tura únsiz tyńdap otyramyz. Odan keıin taǵy da aldymyzǵa kelgeninde taǵy da qulaq túrip, nazar aýdaramyz álgi adamǵa. Saılaý kezinde sol adamdarǵa daýys beremiz. Olarǵa seniń sengeniń kerek emes, al olardyń jalǵan ýádesi kimge kerek?! Áıteýir bárimiz shyndyqty bilemiz. Biraq tis jarmaımyz. Óıtkeni estir qulaq joq. Sorǵa batyp bara jatsańda eshkim qol ushyn sozbasyn bilgen soń soqyr adamdaı eshteńe kórmegen syńaı tanytamyz, kúndelikti azyn-aýlaq aılyǵymyz, zeınetaqymyz, járdemaqymyz qolymyzǵa tıse bolǵany. Jurt ishinde «aqshań bolsa boldy, bárin satyp alýǵa bolady» degen sóz tirkesin jıi estip qalamyn. Satylmaıtyn dúnıeler joq deýge kelmes, biz satýǵa bolmaıtyn dúnıemizdi saýdaǵa salyp qoıǵanymyzda bolyp turǵan sıaqty bul sózdiń shyǵý tórkini. Jekeshelendiremiz dep aýyldy talan-tarajǵa saldyq. Sodan beri qansha jyl ótse de aýyl áli eńsesin tiktegen joq. Buzylǵan úılerdiń ornyna deıin tazartyp tastasaq ta kórkeıip ketti deýge áli erte sekildi. Eń jamany, aýylda myńǵa jetpeıtin turǵyn, júzge jetpeıtin oqýshy qaldy. Bir kezdegi bir synyptyń oqýshylaryndaı balalar bir úlken mektepte oqyp júr. Bir balany eki muǵalim oqytatyn jaǵdaıǵa jettik. Nege egin ekpeımiz, mal baqpaımyz?!- dep basshylar elge aqyl aıtady. Aýylda qolyna kúrek ustar, asaýdy erttep miner jigit tabýy qıyndap barady. Otbasyn asyraı almaıtyn kásippen aınalysýǵa eshkim qulyq tanytpaıdy. Egin salsań ony sýara almaı álek bolasyń, mal baqsań onyń etin durys baǵaǵa alar saýdager joq. Dúkenge barsań bári ýdaı qymbat, 50 teńgeniń dúnıesin 100 teńgege satady, aýdan ortalyǵynan shalǵaılaý aýyldarda odan da kóp qosyp saýdalaıdy.
[caption id="attachment_10740" align="alignright" width="297"]
Pavlodar oblysy[/caption]
Aýylda tehnıka tapshy. Úkimet 50 paıyzyn ózi kóteredi, traktor alyńdar dedi. Ol úshin 100 saýyn sıyryń bolýy shart. Mal basyn bir tehnıkasy joq adam qalaısha 100-ge jetkizedi?! Kúz bastalmaı shóp shabatyn birneshe traktorshynyń sońynan qalmaımyz, odan keıin qar túskenshe tası almaı álek bolamyz. Qar túsip ketse tasý quny ósedi. Der kezinde tasymasań oıǵa túsken úıir-úıir jylqy maıa-maıa shópterińdi taptap ketedi.
Ertis ózeni kóktem kezinde alqapqa jaıylady, on jyldaı ýaqyttan beri ózen sýy birneshe metr tómendep ketti. Qara sýlar tartylyp, baldyr basty. Shóp shyqpaı el alańdady. Áıteýir bıyl 20 kúnnen astam ýaqyt boıy jaıylǵan sý turaqtap tur, degenmen sýdy kóp jiberse ózen mańyndaǵy úılerdi basý qaýpi tónedi. Byltyr kúzde eshqandaı eskertýsiz sý jiberilip, ótkelderdi shaıyp ketti. Jer mı batpaq bolyp ezilip, tehnıka júre almaı qaldy. Jarty aı boıy shóbin tası almaǵan elge qardyń erte túsýi taǵy da qıyndyq týdyrdy. Kóktemniń kesh kelýi de aýyldaǵy jurttyń kóńiline kúdik uıalatty. Jergilikti bıliktiń qaýqarsyzdyǵy osyndaıda baıqaldy. Shóp baǵasy 12 myń teńgeden 40 myń teńgege deıin kóterildi. Birneshe jyl buryn 1 tirkeme shóp 60 myń teńgege deıin sharyqtaǵany el esinde.
Qazaqtyń qaı jeri bolsyn qasıetti, qasterli. Al qasiretti ólke deýime, Maı aýdanynyń 40 jyl boıy ıadrolyq synaqtar júrgizilgen óńir bolýy basty sebep. Atom, sýtegi bombalary bastapqyda ashyq synalsa, odan keıin júzdegen jerasty jarylystary boldy. Jer betindegi adam qolynan jasalǵan bul qasirettiń zardabyn aýdan halqy áli kúnge deıin kórip otyr. Eń ókinishtisi, aýdan turǵyndary radıasıalyq lastanýǵa ushyraǵan óńir turǵyndary retinde tolyq medısınalyq tekseristen ótken joq. 2009 jyly Aqjar jáne Maı aýylynyń turǵyndary ǵana tekseristen ótti.
Maı aýdanynda halyqty taza aýyz sýmen qamtamasyz etý isi eń ózekti máselelerdiń biri. Aqshıman aýylynyń turǵyndary uńǵymadan alynatyn sýdy tutynady. Ózge aýyldar keshendi blok modýlder sýyn paıdalanady. Ertis ózeniniń sýy ishýge jaramsyz. Keshendi blok modýlder isten shyqsa turǵyndar isher sý taba almaı sabylady. Tipti aýdan ortalyǵyndaǵy aýrýhana da sýsyz qalyp qoıatyn kúnderi az emes.
Kóktem kezinde aýdan ortalyǵy Kóktóbe aýylyndaǵy KBM (keshendi blok modýl) birneshe ret isten shyǵyp, 4 myńnan astam turǵyny bar eldi meken turǵyndary sýsyz qaldy. Aýyz sý máselesi túbegeıli sheshiledi dep ýáde bermegen mınıstrlik ókilderi, Parlament depýtattary qalmaǵan shyǵar. Qazirgi ýaqytta Maı toptyq sý qubyrynyń qurylysy júrgizilýde. Bul is birneshe ret bastalyp, aıaqsyz qalǵan. Mıllıardtaǵan teńgeniń jobasyn júzege asyrýda shıraqtyq tanytyp, eldi taza sýmen qamtamasyz eter degen úmitin el áli úkilep otyr.
Qazaqtyń qaı jeri bolsyn qasıetti, qasterli. Al qasiretti ólke deýime, Maı aýdanynyń 40 jyl boıy ıadrolyq synaqtar júrgizilgen óńir bolýy basty sebep. Atom, sýtegi bombalary bastapqyda ashyq synalsa, odan keıin júzdegen jerasty jarylystary boldy. Jer betindegi adam qolynan jasalǵan bul qasirettiń zardabyn aýdan halqy áli kúnge deıin kórip otyr. Eń ókinishtisi, aýdan turǵyndary radıasıalyq lastanýǵa ushyraǵan óńir turǵyndary retinde tolyq medısınalyq tekseristen ótken joq. 2009 jyly Aqjar jáne Maı aýylynyń turǵyndary ǵana tekseristen ótti. Odan keıin qarajat tapshylyǵyn jeleý etip tekserý-zertteý jumystary toqtatyldy. Halyqtyń ortasha ómir súrý jasy 54-58 jas, bul eńbek adamynyń zeınet jasyna jetpeıtinin kórsetedi. Soǵan qaramastan bılik zeınetkerlikke shyǵý jasyn ulǵaıtýdy kózdeýde. Beınetiniń zeınetin kóre almaı ketken myńdaǵan jannyń daýysy olarǵa jetpedi, jetse de qol silteı salǵandaı kórinedi.
Semeı óńiri men Maı aýdany synaq alańyndaǵy eldi mekender bola tura Maı aýdany radıasıalyq lastanýǵa ushyraǵan zonalarǵa bólgende tótenshe radıasıalyq lastanýǵa ushyraǵan aımaq sanatyna enbeı qalǵan. Buǵan sol kezdegi jergilikti depýtattardyń da salǵyrttyǵy yqpal etse kerek.
Bir kezderi birjolǵy tólemaqy berilgen bolatyn, odan beri de jıyrma jyldaı ýaqyt ótti. Jumys istep júrgenderdiń eńbekaqysyna qosymsha tólemaqy beriledi, ol qosymsha aqshanyń kólemi de mardymsyz. Jumyssyz adamdar eskerýsiz qalǵan.
Múgedek jandar kóp, týabitti kemtar sábıler áli kúnge deıin ómirge kelýde. Óz-ózine qol jumsaý faktileri de oryn alyp turady. Biraq bunyń polıgonǵa qatysy joq dep basqa sebep izdeýshiler tabylady. Jergilikti mamandar, dárigerler únsiz.
Synaq polıgonyn aýylsharýashylyǵyna qaıtarý jóninde bastama kóterilip, bul jerler sharýa qojalyqtaryna úlestirilmek. Radıasıalyq medısına jáne ekologıa ınstıtýtynyń zertteý qorytyndysyna sáıkes bul jerler tazarǵan, mal baǵý úshin jaramdy bolyp shyqqan eken.Degenmen, halyqtyń basym bóligi, jergilikti aýyl aqsaqaldary buǵan kúmánmen qaraıdy, ekolog ǵalymdar da erte qabyldanǵan sheshim retinde baǵa berýde.
İri óndiris oshaqtary joq, ekonomıkasy bir salaly, tek qana aýylsharýashylyǵyna arqa súıep otyrǵan aýdanǵa serpin berer, aıaqqa nyq turýyna demeý bolar kúsh-kómektiń qajet ekendigi seziledi.
Aýdandaǵy keleńsizdikter, sheshilmegen máselelerge jaýapty tulǵalardy atap ótýge bolady. Degenmen osy atalmysh máseleler tolyq zerdeleýdi, keıbir suraqtar naqty jaýapty qajet etedi. Aldaǵy kúnderde osy saýaldarǵa jaýap izdeıtin bolamyz.
Meırambek QYZYRULY,
Pavlodar oblysy,
Maı aýdany.
