– Taıaýda Erevannan oraldyńyz ǵoı. Ondaǵy«Evrazıa aptalyǵy» forýmynda Qazaqstanǵa sor bop turǵan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń qyzmeti talqylandy. Bul odaqtan zıan kóp. Mysaly, jazdyń sońynan bastap teńge qunsyzdandy. Ony da sarapshylar Reseıge qarsy baǵyttalǵan sanksıamen, rúbldiń jaıymen baılanystyrady. Shynynda da Qazaqstan múshe bolǵaly osy odaqtan tek shyǵyn kórip, teperishke ushyrap jatqany ras pa?
– Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe bolýda Qazaqstan qandaı paıdaǵa keńelip, qandaı shyǵynǵa ushyrady degendi baǵalaý úshin, eń aldymen, evrazıalyq ıntegrasıalyq jobanyń qandaı maqsatta qurylǵanyn bir eske túsirip alǵan jón. Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq Kelisiminde mundaǵy basqosýdyń maqsaty aıqyn kórsetilgen. Odaqqa múshe memleketterdiń halqynyń jaqsy ómir súrýi úshin, ómir súrý sapasyn kóterý úshin ekonomıkany turaqty damytýǵa jaǵdaı jasaý dep!
Alaıda, dıplomatıa tilimen aıtqanda, qazaqstandyqtardyń ómir súrý jaǵdaıyn jaqsartýǵa Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń múmkindigin tolyqtaı paıdalaný bizge múlde múmkin bolmady. Árıne, odaq týraly oı qorytý úshin úsh jyl azdyq etedi. Alaıda osy odaqqa múshe bolǵan úsh jyl ishinde qazaqstandyqtardyń ómir súrý sapasy jaqsarmaq túgili, kerisinshe quldyrap ketti. Óıtkeni Reseıdiń ekonomıkalyq qıyndyǵy biryńǵaı ekonomıkalyq keńistikte bir bolǵandyqtan, esh kedergisiz odaqqa múshe memleketterdiń ekonomıkasynda da aına qatesiz kóshirmelenip, qaıtalanyp jatty.
Mysaly, 2014 jyly jeltoqsanda Reseıde qatty devalvasıa boldy, sodan kóp keshikpeı teńge de qunsyzdandy. Nege? Óıtkeni rúblmen arada kóp alshaqtyq boldy. Bul baǵalarǵa áser etip, qazaqstandyq taýar óndirýshiler odan qatty zardap shekti. Taýar alýǵa qazaqstandyqtar Reseıge aǵyldy. Al Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń zańnamasy da, tájirıbesinde de mundaı jaǵdaıda naryqtardy qorǵaýdyń naqty sharalary qarastyrylmaǵan.
Negizi, teorıalyq turǵyda Qazaqstanda devalvasıa jasap qajeti de joq edi.
Ol úshin Dúnıejúzilik saýda uıymynyń erejesi men EAEO kelisiminiń 29-babyna sáıkes, emin-erkin saýda rejımin doǵaryp, belgili bir taýarlardyń bizdiń naryqqa qoıylýyna shekteý qoısaq bolatyn edi. Osyny negizge alyp, Qazaqstan Reseıge usynys ta jasady. Biraq ony olar kózine ilmedi. Sodan soń ne isteıdi? Eriksiz devalvasıaǵa júgindi Qazaqstan.
Atap aıtqanda, 2015-2016 jyldary. Saldarynan Qazaqstannyń jan basyna shaqqandaǵy jalpy ishki óniminiń kórsetkishi 12,8 myń dollardan 7,7 myń dollarǵa bir-aq (!) tómendedi.
Ony aıtasyz, sarapshylar másele kóterip, Ulttyq bank saıasatyn qazir qatty synap jatyr. Óıtkeni ortalyq bank aqsha baǵamyn rúblge baılap qoıǵan. Muny Danıar Aqyshevtiń ózi moıyndady. Nege dese, osy odaqqa músheligimizdi alǵa tartady. Onyń zardabyn qatty shegip jatyrmyz. Aryǵa barmaı-aq qoıalyq, osy bıylǵy tamyz-qyrkúıek aılaryndaǵy jaǵdaı oǵan kýá. Jańa sanksıaǵa baılanysty Reseıdiń aqshasy sońǵy eki jyldaǵy eń tómengi shekke deıin quldyrady. Sol-aq eken teńge de „ ketti„ deısiz: 370-380 teńgege deıin bardy dollardyń baǵamy.
Rúbldiń turaqsyzdyǵy, teńgeni rúbl baǵamyna baılap qoıý Qazaqstannyń iskerlik belsendiligi men ınvestısıasyna da keri áser etýde. Halyq qorqyp qaldy.
Devalvasıa men ınflásıadan kóz ashpaı qaldyq. Saýda jasaý múmkin bolmaı qaldy. İsker adamdardyń ózi abdyrap qaldy. Óıtkeni baǵa qalaı bop ketetinin qazir eshkim boljaı almaıdy. Shyǵynǵa batyp qalam ba dep qorqady kásipkerler. Teńgeniń áli qunsyzdana beretinin el ishteı sezip otyr.
Munyń bári neniń saldary dep oılaısyz?
Biz EAEO dep atalatyn biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik arqyly Reseı men halyqaralyq qaýymdastyq arasyndaǵy kıkiljińdi óz ekonomıkamyzǵa tasymaldaıtyn alyp kanal quryp aldyq. Endi otyrmyz, basymyzdy ustap...
– Bul odaqtaǵy ınvestısıa úshin básekelestik Qazaqstannyń damý sapasyn jaqsartady dep aıtyldy emes pe? Qalaı ózi, Qazaqstan salyq jaǵynan artyqshylyǵyn, Doing Business reıtıńindegi joǵary pozısıasyn tıimdi paıdalana aldy ma bul odaqta?..
- Odaq qúrylǵan kezde, rasynda, sheteldik ınvestısıa men kásipkerlik belsendilik úshin taza básekelestikti qalyptastyrýshy zańnama jumys isteıdi delindi. Qazaqstan buǵan qýandy. Óıtkeni, halqymyzdyń sany az bolǵandyqtan da kóp sheteldik ınvestor bizge at basyn bura bermeıtin.
Al eger bul odaqqa qosylsaq, onda bizdiń naryqtyń kórsetkishi 170 mln dep kórsetiletin bolǵan. Iá, bul týraly kóp aıtyldy.
Oǵan qosa, rasynda Qazaqstannyń odaqqa múshe memleketterden birqatar artyqshylyǵy bar: salyǵymyz tómen, jekemenshik pen ınvestordyń quqyǵy da bizde jaqsy qorǵalady, qadaǵalaýshylar da asyra siltemeıdi, qatty qatal emes.
Mine, osynyń bárin qosyp jibergende, Qazaqstanǵa shetel ınvestısıasy aǵylyp, kóptep jańa kásiporyndar ashylýy tıis edi. Alaıda, ázirge munyń bári bizge arman bop qalýda.
S
ebebi EAEO-daǵy seriktesterimiz ózderine óte tıimdi, tarıfke saı emes kedergiler ornatyp qoıdy. Úsh jyl ótse de tarıfke baılanysty daýly máseleler áli de odaq talqysynyń kún tártibinen túsken emes.
Qazaqstanǵa qoıylǵan shekteýlerge baılanysty máselelerdiń kóbisi áli sheshilgen joq. Mysaly, Qazaqstannyń kásipkerleri Reseı men Belarýstyń alkogól naryǵyna emin-erkin shyǵa almaıdy. Bul rette qolymyzdan kelgeni - aradaǵy túsinbestikterdi talqylaý týraly kelisimge ǵana kele aldyq.
Sol sekildi Reseıde eski kólikter alymyn engizý qazaqstandyq kólik óndirisiniń Reseı naryǵyna shyǵýyna úlken kedergi keltirdi. Sodan soń Qazaqstan da eriksiz bul alym túrin qoldanysqa engizýge májbúr boldy.
Budan bólek MDP kitapshasy bar júkterdiń halyqaralyq tasymaly týraly kedendik konvensıa da eleýsiz qaldy. Qazir qazaqstandyq júk tasymaldaýshylar kez kelgen baqylaý beketinen 100 prosent qatań tekserýden ótkiziledi.
Taǵy bir fakti. Sanksıaǵa qarsy sharalarǵa baılanysty Reseı terıtorıasy arqyly Eýropalyq odaq pen Ýkraınanyń taýarlarynyń tasymaldanýyna qatań tyıym salyndy. Máskeý Reseıdiń qarymta sanksıalaryn Qazaqstan men Belarýs qoldaı ketedi dep dámelengen.
Alaıda Astana men Mınski bul rette neıtral pozısıa ustanatynyn aıqyn aıtty. Árıne, bul Reseıdiń shymbaıyna batyp ketti. Olar qarap qalmady.
2015-2016 jyldar boıyna qazaqstandyq júk kólikterdi qatań baqylaýǵa alyp, bir-birlep ábden tekserip, esterin shyǵardy. Reseılik sanksıaǵa ilingen taýarlardy izdegen bop. Keıin bul shıelenisti jaǵdaı rettelgendeı boldy, biraq onyń saldary men zıany badyraıyp kórinip qalyp jatty.
Bir jaǵynan, Rosselhoznadzor da qatty shúılikti. Ol Qazaqstannan tasymaldanatyn mal jáne ósimdik ónimderine udaıy shekteý engizip otyr. Mysaly, bıyl qyrkúıekte olar 2018 jyldyń 1-qazanynan bastap Qazaqstannyń mal sharýashylyǵy ónimderine tyıym salynǵanyn málimdedi. Úkimet aıaǵynan tik turdy. Bul daýly máseleni retteýge bel sheshe kiristi. Ony sheshkendeı bolǵan edi. Kóp uzamady.
Taıaýda Reseıdiń qadaǵalaýshy organy EAEO men Reseıdiń veterınarıa-sanıtarlyq talaptaryn buzdy degen jeleýmen 3 qazaqstandyq kásiporynnyń mal sharýashylyǵy ónimderin tasymalyna qatysty veterınarlyq jáne sanıtarlyq baqylaýdy kúsheıtti.
Qyrkúıek aıynda Reseı shekarasynan Qazaqstannyń 15 tonna kartop pen 40 tonna qaýyn tıegen 3 kóligin keri qaıtaryp jibergen. Sóıtse bul ónimder RF-ǵa eksporttalatyn taýarlar tiziminde joq kórinedi. Osylaı dedi olar bizge. Alaıda Qazaqstannyń Aýylsharýashylyǵy mınıstri Reseıdiń fıtosanıtarlyq jáne veterınarlyq qadaǵalaý boıynsha bul is-áreketteriniń zańsyzdyǵyn dáleldedi.
Bul jaǵdaıda Qazaqstan da qarap qalǵysy kelmedi. Týra ózderiniń istegenin istedi. Sóıtip kedende reseılik aýylsharýashylyǵy ónimderine degen baqylaýdy kúsheıtti. Keıbir reseılik kásiporynnyń taýarlarynyń bizge tasymaldanýyna tyıym saldy.
Aqyrynda Eýrazıalyq ekonomıkalyq komısıanyń tájirıbeli mınıstrleriniń ózi moıyndady ǵoı. EAEO ishinde taýarlar bul birlestik qurylǵanǵa deıin áldeqaıda emin-erkin tasymaldanǵanyn. Kórdińiz be?
Mine, soǵan qaramastan Reseı tarapy EAEO úshin daǵdarysqa qarsy tıimdi strategıa joǵary deńgeıdegi ıntegrasıa men tutastyq bolýy tıis dep digirleýden eshjalyqpaıdy. Al ózderi bolsa, soǵan basty kedergi bolýda. Muny elep otyrǵan olar joq.
– Reseı ózin sanksıamen tópelep jatqandarǵa birge qarsy turaıyq dedi. Odan soń ózara saýda-sattyqta dollardan bas tartaıyq dedi. Aqyry EAEO-nyń biryńǵaı valútasyn qoldanysqa engizeıik dedi. Al bul degenińiz ekonomıkalyq odaqty saıasıǵa aınaldyrý emes pe? Qazaqstan bul rette ózin qalaı ustaıdy?..
- Ras, Qazaqstan úshin EAEO tek ekonomıkalyq odaq, eshqandaı saıası ıntegrasıalardy qamtymaıdy. Bul odan ári talqylanbaıtyn jaıt. Elbasy osy aptada ǵana Qazaqstannyń pozısıasyn aıqyndap, nyǵyrlap aıtty. Bizdiń elimiz basqa elderge qarsy turý úshin qandaı da bir blokqa qatysyp, eshkimmen tize biriktirmeıdi dedi. Qazaqstan kópvektorly saıasat ustanady. Ol ulttyq múddeni alǵa tartýda pragmatızmge, kúshter tepe-teńdigine, ózara paıdaǵa negizdeledi.
Osy jolǵy Joldaýynda da Elbasy pragmatızm qaǵıdattary boıynsha ulttyq múddeni beıimdep, ony jyljytý qajettigin basa aıtty.
Bul aradaǵy pragmatızmdi bylaı túsindirýge bolady:
biz ózimizdiń ulttyq múddelerimizge súıenemiz, al basqa áriptes eldermen qarym-qatynasymyzda ony qatty nasıhattap, ıdeologıaǵa aınaldyrmaımyz. Iaǵnı, bóten elge óz múddemizdi tanbaımyz.
Iá, Reseı bizdiń dosymyz ári seriktes elimiz. Biraq biz basqa dostarymyz ben seriktesterimizdiń betin qaǵyp, olarmen dos bola almaımyz.
Bizdiń AQSH-ta óz múddemiz bar, eýropalyq eldermen, Qytaımen, sol sekildi Reseıge qatysty óz múddemiz bar. Qazaqstannyń syrtqy saıasaty, áý bastan, osylaı qurylǵan, alda da solaı bola beredi. Onyń jemisine eshkim kúmán keltire qoımas. Onyń ústine Qazaqstan ekonomıkasynyń damýyna serpin berýshi eýropalyq jáne amerıkalyq ınvestısıalar, munaı eksporty ekenin jadymyzdan shyǵarmaýymyz kerek.
Reseı ekonomıkasynan, EAEO-ǵa músheligimiz, osy odaq boıynsha áriptes eldermen aradaǵy ekonomıkalyq baılanystan ondaı orasan zor paıda joq bizge.
Sıfrlarǵa júginsek, mysaly, 2005 jyly Qazaqstanǵa tikeleı aǵylǵan shetel ınvestısıanyń kólemi 260 mlrd dollardan asyp tústi.
Atap aıtqanda, 2005-2007 jyldarǵy bizdiń ekonomıkamyzǵa aqsha quıǵan iri ınvestorlar:
Nıderlandy - 78 mlrd dollar, AQSH – 31 mlrd dollar, Shveısarıa - 21 mlrd dollar, Kıtaı - 16 mlrd dollar, Fransıa – 14 mlrd dollar, Ulybrıtanıa (13 mlrd dollar) syndy elder boldy.
Mine, osydan keıin baryp Reseı turdy.
2005 jyly Reseı Qazaqstanǵa 11,7 mlrd dollar ınvestısıa salyp, jetinshi orynda bolǵan.
Bul arada tikeleı shetel ınvestısıasynyń jan basyna shaqqandaǵy kórsetkishi boıynsha Qazaqstan Reseıden áldeqaıda alda ekenin de basa aıta ketý kerek. 4,7 ese aldamyzdan olardan.
Biz saýda-sattyq áriptestigin sóz etsek te Reseı biz úshin eń basty naryq dep taǵy aıta almaımyz.
Reseıdiń ımporty qazaqstandyq ımporttyń jalpy kóleminiń 40 prosentin quraıdy. Alaıda biz úshin ımporttaýshy emes, taýarymyzdy ótkizetin ekporttaýshy naryq áldeqaıda mańyzdy.
Al Qazaqstannyń eksportqa shyǵaratyn basty taýary – shıki munaı (26,6 mlrd dollar).
Ony Italıaǵa, Golandıaǵa, Fransıaǵa, Shveısarıaǵa, Ispanıaǵa tasymaldaımyz.
Odan soń bıdaıymyz bar (661 mln dollar). Ony Ózbekstan, Tájikstan, Italıa, Qytaı jáne Aýǵanstan elderine jóneltemiz. Mys (2,3 mlrd dollar) Qytaıa, Túrkıa, BAÁ, Ulybrıtanıaǵa ketedi.
Temir oramalardy (1,5 mlrd dollar) Iran, Ózbekstan, sodan soń Reseı satyp alady. Onda da Reseıge kóp jóneltpeımiz. Al Qazaqstan, kerisinshe Reseı úshin taýaryn ótkizetin eń mańyzdy ári sapaly naryq.
Endi salyq jaıyna toqtalalyq.
Qazaqstandaǵy eń iri salyq tóleýshi kompanıa – Amerıkaniki. Salyq tóleminiń kólemi men jaýapkershiligi boıynsha byltyrǵy jyly «Teńizshevroıl» absolútti kóshbastaýshy kompanıa bop tabyldy.
Bul kompanıadan 5 mlrd dollar salyq túrinde búdjetke, Ulttyq qorǵa tabys túsken. Bul Qazaqstandaǵy salyq tabysynyń 20 prosentin quraıtyn kólem.
Sońǵy kezderi Reseı naryǵy qazaqstandyq bıznes úshin óziniń tartymdylyǵyn joıyp barady. Óıtkeni sanksıalardan soń Reseı ekonomıkasy báseńsip, ósýin doǵarǵan. Halqynda basy artyq aqsha joq. Tutynýshylyq qabileti tómen. Osy jaıt bizdikilerdi qatty alańdatady.
Al biz EAEO-ǵa engende, tipti basqa nárseni kútken edik qoı. Reseıdiń baı, úlken ári ósimi joǵary naryǵyna bas suqqaly jatyrmyz dep qýanǵan ek. Biraq bul úmit aqtalmady.
Ekonomıkalyq damý mınıstrliginiń dereginshe, 2018 jyldyń qortyndysy boıynsha Reseıdiń jalpy ishki ósiminiń deńgeıi 1,8 prosentti quramaq. Al 2019 jyly, tipti mınýsqa kiredi dep boljanyp jatyr: -1,3 prosent (!).
Onyń ústine Reseı qazir «ımportozameshenıege» kóship jatyr, ıaǵnı ishki naryqtaǵy shetel taýarlarynyń ornyn otandyq taýarlarmen jappaqshy. Soǵan basymdyq berip jatyr. Sáıkesinshe, naryqtyń aıasy taryla túsýde.
Qazaqstannyń da EAEO elderimen aradaǵy ózara saýda-sattyq kólemi de qysqardy.
Eger statısıkaǵa júginetin bolsaq, 2017 jyly Qazaqstannyń syrtqy saýda kólemi 2010 jylǵysyna qaraǵanda, ıaǵnı bul odaqqa Armenıa men Qyrǵyz Respýblıkasynyń qosylǵanyna qaramastan 6 prosentke qysqarǵan, al eksport kólemi 12 prosentke tómendep ketken.
2011 jáne 2017 jyldar aralaǵyndaǵy Qazaqstannyń EAEO elderine eksporttaǵan mıneraldy ónimder tasymalynyń 2,5 mlrd dollarǵa, avtokólik, kólik qural-jabdyqtary, saımandary tasymalynyń 115 mln dollarǵa qysqarǵanyn kórýge bolady.
Ósim tek tamaq pen aýylsharýashylyǵy shıkizaty eksportynda baıqalady. Ol 369 mln dollardy quraǵan. Al Reseıden Qazaqstan, negizinen, otyn mıneraldary (26,9%), avtokólik pen oǵan qajetti jabdyq-saımandar (15%), qara mettal men sodan jasalǵan buıymdar (12,3%) satyp alady. Osy jaǵynan alǵanda, qazaqstandyq kásipkerlerdiń ıntegrasıanyń arqasynda paıda tabamyz degen úmiti aqtalmady.
- Ortaq valúta týraly aıtpadyńyz ǵoı. Ásirese, bul Reseı sarapshylardyń jaqsy kóretin ári jıi aıtatyn taqyryby...
- Biryńǵaı valúta Qazaqstan úshin jat nárse.
Bul eshqashan bolmaıtyn nárse, óıtken jaǵdaıda Qazaqstan eń qundy qundylyǵy - óz táýelsizdiginen aıyrylady.
Sondyqtan bárine eskertip, ótinish jasaımyn, bul taqyrypty qozǵamańyzdar. Ásirese, Petr Vladımırovıch Svoık pen búırekten sıraq shyǵaryp, boljam jasaýdy jaqsy kóretin keıbir qazaqstandyq «fýtýrolog» myrzalarǵa aıtamyn muny – Qoıyńyzdar!
Biryńǵaı valúta qurý týraly kez kelgen áńgimege tyıym salamyn. Munyń bári, negizi, postkeńestik keńistikti qaıtadan keńestendirýdi armandaıtyn jekelegen sarapshy men marıgınal saıasatkerlerdiń qurǵaq qıaly.
EAEO-ǵa múshe memleketterdiń eshqaısysy óziniń egemendiginen ońaıshylyqpen bas tartpaıdy. Eger qandaı da bir saıasatker osyndaı sheshim qabyldańdar dep belden basatyn bolsa, onda bul Qazaqstanda úlken narazylyq týǵyzady.
Sondyqtan osyny óte jaqsy túsinip, mundaıdyń eshqashan bolmaıtynyn osy forýmda nyǵyrlap aıtqan Evrazıalyq ekonomıkalyq komısıa mınıstri Tatána Valovaǵa jáne ózge de jekelegen reseılik áriptesterime alǵysymdy bildirgim keledi.
Qazir 2019 jyly EAEO-nyń ortaq elektroenergetıkalyq naryǵyn qurý, al 2025 jylǵa qaraı ortaq qarjy naryǵyn qurý (ortalyǵy Almaty bolady delingen), odan soń gaz, munaı jáne munaı ónimderi boıynsha ortaq naryq qurý týraly alǵa mindetter qoıylyp jatyr. Alaıda, oılap qaraıyqshy, shynymen de qazir osyndaı ortaq naryqtardy qurýǵa bizde qajettilikter bar ma? Biz oǵan daıynbyz ba ózi?
Qazirdiń ózinde biz taýar men qyzmettiń ortaq tıimdi naryǵyn qura almaýdamyz. Jańa aıttym ǵoı, tarıfterge baılanysty daýdy, kedendegi shekteýlerdi....
Menińshe, taraptar múddeli bolyp turǵanda ǵana ekonomıkalyq múddeleri sáıkes kelip jatqanda ǵana sol bir salalarda ortaq naryq qurýǵa bolady. Ol úshin memleketterdiń naryqtar boıynsha ustanymdaryn aıqyndap alý kerek. Onda da ony naqty bir otandyq kompanıanyń, naqty bir salanyń, eń bastysy, azamattardyń múddesi turǵysynda aıqyndaý qajet.
Mysaly, Reseı naryǵyna qazaqstandyq aýylsharýashylyǵy taýarlaryn shyǵarmaı jatyr ǵoı. Mine, solardyń artynda salalyq lobbı turýy da múmkin.
Demek, olar aýylsharýashylyǵy salasynda ortaq naryq qurýǵa qarsy.
Osy jaǵynan alǵanda, bıznes sýbektileri, jańaǵy atap ótken, elektr energıasy, qarjy, gaz, munaı jáne munaı ónimderi boıynsha ortaq naryq qurýǵa múddeli bolsa, ári ol múdde bizdikimen sáıkes kep jatsa, onda olardy qurý kerek. Bul aradaǵy sheshim men bastamalar joǵarydan emes, kerisinshe tómennnen bastaý alýy tıis.
Shynyn aıtqanda, ortaq naryq degenge eshkim de, eshqaıysy da daıyn emes. Iá, osy odaqty qurǵan kezdegi bastapqy qyzý qandylyqpen bireýler: «Integrasıanyń eń joǵary shegin ıgereıik, elektr energıasy, qarjy, gaz, muneaı jáne munaı ónimderiniń ortaq naryǵyn quraıyq» dep aıtyp qalsa kerek. Men mundaı joǵary deńgeıdegi ıntegrasıaǵa áldekim daıyn degenge senbeımin. Árıne, aıtýǵa ońaı. Biraq is júzinde júzege asyrýdy bir sátke oılasaq, munyń qazir múmkin emes ekenin ańǵarý qıyn emes.
Adamdar EAEO tıimdiligin ańǵaryp jatsa, ol odaqqa esh kúmán keltirmes edi...
Suhbattasqan,
Janar Tólendınova
