Búgin Almatyda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń janyndaǵy Qazaqstannyń strategıalyq zertteýler ınstıtýty (QSZI) «QSZI GPS: GYLYM. PIKIR. SAYASAT» ulttyq saraptamalyq alańynyń otyrysyn ótkizdi. Otyrys Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynyń 30 jyldyǵyna arnaldy.
İs-shara barysynda Ata zańnyń eldiń saıası jańǵyrýyndaǵy jáne demokratıalyq ınstıtýttardy nyǵaıtýdaǵy mańyzy talqylandy. Ásirese 2022 jylǵy konstıtýsıalyq reformaǵa erekshe nazar aýdaryldy. Onyń nátıjesinde Konstıtýsıanyń úshten biri jańartylyp, Parlament pen máslıhattardyń ókilettikteri keńeıtildi, Konstıtýsıalyq Sot quryldy, sondaı-aq Prezıdent ókilettigi bir merzimmen shekteldi. Bul ózgerister qazaqstandyq memlekettiliktiń jáne saıası júıeniń damýynyń mańyzdy belesi boldy.
Shara barysynda QSZI dırektorynyń orynbasary Alýa Joldybalına Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstannyń strategıalyq zertteýler ınstıtýty aǵymdaǵy jyldyń 11 shildesi men 12 tamyzy aralyǵynda halyq arasynda júrgizilgen jappaı saýalnama nátıjelerin jarıa etti. Saýalnamaǵa 17 oblys pen respýblıkalyq mańyzy bar qalalar – Astana, Almaty jáne Shymkent qalalarynan 18 jastan asqan respondentter qatysty. İrikteý kólemi 8000 respondentti quraıdy.
Áleýmettanýlyq saýalnamaǵa sáıkes respondentterdiń 76,3 paıyzy elimizdiń Konstıtýsıasynyń mazmunymen jáne negizgi erejelerimen tanys. Jas ereksheligine qaraı jastar Konstıtýsıanyń mazmunynan kóbirek habardar ekenin aıta ketken jón. Osylaısha, 18-29 jas aralyǵyndaǵy respondentterdiń 79,1%-y Konstıtýsıany jaqsy biledi/oqydy nemese jalpy túsinikke ıe. Odan keıingi toptarda kórsetkish kelesideı: 30-45 jas (77,5%) jáne 46-60 jas (74,9%). 61 jastan joǵary (72,5%) egde jas tobynda kórsetkish salystyrmaly túrde tómen.
Saýalnama nátıjeleri qazaqstandyqtardyń saıası ózgerister men reformalardy jiti baqylaıtynyn kórsetti. Azamattar olardy zań ústemdigin nyǵaıtý jolyndaǵy mańyzdy qadamdar retinde qabyldaıdy. 2022 jylǵy konstıtýsıalyq ózgerister qoǵam úshin mańyzdy boldy, bul azamattardyń osy reformalardyń negizgi nátıjeleri týraly habardar bolýynyń joǵary deńgeıimen rastalady. Osylaısha, usynylǵan 15 bastamanyń ishinde qazaqstandyqtar úshin eń mańyzdy úshtikke mynalar kirdi:
- Prezıdenttik ókilettikti bir rettik 7 jylǵa ózgertý – 34,7%.
- Jer, onyń qoınaýy jáne basqa da tabıǵı resýrstar halyqtyń aıryqsha menshigi degen normanyń bekitilýi – 27,8%.
- Konstıtýsıalyq sotty qurý – 23,9%.
Respondentter kelesideı normalardy da eske aldy:
- Májilistiń sanyn 98 depýtatqa deıin qysqartý (14,6%),
- ólim jazasyn tolyǵymen alyp tastaý (13,4%),
- Prezıdentke, Konstıtýsıalyq Sottyń tóraǵalary men múshelerine, Ortalyq saılaý komısıasyna, Joǵarǵy esep palatasyna saıası partıalarǵa múshelikke shekteýler engizý (13%);
- Adam quqyqtary jónindegi ýákilge konstıtýsıalyq mártebe berý (10,3%),
- Parlament Májilisiniń ókilettigi men mártebesin kúsheıtý (9,7%)
- partıalyq tizimderge jáne mandattardy bólý kezinde áıelderge, jastarǵa jáne múgedekterge 30% kvota engizý (9,5%).
Osy bastamalardy is júzinde iske asyrý turǵysynda «Ulttyq qor – balalarǵa» baǵdarlamasyn atap ótken jón, oǵan sáıkes Ulttyq qordyń jyldyq ınvestısıalyq kirisiniń 50%-y 18 jasqa deıingi balalardyń jınaq shottaryna aýdarylady. Bul ulttyq baǵdarlama «Ádiletti Qazaqstan» qaǵıdattaryna sáıkes tabıǵı resýrstardan túsetin tabysty qaıta bólý arqyly óskeleń urpaqtyń turaqty bolashaǵyn nyǵaıtýǵa jáne qamtamasyz etýge arnalǵan.
Jalpy, zertteý nátıjeleri azamattardyń joǵary habardar bolýyn da, 2022 jylǵy konstıtýsıalyq ózgeristerdi qoǵamnyń maquldaǵanyn kórsetedi.
Úsh jyldan keıin azamattar konstıtýsıalyq reformalardyń mańyzdylyǵyn jáne olardyń kúndelikti ómirindegi oń áserin atap ótedi. Sonyń nátıjesinde elimizde júrgizilip jatqan reformalar qazaqstandyqtardyń kópshiligi úshin joǵary qundylyqqa ıe. Júzege asyrylyp jatqan reformalar «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasynyń tıimdiligin kórsete otyryp, halyqtyń búgingi suranysyna jaýap beredi.
Qatysýshylar reformalardyń tabysty júzege asýy qoǵamnyń keń qoldaýy men olardyń mánin durys túsinýsiz múmkin emestigin atap ótti. Osy oraıda quqyqtyq mádenıetti qalyptastyrý jáne Konstıtýsıany memlekettik qurylymnyń negizi ári azamattardyń quqyqtary men bostandyqtarynyń kepili retinde keńinen nasıhattaý basty basymdyq retinde belgilendi.
QSZI GPS jumysyna QR Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń Almaty qalasyndaǵy fılıalynyń dırektory Aınur Idrısova, QR ǴJBM ǴK Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Ermek Toqtarov, QR UǴA Bilim jáne qoǵamdyq damý ǵylymdary ortalyǵynyń jetekshisi Jeńisbek Tólen jáne basqa da sarapshylar qatysty.
Otyrysta Konstıtýsıanyń rólin nyǵaıtý, onyń qaǵıdattaryn talqylaýǵa azamattardyń qatysýyn keńeıtý jáne bul qundylyqtardy kúndelikti ómirge sińirý – eldegi demokratıany ornyqty damytýdyń basty sharttary ekeni atap ótildi.
