Júndi qashan kádege jaratamyz?
Búgingi tańda qoı basynyń jalpy sany 18 mln bolǵanymen, bıazy jáne bıazylaý júndi qoılar 2,2-2,3 mıllıon ǵana. Jalpy, alynǵan 40 myń tonna júnniń 7,1 myń (18%) tonnasy bıazy júnge tıesili, ıaǵnı jýylǵan jún esebimen óndiriske jaramdy 3,5 myń tonna jún óndirilýde. Halyq sharýashylyǵyna qajettiligin eskerip, ǵylymı turǵydan kelsek, elimizdegi bıazy jáne bıazylaý júndi qoı sany 8,0 mln bastan joǵary bolýy tıis edi. Óıtkeni halyqty, ásirese balalardy sapaly kıimmen qamtýǵa jylyna ár adamǵa keminde 2,0 keli qoı júni (tabıǵı jún esebimen), onyń ishinde 1,5 keli bıazy jáne bıazylaý jún óndirilýi kerektigi anyqtalǵan. Sonymen, bıazy jáne bıazylaý júndi qoı basy qajetti mólsherden tórt esege deıin az bolyp otyr. Eń soraqysy, jyl saıyn óndiriletin 40 myń tonna júnniń 26 myń (67%) tonnaǵa jýyǵy jaramsyz (ýtıl) bolyp qalýda.
Resmı derekterge súıensek, Qazaqstan aýmaǵynda jalpy óndirilgen júnniń 11% ǵana óńdeledi, osy kórsetkish jýylǵan bıazy jún úlesine tıesili. Eksporttyq áleýetti saralasaq, bar-joǵy 1 834,5 tonna bıazy jún syrtqa satylǵan. Sońǵy bes jylda jún óndirisi 8%-ǵa artqanymen, eksport 3,5 esege tómendegen. Elimizde jún óńdeý salasyndaǵy 13 arnaıy mamandandyrylǵan kásiporynnyń tek 4-ýi ǵana osy baǵytta jumys atqara alady.
Mysaly, «Fabrıka POSH-Taraz» kásiporny júndi jýý men shúıkelengen jún /tops/ óndirýge mamandandyrylsa, «Shymkent-Kashemır» kásiporny bıazy jáne qylshyq júndi jýyp, olardan daıyn ónim alýǵa tehnologıalyq jasaqtalǵan.
Atyraý oblysynda «Caspiy Lana Atyrau» kásiporny júndi tolyǵymen óńdeý tehnologıasyn ıgergen, kóbine, toqyma jamylǵy /kórpe/ shyǵarady. Almaty oblysynda «Kýat LTD» kásiporny júndi óńdeý arqyly negizinen kıiz, ultaraq, baıpaq óndiredi. Jún óńdeý salasynda keńes kezinen jumys istep kele jatqan «Voılochnaıa fabrıka», «Kostanaıskaıa fabrıka valálnoı obývı», «Roza valálno-voılochnyı kombınat» sıaqty birqatar kásiporyndar – tehnologıalyq jańǵyrtý arqyly tıimdi paıdalanýdy talap etetin, óte mańyzdy rezervtik kózder bolyp sanalady
Búgingi tańda, qoı sharýashylyǵy ónimderiniń 80%-dan astamy shaǵyn qojalyqtar men qosalqy úı sharýashylyqtarynda óndiriledi. Osy úrdis tehnologıalyq jańalyqtar men ǵylymı jetistikterdi paıdalanyp, salanyń eksporttyq potensıalyn tıimdi paıdalanýǵa qolbaılaýda. Sondyqtan da óndirilgen júnniń sapasy suranysqa saı kelmeı, qoı eti, onyń ishinde, álemdik naryqta úlken suranysqa ıe qozy eti tek otandyq tutynýshylardyń qajetin qamtamasyz etetin mólsherde ǵana óndirilýde.
https://dalanews.kz/T-rmys/62648-62648
Álemdik naryqtaǵy sapaly bıazy júnge suranys úlken bolǵandyǵyna qaramastan, elimizde jyl saıyn óndiriletin 7,0 myń tonnadan asa bıazy jáne bıazylaý jún 1 AQSH dollary/keli jetpeıtin baǵamen ótkizilýde nemese múldem iske aspaýda. Jińishkeligi 19-21,0 mkm-ge deıingi 1 keli merınos júnniń Jańa Zelandıa men Avstralıa naryǵyndaǵy ortasha baǵasy 10,0 AQSH dollarynan joǵary. Osyndaı zor áleýetti nege paıdalanbasqa? Atalǵan jaıdyń oryn alýynyń basty sebepterine toqtalsaq.
Birinshiden, bıazy jáne bıazylaý júnderdi sapasyna, ásirese olardyń jińishkeligi men uzyndyǵyna, lastaný deńgeıine (túrli qospalarmen: qı, tikenmen aralasýy) saı júıelep (klassırovkalap) naryqqa usyný jumystary júıesizdikke ushyrady. Keńes kezeńde osy jumystar josparly túrde atqarylyp, memlekettik baqylaýda boldy. Qazirgi ýaqytta osy baǵyttaǵy jumysty uıymdastyrýǵa memleket tarapynan kózqaras, al sharýalar tarapynan talpynys baıqalmaıdy. Ekinshiden, bıazy jáne bıazylaý júnniń satylmaýy osy baǵyttaǵy qoı tuqymdarynyń ósýine tejeý bolyp tur.
https://dalanews.kz/suranys/61388-zhylqy-tort-tulikting-toresi
Sebebi sharýalar úshin tólderin alǵashqy táýlikterde kútimdi qajet etpeıtin quıryqty qoı tuqymdarynyń qoshqarlarymen jappaı býdandastyrý qolaıly. Osy úrdistiń áserinen qoı júni ártektilenip, onyń fızıka-tehnologıalyq sapasy nasharlady. Bıazy júndi sýbsıdıalaý kezinde shıkizattyń sapalyq kórsetkishteri eskerilmeýi júnniń sapasyn tómendetip, otandyq jeńil ónerkásiptiń qalypty jumys isteýine kedergi keltirdi. Oǵan qosymsha, jún daıyndaý jáne satýmen aınalysatyn qurylymdar júıeli jumys atqarmady. Al 2020 jyldan bastap júnge qarastyrylǵan sýbsıdıanyń múldem toqtalýy merınos júndi qoılardy ósirýge yntalandyrmaı, onyń damýyna qolbaılaý bolyp otyr.
Nege? Óıtkeni bıazy júnge berilgen 150 teńge sýbsıdıa, sol júndi qyrqýǵa jumsalatyn shyǵyndy óteýge ǵana jetedi. Sebebi bir bas qoıdy qyrqýǵa 350-450 teńge jumsalsa, bir qoıdan alǵan 3 keli júnge 450 /150 tg h 3 kg = 450/ teńge sýbsıdıa alatyn edi. Al naryqtaǵy bıazy júnge beriletin baǵa 350 teńgeden aspaıdy. Qoı baqqan sharýa bir bas maldan 1 000 /350h3/ teńgeden aspaıtyn tabys tabady, osy qarjymen qaı shyǵynyn jappaq?
Osy oraıda, memleket tarapynan syndarly saıasattyń qalyptaspaýy qoı sharýashylyǵynyń damýyna tusaý bolyp turǵany qynjyltady. Mysaly, júndi eksporttaýǵa qarastyrylǵan kedendik baj salyǵy men syrtqa tek jýylǵan jún shyǵarýǵa ruqsat berý máseleleriniń ekonomıkalyq astary túsiniksiz. Ázirge, «Atameken» UKP jáne qoı salasyndaǵy qoǵamdyq birlestikterdiń yqpalymen 2023 jylǵa deıin bul poshlına toqtatyldy.
Degenmen bıazy júnge degen álemdik suranysqa oraı, qoı júniniń naryqtaǵy parqyn álemdik deńgeıge jetkizý memleket quzyryndaǵy saıasat-aý. Bıazy merınos jún óndirisiniń standartqa saı damýyn sapalyq turǵydan qadaǵalaýdy júzege asyratyn, zamanaýı qural-jabdyqtarmen qamtylǵan sertıfıkattalǵan jún zertteý ortalyqtarynyń qalypty /rentabeldi/ jumys atqarýyna memlekettik turǵydan jaǵdaı jasaý kerek.
https://dalanews.kz/T-rmys/60515-zhayylymga-zhanashyrlyq-zhetispey-tur
Osy oraıda, bıazy júndi qoı sharýashylyǵy órkendegen Avstralıa memleketi is-tájirıbesin qoldanyp, júndi sapasyna saı satýdy shuǵyl qolǵa alýdy qarastyrǵan jón. Jińishke talshyqty baǵaly merınos júnin óndirý boıynsha kóshbasshy bul elde, jún naryǵyn retteýmen aınalysatyn, birneshe ǵasyrlyq tájirıbesi bar, Avstralıa jún korporasıasy (AJK) jumys isteıdi. Uıymdastyrý sharalaryn iske asyrý úshin jalpy qyrqylǵan júnniń 8,0% mólsherinde salyq alatyn AJK jyldar boıyna jınalǵan qarjynyń 50,0%-yn – rezervtik baǵamen shıkizat satyp alýǵa, 44,0 %-yn halyqaralyq jáne ulttyq jún saýdasy is-sharalaryn – retteýge, qalǵan 6,0%-yn ǵylymı-zertteý jumystary shyǵyndaryna jumsaıdy. Osy oraıda, memleket tarapynan qoı salasyna mán berilip, osyndaı tetikterdi nemese balama joldaryn qarastyrǵan abzal.
Qozy etin óndirý
Álemdik naryqta jińishke merınos júnge suranys eshqashan qanaǵattandyrylǵan emes, baǵa da joǵary deńgeıde turaqty saqtalýda. Osyny eskerip, otandyq bıazy júndi qoı sharýashylyǵynda jińishke talshyqty merınos jún beretin, salmaq basatyn ári tezjetilgishtik qasıetteri utymdy ushtasqan qoı otarlaryn kóbeıtip, olardy odan ári asyldandyrý jumystaryn jandandyrý qajet.
Qoshqarlary men saýlyqtarynyń ortasha salmaqtary, tıisinshe, 100-120 jáne 65-70 keli, al 20-aptalyq erkek toqtylary 45-keliden asatyn, avstralıa etti merınosy men nemistiń doıchemerınofleıshshaf tuqymyn tıimdi ádistermen qarqyndy paıdalaný otandyq bıazy júndi qoı sharýashylyǵyna tyń serpin bereri óndiristik tájirıbede dáleldendi.
Mysaly, 2011 jyly seleksıalyq jetistik retinde tirkelgen bıazy júndi qoıdyń etti baǵyttaǵy jańa tuqymy «Etti merınos» osyǵan dálel. «Etti merınos» – tuqym shyǵarý úrdisinde merınos jún men sapaly qozy etin óndirýdi qamtamasyz etetin, «óz tólinen ósirý» ádisimen shyǵarylǵan baǵaly tuqym. Osyǵan uqsas, jergilikti bıazy júndi saýlyqtardy nemistiń «deıchemerınofleıshshaf» tuqymymen býdandastyrý arqyly alynǵan unamdy maldy suryptaý jolymen júrgizilgen tuqymdardy qalyptastyrý jumystary nátıjesinde Ońtústik Afrıka Respýblıkasynda «done» jáne Avstralıada «avstralıa etti merınosy» tuqymdary shyǵarylǵan.
«Etti merınos» tuqymynyń ónimdilik qasıetterin qalyptastyrý sekseninshi jyldary qazaqtyń bıazy júndi qoıynyń ettilik qasıetin arttyrý baǵytymen júrgizildi. Osy qoılardyń jergilikti jerge beıimdiligin paıdalana otyryp, olardyń ettiligin arttyrý maqsatynda etti maldar tańdalyp, tuqymishilik seleksıa ádisimen etti baǵyttaǵy otarlar sany kóbeıtildi. Seleksıalyq úrdistiń sońǵy kezeńderinde ettilik qasıetti kúsheıtý maqsatynda nemistiń «deıchemerınofleıshshaf» qoshqarlarynyń genetıkalyq áleýeti qoldanyldy. Osyndaı býdandastyrýdan alynǵan tuqymdar óz tólinen ósirý jolymen kóbeıtilip, tuqymishindik suryptaýǵa basymdyq berildi.
Árıne, jún sapasy nazardan tys qalǵan joq. Erte jetilgen qozylardy sol jyly atalyq retinde paıdalaný ádisteri qoldanyldy. Suryptaý kezinde 6-7 aılyǵynda 50 keli asatyn qoshqar toqtylar, ettiligi jaǵynan jáne jún sapasy boıynsha qatań suryptaýdan ótkizilip, kóbine, qoldan uryqtandyrý jolymen qarqyndy paıdalanyldy. Ǵalymdardyń qoldanǵan osy utymdy sheshimi óte jaqsy nátıjesin berdi. Birinshiden, maldyń ettiligi artty, ekinshiden, qozylardyń erte jetilýi tektik qasıet retinde qalyptasty.
Osy tuqymdardyń jáne olardyń býdan qoshqarlaryn zamanaýı DNQ-tehnologıamen baǵalap, jaqsartýshy retinde tanylǵandaryn qoıdy qoldan uryqtandyrýda qarqyndy qoldaný, alynǵan tólderdi jún sapasy men tezjetilgishtigi boıynsha irikteý men juptaýdy júıeli júrgizý otandyq bıazy júndi qoı sharýashylyǵynyń básekege qabilettiligin arttyrary daýsyz.
https://dalanews.kz/T-rmys/59988-elimizde-mal-asyldandyru-urdisi-qala
Júndi-etti baǵyttaǵy tuqym – qazaqtyń ońtústik merınostarynyń tózimdilik qasıetterin saqtaı otyryp, tirdeı salmaǵy men jún ónimdiliginiń kólemi men tehnologıalyq sapasyn jaqsartý osy tuqymnyń básekege qabilettiligin arttyryp, tuqymnyń tektik qoryn jetildirýge jol ashady. Uqsas ónimdilik baǵyttaǵy, elimizdiń soltústik jáne soltústik-shyǵys óńirlerine keńinen taralǵan qazaqtyń soltústik merınostarynyń joıylyp ketýi atalǵan jumystyń teorıalyq jáne tájirıbelik mánin arttyryp, arnaıy sharalar keshenin qabyldaýdy jedeldetýdi qajet etedi.
Qoı sharýashylyǵy salasynda ǵylym men óndiristiń ǵasyrǵa jýyq birlese júrgizilgen jumystarynyń nátıjesinde qylshyq júndi quıryqty saýlyqtardy shetelderden ákelingen bıazy jáne bıazylaý júndi qoı tuqymdary qoshqarlarymen uryqtandyrýdan alynǵan býdandardy, seleksıa maqsatyna saı, suryptaý men juptaý arqyly shyǵarylǵan, jergilikti qoılardyń tózimdilik qasıetteri men sheteldik tuqymdardyń joǵary ónimdiligi utymdy ushtasqan 5 bıazy (qazaqtyń bıazy júndi qoıy, qazaqtyń arqarmerınosy, qazaqtyń ońtústik jáne soltústik merınostary, etti merınos), 4 bıazylaý (qazaqtyń etti-júndi, qazaqtyń krosbredti bıazylaý júndi, aqjaıyq etti-júndi, qazaqtyń etti tez jetilgish bıazylaý júndi qoıy) júndi qoı tuqymdary sapaly jún óndirisi boıynsha elimizdiń álemdik derjavalardyń alǵashqy ondyǵyna enýin qamtamasyz etip qana qoımaı, qoı etin, onyń ishinde qozy etin respýblıkan tys naryqqa úlken kólemde shyǵarýǵa múmkindik berdi.
Qazaqtyń bıazy júndi qoıy, qazaqtyń arqarmerınosy, qazaqtyń ońtústik merınostary 1946-66 jyldar aralyǵynda shyǵarylyp, respýblıka jáne odan tys aımaqtarǵa qoı tuqymdary men olardyń ónimderi seleksıa jetistigi mártebesinde keńinen taraldy. Et, jún ónimdilikteri men jergilikti tabıǵat jaǵdaılaryna beıimdelýshilik qasıetteri jaqsy ushtasqan bul tuqymdar taýar óndirýshiler tarapynan suranysqa ıe. Tek, qazaqtyń arqarmerınosy ǵana reforma jyldarynda birshama azaıǵanymen, taralý aımaǵynyń turaqtylyǵyn saqtap qaldy.
Basty sebep – olardyń ushasynda (tutynýshylardyń basym bóligi tarapynan suranys tómen quıryqtyń bolmaýynan) maı úlesiniń tómendigi jáne maıdyń et ulpalarynyń quramynda mármárlik (mramor) sıpatta qalyptasyp, ettiń qunarlylyq jáne taǵamdyq qundylyǵynyń joǵary bolýyn qamtamasyz etýi.
Otandyq bıazy jáne bıazylaý júndi qoı tuqymdarynyń osy ereksheligi men olardyń, quıryqty qoılarmen salystyrǵanda, tólsheńdiginiń joǵarylyǵyn (25-30%-ǵa) utymdy paıdalaný osy baǵyttardy órkendetýge jańa kózqaras qalyptastyratyny anyq. Atalǵan tuqymdardan ishik, ton tigýge paıdalanylatyn baǵaly teri shıkizattaryn alýǵa bolatyndyǵy jáne olardyń taýarlyq qasıetteri (ádemiligi, jylylyǵy, jeńildigi) qylshyq júndi qoılarmen salystyrǵanda áldeqaıda joǵary ekeni eskerilmeı keledi.
Jún talshyqtardyń uzyndyǵy men jińishkeligi qoı denesiniń barlyq bólikterinde birkelki, qyrqylǵan júnniń uzyndyǵy – 7 sm-den, jún jińishkeligi 60-sapadan (25 mkm) tómen emes jáne basqa da fızıka-mehanıkalyq kórsetkishteri merınos bıazy júnge saı keletin shıkizat tek juqa da tyǵyz teride ǵana qalyptasatyndyǵy ǵylymda ótken ǵasyrdyń basynda-aq dáleldengen.
Osy ónimdilik baǵyttaǵy qoı tuqymdaryn, qarakól qoılary sekildi, tek taza tuqymdy ósirý arqyly ǵana jetildirýge bolatyndyǵyna taýar óndirýshiler tarapynan jetkilikti mán berilýi tıis. Osy oraıda, qoı tuqymdaryn olardyń baǵaly genotıptik erekshelikterin saqtaı otyryp, asyldandyrý jumystarynda josparly paıdalanýǵa jaýapty Respýblıkalyq palatalar men salanyń ǵylymı negizde damýyna ádistemelik jetekshi, ǵylymı mekeme – «Qazaq mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi» ınstıtýtynyń fılıaly – Q.Ú. Medeýbekov atyndaǵy «Qoı sharýashylyǵy ǴZI» ǵalymdaryna úlken jaýapkershilik júkteledi. Ǵylym men óndiris salasy mamandarynyń uzaq ýaqyt boıyna birlese atqarǵan jemisti eńbeginiń nátıjesinde shyǵarylyp, is júzinde ulttyq baılyqqa aınalǵan qoı tuqymdaryn oryndy paıdalaný – salanyń saqtalýy men órkendeýine jaýapty barlyq deńgeıdegi mamandar men ǵalymdarǵa syn.
Et eksportynyń keleshegi qoı sharýashylyǵynda
At ústinde kún keship, zat qadirin tereń túsingen, qoı terisine «Toǵyz qabat torqadan toqtyshaqtyń terisi artyq» dep baǵa bergen eldiń urpaǵy – bizge – atakásipke qurmetpen qaraý, salany damytyp, ónimin uqsata bilý – paryz. Qoı sharýashylyǵynyń ózekti máselelerin tereń bilmeıtin, degenmen «keńes» berýge qulshynyp turatyn keıbir ekspertterdiń sheteldik tuqymdar qoshqarlaryn qoldaný arqyly ettiń de, júnniń de, teriniń de máselesin tez arada sheshe qoıamyz deýi jaı ǵana bilmestik aıasyna sıa qoımaıtyn, qaýipti pikir.
Sheteldik tezjetilgish, etti, etti-júndi qoı tuqymdaryn paıdalaný arqyly býdan tólderdiń et ónimdiligi men tezjetilgishtigin arttyrýǵa bolady. Ol úshin, birinshiden, býdandarǵa tıisti azyqtandyrý, baǵý jaǵdaılary jasalynýy shart. Ekinshiden, qandaı tuqymdar paıdalanylyp, qandaı jaǵdaılar jasalynsa da et, jún, teri ónimdilikteriniń kólemi men sapasyn qatar arttyrý múmkin emes.
Bul – álemdik ǵylym men tájirıbede san ret dáleldengen, talassyz shyndyq. Aıtylǵan máseleler eskerilip, ǵasyrǵa jýyq júrgizilgen asyldandyrý jumystarynyń nátıjesinde 2016 jyly ǵana shyǵarylǵan qazaqtyń etti tez jetilgish bıazylaý júndi qoı tuqymy bul pikirge dálel bola alady. Jaqsartýshy genotıp retinde brıtandyq gempshır tuqymy qoldanylyp, ettilik, tezjetilgishtik, tólsheńdik qasıetterimen kózge túsetin bul tuqym, jún sapasy boıynsha kez kelgen bıazy júndi qoı tuqymymen teńese almaıdy.
Qoı sharýashylyǵynyń keleshegi qozy etin óndirý jáne eksportqa shyǵarýmen tyǵyz baılanysty ekendigin eskersek, osy baǵyttaǵy jumystar tıimdiligin eseleı arttyrýǵa bıologıalyq, genotıptik erekshelikteri boıynsha bıazylaý júndi qoı tuqymdary barynsha saı keledi. Qozy etin óndirý isin júıeli jolǵa qoıýda elimizdiń soltústik, soltústik-shyǵys aımaqtarynyń túrli sebeptermen egin egýge qoldanylmaı jatqan shuraıly jerlerin, sondaı-aq úlken qalalar beldeýlerindegi sýlandyrý múmkindigi joǵary alqaptardy osy ıntensıvti tuqymdardy ósirý arqyly ıgerýdiń máni óte zor. Bul istiń memleket qadaǵalaýymen jáne arnaıy jospar boıynsha iske asyrylýy, birinshiden, soltústik shekaralyq aımaqtardy, ońtústiktegi tyǵyz ornalasqan halyqtyń esebinen, tıimdi qonystandyrýdy júzege asyrýǵa, ekinshiden, qoı sharýashylyǵynyń laıyqty damýyn qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Búgingi tańda etti-maıly baǵyttaǵy qoı tuqymdary (qazaqtyń qylshyq júndi quıryqty qoıy, edilbaı qoıy, qazaqtyń uıań júndi quıryqty qoıy, saryarqa qylshyq júndi quıryqty qoıy, degeres qoıy, ordabasy qoıy, gıssar tuqymynyń qan úlesi túrlishe býdandary) elimizdegi osy túlik túriniń 80 %-ǵa jýyǵyn qurap otyr. Basty sebep – olardyń kútim talǵamaıtyndyǵy men qozylarynyń tezjetilgishtigi. Ekinshiden, júnge suranystyń bolmaýy da osy baǵyttaǵy qoı tuqymdarynyń keń taralýyna yqpal etti.
Qazirgi kezde ońtústik jáne ońtústik-shyǵys óńirlerdiń quıryqty saýlyqtaryna gıssar tuqymynyń qoshqarlaryn paıdalaný úrdisi beleń alyp tur. İri salmaqty, quıryq úlesi ushanyń 30%-ǵa jýyǵyn quraıtyn gıssar tuqymy qoshqarlaryn paıdalanýdyń artyqshylyqtary: býdan toqtylardyń tezjetilgishtigi, jergilikti qazaqtyń qylshyq júndi quıryqty qoıy toqtylarymen salystyrǵanda, 4-5 kelige iriligi. Kemshilikteri: jún kólemi men sapasynyń tómendigi, Qazaqstannyń túrli aımaqtarynyń jaǵdaılarynda jaıylymda baǵýǵa, ásirese Soltústik, Batys, Shyǵys jáne Ortalyq Qazaqstannyń qatal qysyna gıssar tuqymynyń qan úlesi joǵary býdandardyń beıimdelýshilik qasıetteriniń tómendigi, jyl boıyna jaıylym azyǵyna qosymsha ústep qorektendirýdi qajet etýi.
Osy oraıda elimizde ósiriletin, qarakól tuqymynan ózge, barlyq qoı tuqymdarynyń analyq negizi bolyp tabylatyn qazaqtyń qylshyq júndi quıryqty qoıy men onyń halyq seleksıasy negizinde shyǵarylyp, otandyq ǵalymdar men óndiris mamandarynyń birlesken eńbegi nátıjesinde jaqsartylǵan toby, ulttyq brend – edilbaı tuqymyn taza saqtap qalý jáne odan ary jetildirý óte ózekti de kezek kúttirmeıtin másele bolyp tabylady.
Qazaqstan men odan tysqary aımaqtardyń aptap ystyǵy men qaharly aıazyna beıimdelýshilik qasıetteri boıynsha teńdessiz, sondaı-aq usha salmaǵy boıynsha gıssarlarmen qatarlas, al et ónimdiliginiń sapasy boıynsha eleýli deńgeıde joǵary (ushadaǵy et ulpalary úlesiniń joǵary, quıryq salmaǵynyń tómendigi esebinen) mal – edilbaı tuqymyn saqtaý men odan ary taza tuqymdy ósirýdiń arnaıy baǵdarlamasyn qabyldaý men iske asyrýǵa tez arada kirisý qajet.
https://dalanews.kz/saraptama/53860-auyl-sharuashyly-yn-al-a-s-jregen-azam
Jalpy, elimizdiń ár aımaqtarynda qoı tuqymdaryn ósirý boıynsha qalyptasyp otyrǵan seleksıalyq ahýaldy anyqtap, olardyń sandyq jáne sapalyq kórsetkishterin saralaý, osy túlik túriniń tektik qoryn saqtaý men jetildirý maqsatynda zamanaýı jáne klasıkalyq mal asyldandyrý ádisterin úılesimdi paıdalaný – ǵylym men óndiris mamandarynyń birlese atqaratyn abyroıly da kezek kúttirmes mindeti.
Qazaqstan Respýblıkasy tabıǵı jaıylym jaǵynan Eýrazıa aýmaǵyndaǵy eń baı memleket ekeni shyndyq. Elimiz mal azyǵy qory boıynsha usaq mal basyn 50 mln basqa, al iri qara malyn 30 mln basqa jetkizýge áleýeti bar ekenin álemdik ekspertter moıyndap otyr.
Sonymen birge respýblıka kóleminde jıyntyq eksporttyq tabys alý múmkindigi boıynsha qoı sharýashylyǵy salasy óniminiń áleýeti bıdaı óndirisi ındýstrıasymen deńgeıles ári taýar ónimi boıynsha qosymsha qun úlesin alý basymdyǵy joǵary.
Osy múmkindikter eskerilse ári álemdi jaılap kele jatqan qýańshylyq áseriniń aldyn alýǵa umtylsaq, Qazaq eliniń eksporttyq áleýetin arttyratyn senimdi rezerv kóziniń biri – qoı sharýashylyǵy salasyn óz deńgeıinde damytý jáne qoı ónimin tolyqtaı óńdeý salasyna pármen berý.
Aıbyn TÓREHAN, professor
