Dalanews.kz osy oraıda medısına ǵylymdarynyń kandıdaty, QR DSM QDSUO «Hamza Jumatov atyndaǵy Gıgıena jáne epıdemıologıa ǵylymı ortalyǵy» fılıalynyń dırektory Aınagúl Qýatbaevamen suhbattasyp, vaksına týraly egjeı-tegjeıli surap bildi.
Pandemıa nemese vaksına jaıyna toqtalmastan buryn, osy taqyrypty tereńnen talqylaýǵa daıyn bul ǵylymı ortalyq jaıyna keńirek toqtala ótelik.
Pandemıa birinshe kezekte gıgıena jáne epıdemıologıa ınstıtýtynyń jumysyn jańǵyrtýǵa yqpal etti
Hamza Jumatov atyndaǵy Gıgıena jáne epıdemıologıa ǵylymı ortalyǵy Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortylyǵynyń fılıaly bolyp tabylady. Belgili bir sebepterge baılanysty sońǵy jyldary bul ınstıtýtta qıyndyqtar bolǵan, degenmen byltyrǵy pandemıa jaǵdaıyna baılanysty munda kúrt ózgerister oryn alyp jatyr.
Atap aıtqanda, 2020 jyldyń 1 qyrkúıeginde Memleket basshysynyń arnaıy Qaýlysy shyqty. Qazaqstan halqyna arnalǵan Joldaýdaǵy is-sharalardy iske asyrý boıynsha «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstannyń is-qımyl kezeńi» atty bul qujattyń 87 pýnktine saı, «Samuryq-Qazyna» Ulttyq ál-aýqat qory men Densaýlyq saqtaý mınıstrligi arasynda memorandýmǵa qol qoıyldy.
Osy Memorandýmǵa baılanysty Nur-Sultan jáne Almaty qalalarynda juqpaly aýrýlardyń aldyn alý, olardy qadaǵalaý, ártúrli epıdemıologıalyq qaýip-qaterge der kezinde tótep berý, memleketimizdegi epıdemıologıalyq juqpaly aýrýlardyń ǵylymı ádistemelik potensıalyn shoǵyrlandyrý maqsatynda eki úlken klınıka salynatyn bolyp sheshilgen.
Sonyń biri - Hamza Jumatov atyndaǵy ǵylymı zertteý ınstıýty. Ol Almaty qalasynda salynbaqshy.
"Búgingi kúni biz sol ınstıtýttyń qandaı bolatyny, qandaı tártippen jumys isteıtindigi boıynsha ǵımarat jobasyn jobalaýshy mamandarmen aqyldasa otyryp, osy baǵytta óte tyǵyz jumys istep jatyrmyz", - deıdi osy ortalyqtyń Almatydaǵy fılıaldarynyń biriniń basshysy Aınagúl Muqanqyzy.
Búginderi bul ınstıtýt juqpaly aýrýlar salasynda, sonymen qatar gıgıena máseleleri, onyń ishinde mıkrobıologıa, vırýsologıa, ımmýnologıa baǵytyn zertteýmen aınalysady. Sonymen qatar maman daıyndaý jaǵyna erekshe den qoıǵan.
«Bizdiń basqa ınstıtýttardan ereksheligimiz - ǵylymı jumyspen tyǵyz baılanysta bolýymyz. Mundaǵy basty baǵyttyń biri – bolashaqtaǵy vaksınologıa jáne ımmýnologıa degen zerthana jańa ǵımaratta ashylatyn bolyp josparlandy.
Taǵy bir aınalysyp jatqan dúnıemiz - praktıkada qajetti dıagnostıkalyq preparattardy oılap tabý, onyń ishinde salmonellez, dızenterıa, brýsýllez aýrýyna qarsy ózimizdiń otandyq dıagnostıkýmdardy oılap tabý. Onyń qazir nátıjesi de bar. Osy maqsatta «Ǵylym qory» AQ-men tyǵyz baılanysta jumys isteımiz», - deıdi maman.
Osy ınstıýtta buryn profesor R. Aspetov ındýktor Interferon degen preparat oılap taýyp, ol qoldanysta bolǵan eken. Búgingi kúni sol preparatty tirkeý ýaqyty aıaqtalyp, ony qaıtadan tirkeýden ótkizý jumystary júrgizilip jatyr.
Sol tirkeý isi ońtaılandyrylǵan soń bul preparat qaıta kópshiliktiń qoldanysyna usynylmaq, kóptegen juqpaly aýrýlarǵa qarsy ımýnıtetti kóterýde bul preparattyń tıimdiligi óte joǵary kórinedi. Bul tek qana bir emes, kóptegen aýrýlardyń aldyn alyp, ımýnıtetti kúsheıtýge yqpal etýde taptyra bermeıtin otandyq preparat bolyp esepteledi.
«Bizdiń ǵylymı ınstıtýt buryn ázirlegen ǵylymı-metodıkalyq oqýlyqtar men kitaptar da jeterlik. Kezinde ǵylymı jýrnal da shyǵarǵanbyz. Búgingi kúni sol jumystardyń barlyǵyn qaıta jandandyryp, qalypqa keltirý úshin jantalasyp jatyrmyz. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, medısınalyq ujymdarda, ıaǵnı medısınalyq kómek kórsetýge baılanysty bolatyn juqpaly aýrýlardyń aldyn alý maqsatynda óte aýqymdy jumysty qolǵa alyp otyrmyz», – deıdi maman.
Kolýmbıa ýnıversıtetiniń Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebimen áriptestik ne beredi?
Buǵan deıin Dalanews.kz Qazaqstanda ınfeksıalyq baqylaýdy kúsheıtýge arnalǵan ulttyq joba bastalǵanyn habarlaǵan.
Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń «Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy» (QDSUO) men Kolýmbıa Ýnıversıtetiniń Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebindegi ICAP ortalyǵynyń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy ókildigi (ICAP) arasynda yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıǵan.
Joba "Shevron" kompanıasynyń bastamasy boıynsha jáne qarjylyq qoldaýymen júzege asyrylady.
Kompanıa ókili Leıla Aıtmuhanovanyń atap ótkenindeı memorandýmǵa qol qoıý – COVID-19 epıdemıasyna qarsy is-qımyl boıynsha Densaýlyq saqtaý mınıstrligine keńes men praktıkalyq kómek kórsetýge jáne Qazaqstandaǵy medısınalyq uıymdarda ınfeksıalardyń aldyn alý men ınfeksıalyq baqylaý júıesin jaqsartýǵa baǵyttalǵan jobany iske asyrýdaǵy mańyzdy qadam.
Aınagúl Qýatbaeva óz kezeginde bul baǵytta naqty qandaı is-shara atqarylatynyn aıtyp berdi.
"Bul baǵytta Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵynyń qoldaýy arqyly biz Kolýmbıa ýnıversıtetindegi qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebimen birge áriptese jumys istep jatyrmyz.
Onda da ulttyq mamandardy ázirleý, medısına salasynda bolatyn juqpaly aýrýlardy boldyrmaý, olardy der kezinde tirkeý jáne bolyp jatqan oqıǵalardyń sebepterin anyqtap, mekemede budan keıin ondaı jaǵdaıdyń oryn almasy úshin aldyn-ala qam jasap, kómektesemiz.
Biz juqpaly aýrýlardy boldyrmaý jónindegi ulttyq mamandardy daıarlaý barysynda tereń ári zamanaýı jaıttarǵa baılanysty trenıńter ótkizemiz. Olar, óz kezeginde kaskad ádisi boıynsha oblystaǵy, aýdandaǵy mamandardy daıarlaýǵa kómektesedi», - deıdi Qýatbaeva.
Mysaly, kóbine ota jasalatyn aýrýhanalarda, kóp dári qabyldaıtyn naýqastar baratyn aýrýhanada, zarasyzdandyrǵysh quraldary kóp almastyryla bermegen jaǵdaıda medısınalyq mekemelerde juqpaly aýrýlardyń qozdyrǵyshtary qalyptasyp alýy múmkin.
Sol úshin osyndaı mekemedegi mamandardyń tájirıbesin joǵarylatý, olarǵa qaýip-qater faktorlaryn atap kórsetý, olardyń aldyn-alý sharalarynyń barlyǵyn jaqsartý boıynsha ICAP ortalyǵymen birlesken trenıńter ótkiziledi.
Iá, ár medısınalyq mekemeniń ózindik ereksheligi bar: ıne salynady, ota jasalynady, ártúrli medısınalyq quraldar paıdalanylady, onyń bir rettik nemese bir rettik emesi bolady degendeı.
Instıtýt mamandary mine, osyndaǵy kásibı qural men ǵımarattaǵy juqpaly aýrýlar tasymalynyń qaýip-qaterin zerttep, ázirlengen ǵylymı jumys medısına qaýymyna jetkiziledi. Iaǵnı, aýrýhana florasynyń medısına qyzmetkerlerine, naýqastarǵa jáne qorshaǵan ortaǵa qaýip-qater faktoryn osy ınstıtýt ábden zerdeleıdi.
"Kolýmbıa ýnıversıtetimen áriptestiktiń taǵy bir baǵytyna toqtalatyn bolsaq, kúndelikti ómirde medısınalyq mekemede atqarylyp jatqan medısınalyq qyzmetke baılanysty tirkeletin aýrýlarǵa biz monıtorıń jasap otyramyz.
Kún saıyn aýdanda oblysta tirkelgen juqpaly aýrýlardyń ár jaǵdaıy týraly málimet ulttyq ortalyqqa kelip túsip otyrady. Ol úlken aýqymdy málimetter. Sol aqparattardy avtomatty túrde monıtorıńleý úshin sheteldik áriptesterimiz óz qol ushyn berýge daıyn ekenin jetkizdi.
Iaǵnı, olar avtomattandyrylǵan monıtorıń júıesin jasaý ǵana emes, sonymen qatar qazirgi kúnde aqparattyq qaýipsizdik talaptaryn túbegeıli oryndap, sol erejelerge sáıkes keletindeı, kompúterlik baǵdarlama jasaýǵa kómektesedi. Al monıtorıń bizge óz jumysymyzdy qalaı jaqsartý kerektigine naqty baǵyt beredi. Biz soǵan saı jospar qura alamyz", - deıdi ol.
Otandyq vaksına men reseılik Spýtnık V vaksınasynyń aıyrmasy qandaı?
Aınagúl Muqanqyzynyń aıtýynsha, jalpy, dúnıejúzi boıynsha COVID-19 qarsy 200 túrli vaksına oılap tabylǵan. Olardyń barlyǵy kandıdat vaksınalar bolyp esepteledi.
Keıbir memleketterde AQSH-tyń Modern vaksınasyn, keıbiri Pfaızerdiń Bıon-test degen vaksınasyn paıdalanyp jatyr. Astra-Zeneka degen vaksına bar. Ártúrli vaksına qoldanysqa usynylyp jatyr, sonyń ishinde Gamaleı ınstıtýtynyń Spýtnık V vaksınasy da bar.
- Jańa ataǵan 200 vaksınanyń ishinde Qazaqstannyń 4 kandıdat vaksınasy da bar. Biraq qazir biz onyń ekeýin ǵana ashyp aıtyp jatyrmyz.
Jambyl oblysynda Bilim men ǵylym mınıstrligine qarasty Bıologıalyq qaýipsizdik ınstıtýty jumys isteıdi. Sol ınstıtýt jasap shyǵarǵan vaksına ústimizdegi jyldyn 2 jartysynda koldanysqa berilýi qajet.
Odan soń Reseıden keletin Spýtnık V vaksınasy Qaraǵandy qalasynda farmasevtıkalyq keshende daıyndalyp jáne quıylyp, ári qaraı taratý jumystary uıymdastyrylady.
Ǵylymı ortada bedeldi sheteldik Lancet atty jýrnal bar. Taıaýda onda Spýtnık – V vaksınasynyń tıimdiligi óte joǵary ekendigi jazylǵan maqala jaryq kórdi. Demek, dúnıejúzilik qaýymdastyq ta ony moıyndap otyr.
Qazaqstannyń bul vaksınany qoldanyp jatqanyna, mine tórtinshi kún. Aldaǵy eki kúnniń statısıkasy boıynsha elimizde bul vaksına 2500 adamǵa salynǵan. Ázirge, keri áser bolǵan jaǵdaı tirkelgen joq.
Negizi, vaksına úsh túrli tehnologıamen ázirlenedi.
Sonyń biri – vektorlyq vaksına. Spýtnık – V soǵan jatady. Bul vaksınanyń ereksheligi – Reseıdegi burynnan vaksına jasap jatqan platformada ázirlenýi. Vaksına quramynda koronavırýsty shaqyratyndaı, ólim-jitimge ákeletindeı quramdas bólikter joq.
Bul arada «vırýstyń basqa shtamdaryna, ıaǵnı vırýstyń mýtasıaǵa ushyraýyna baılanysty bul vaksına qanshalyqty tıimdi» degen zańdy saýal týyndaıdy.
Endi soǵan jaýap bere ketsek, negizinen, qandaı da bolmasyn, kez kelgen vırýstyń ǵalymdar birneshe beloktaryn bólip qarastyrady.
Onyń ishinde turaqty jáne turaqty emes vırýstyń beloktary bolady, ıaǵnı turaqty belokqa baılanysty jasalǵan vaksına bolsa, onda onyń tıimdiligi joǵary bolady. Biraq turaqty belokqa vaksına taýyp, jasaý múmkindigi óte az. Ondaıda turaqsyz beloktarǵa vaksına jasalady. Ondaıda ol jyl saıyn ózgeriske ushyrap, baıytylyp otyrýy kerek bolady.
Al búgingi kúni osy aıtylǵan KOVID-ke karsy vaksınalardyń barlyǵy da turaqty S belokqa baılanysty jasalǵan. Ol vırýstyń belogy túrinde aǵzaǵa túspeıdi, ol óńdeledi, óte az mólsheri ǵana vaksınaǵa negiz bolady, onda da beloktyń ózi emes.
Sonymen qatar vaksınanyń aǵzaǵa jetip, tezirek turaqty ımýnıtet qalyptastyrý maqsatynda bul vaksınany eki túrli adenavırýs negizinde jasalyp jatyr. Al adenavırýspen adam jylyna 10-12 ret aýyra beredi, turaqty ımýnıtetimiz bar.
Sonyń aýyr túri emes, jeńil túrimen adamdardyń aýyryp ketý múmkinshiligi bar, adamdardyń adenavırýsqa qarsy tótep berý qabileti óte joǵary. Sebebi biz adenovırýspen jyl saıyn birneshe ret aýyramyz. Sondyqtan oǵan ımýnıtet qalyptasqan. Sol úshin vaksınasıa salynǵan soń adam denesin azdap del-sal sezinýi múmkin. Azdap dene qyzýynyń kóterilýi , vaksına salǵan jeri isinip, qyzarý belgileri paıda bolýy múmkin.
Al Jambyl oblysynan shyǵarylatyn vaksına ol ınaktıvırlengen vaksına, ıaǵnı vırýstyń belgili bir mólsherin óte joǵary tehnologıalarmen óńdep, aǵzada ımýnıtet shaqyratyndaı jaǵdaı jasaıdy.
Biz mundaı vaksınany buryn da paıdalanyp kelgenbiz. Onyń biri – polıomelıtke (negizinen ortalyq júıke júıesin zaqymdaıtyn juqpaly aýrý, red.) qarsy jasalǵan vaksına. Ineksıa túrinde salynatyn. Ol - sońǵy jyldardaǵy óte qaýipsiz vaksınalardyń biri. Iaǵnı budan qorqýǵa negiz joq.
Ekpe keıbir adamdarǵa, sonyń ishinde balalarǵa nege salynbaıdy?
- Aýyr alergıalyq reaksıasy bar adamdarǵa, júkti áıelderge, bala emizetin áıelderge, jasy 18-ge tolmaǵan balalarǵa, jasy 65-ten asqan adamdarǵa vaksına salynbaıdy. Nege?
Sebebi bul jastaǵy jáne osyndaı jaǵdaıdaǵy toptarda vaksınanyń tıimdiligi men qaýipsizdigine baılanysty arnaıy ǵylymı jumystar júrgizilmegen ári ol týraly basqa jerde de qandaı da bir málimetter qarastyrylmaǵan.
Jańadan oılap tabylǵan vaksına bolǵandyqtan, ol tek qana eriktilerge - belgili bir jas tobyndaǵy adamdarǵa synalǵan.
Sol sekildi vaksına eki ret salynady desek, birinshi ekpe kezinde keri áseri bolǵan adamdarǵa ekinshisinde ekpe salynbaıdy.
Qant dıabeti, júrek talmasy, júıke júıesi, astma, ımmýn tapshylyǵyna baılanysty VICH syndy ártúrli sozylmaly aýrýlary bar adamdar, buryn ınsýlt alǵan adam bolsa, olarǵa vaksınany óte saqtyqpen jasaýy qajet. Kóp jaǵdaıda osy adamdar koronavırýstyń qaýip-qater tobyna jatady. Sondyqtan olar vaksına alýy kerek.
Biraq biz medısına qyzmetkerlerine mundaı naýqastardyń jaǵdaıyn zerdeleý boıynsha qazir aldyn ala aqparat berip, eskertý jasap jatyrmyz. Vaksına alar aldynda adamdy dáriger qaraıdy, oǵan zerthanalyq jáne taǵy basqa tekseris qajet etilmeıdi. Ár adammen ındıvıdýaldy túrde jumys atqarylady.
Eń birinshi kezekte vaksına alatyn adamdar toby:
- Medısına salasy, jedel járdem, reanımasıa qyzmetkerleri, ıaǵnı koronavırýs juqtyrǵan naýqas eń birinshi qandaı dárigerlerdiń, qandaı medısınalyq qyzmetkerlerdiń qolyna túsedi, solar ekpe alýy tıis; naýqastarmen baılanysta bolǵandardy anyqtaýshy sanıtarlyq epıdemıologıa qyzmettiń, naýqastardyń synamasyn qabyldaǵan zerthana qyzmetkerleri de eń birinshi bolyp ekpe saldyrtýǵa jatady;
- kóp adammen qarym-qatynasta bolatyn ekinshi top ókilderi – pedagogtar men quqyq qurylymy, qarýly kúsh salasynyń qyzmetkerleri, jabyq medısınalyq-áleýmettik mekeme qyzmetkerleri men kontınengti;
- shetelge kóp shyǵatyn memlekettik qyzmettegi adamdar, sporttyq ulttyq quramalar, solarmen jumys isteıtin mamandar jáne t.b.
Vaksına eki kezeńnen turady, birinshi ekpe alǵannan keıin 21 kúnnen soń ekinshisi salynady. Birinshi vaksınadan keıin 21 kúnnen soń ımýnıtettiń kúshi álsireıdi, sol úshin ekinshisi salynady. Odan soń ımýnıtet kóp ýaqytqa deıin saqtalady.
Maskany sheshýge áli erte nemese vaksına saldyrmasa ne bolady?
- Eger kóp adam vaksına alatyn bolsa, sonda vırýs aǵzaǵa túskende óz egesin taba almaıtyndaı jaǵdaıǵa jetedi, sol kezde vırýsty tolyq jeńdik dep aıtýǵa bolady.
Al oǵan deıin vırýs tolyǵymen jeńilmeıdi, demek betperdeni sheshýge áli erte, jurtpen qarym-qatynasty jıiletýge de bolmaıdy. Vaksınany biz endi bastap jatqandyqtan, ujymdyq ımýnıtettiń deńgeıi áli tómen.
Bir-eki aı emes, birneshe aıdan keıin ǵana biz ujymdyq ımýnıtettiń deńgeıin 50-60 paıyzdan joǵary qamtýymyz múmkin. Mine, sol kezde burynǵy qalpymyzǵa túsýge bolady dep aıtýǵa bolady. Onda da oǵan kúmán bar. Óıtkeni bul jańa vırýs bolǵandyqtan, alda ol taǵy qandaı "qylyq shyǵararynan" ǵylymı orta áli maqrum. Sondyqtan, eń abzaly, vaksına saldyrǵan. Aýyryp, jazylǵan soń paıda bolatyn ımýnıtettiń kúshi álsiz
Jańa vırýs - óte qaýipti, búgingi tańda epıdahýalǵa baılanysty 219 memlekette 105 mıllonǵa jýyq adam aýyryp jatyr, dúnıejúzi boıynsha 2 mıllıon 300 myńǵa jýyq adam qaıtys boldy.
Qazaqstanda 191 myń zerthanalyq tekserilgen KVI jaǵdaıy, 48 myń KVI belgileri bar pnevmonıa tirkeldi. 2500 adam KVI-dan qaıtys bolsa, 570 adam KVI-diń zerthanalyq zerttelmegen túrinen kóz jumdy. Onyń Jer betindegi ekpininiń áli basylatyn túri joq, vırýs shabýyldaı beretin bolady, sondyqtan oǵan árqaısysymyz úles qosa otyryp, ony jeńýimiz qajet.
Ózgeler vaksına alyp jatqanda qoǵamnan oqshaýlanyp otyrý kimge jaqsy?
Vaksınadan keıingi ımýnıtet aýyryp ketkennen keıin paıda bolatyn ımýnıtetten tıimdiligi áldqaıda joǵary. Aýyryp ketken naýqastar qaıta aýyryp jatyr. Ǵalymdar aýyrǵan soń paıda bolǵan ımýnıtettiń álsiz ári tıimdiligi tómen ekenin aıtýda.
Qaıtalap aıtamyn, bul vaksına quramynda aýrý shaqyratyn, basqa aýrýdy shaqyratyn nemese ólim-jitimge ákeletin quramdas bólikteri joq.
Baqylaý jumysy memleket tarapynan óte joǵary deńgeıde qoıylyp jatyr. Egý pýnktterinde arnaıy muzdatqyshtar ornatyldy. Sebebi vaksına mınýs 18-den joǵary emes temperatýrada saqtalyp, tasymaldanýy tıis. Muzdatqysh sómkeler paıdalanylady, arnaıy temperatýrany turaqty saqtaıtyn muzdatqyshtar alynyp taratylǵan.
Vebınar-semınarlar kúndelikti ótkizilip jatyr. Tyń málimetter tússe, birden ony mamandardy habardar etip otyrmyz. Sondyqtan elimizde aqpan aıynda qolǵa alynǵan egý naýqany tolyq daıyndyqpen qalypty deńgeıde júzege asyrylyp jatyr dep aıta alamyn.
Ázirlegen, Kámshat SÁTIEVA
