Osyǵan deıin Almatydaǵy Qytaı Bas konsýldiginde Qytaıdan kelgen arnaıy delegasıa men «Jebeý» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń múshelerimen birlikte onshaqty ókil (Qazaqstanǵa kóship kelgen soń zeınetaqysyn ala almaǵan nemese basqa da túrli kedergilerge jolyqqan naqty azamattar) arasynda dál osy túıtkildi másele talqylanǵany habarlanǵan edi. Keıin belgili bolǵandaı Qytaıdyń Shynjań ólkesinen delegasıa quramynda kelgen ártúrli deńgeıdegi bılik ókilderi ózderimen jolyqqan toptyń aıtqan usynystaryn múmkindiginshe qarastyryp, bir sheshim shyǵarýǵa ýáde bergen. Sonyń nátıjesinde, birtalaı azamat pasporttaryn qaıta alyp, Qazaqstanǵa kelgendigi, endi biri belgili merzimge shetelge (Qazaqstanǵa) týysshylap shyǵýǵa ruqsat alǵany aıtylady. Alaıda Shynjańdaǵy jergilikti bıliktiń qysymy áli de tıylmaı tur dep dabyl qaǵýshylar barshylyq.
«Juma múbarak bolsyn» dep aıtýǵa bolmaıdy
Qytaı bıligi Shynjańdy dinı terorızm qaýpi joǵary aımaq retinde qaraıdy. Sońǵy onshaqty jyl boıy Shynjańdaǵy uıǵyr etnosy men jergilikti bılik arasynda júzdegen janjaldar, qantógister, qarýly qaqtyǵystar bolǵan. Joǵary bılik munyń bárin «dinı ekstremızm» dep túsindirgenimen, arakidik shetel baspasózi men shetelge qonys aýdarǵan uıǵyr emıgranttary bıliktiń uıǵyr ultyna jasaǵan sebepsiz qysymynyń saldary degen ýáj aıtady. Ýaqyt ótken saıyn Shynjańdaǵy qaýipsizdik sharasy kúsheıip, iri qalalardaǵy ortalyq alańdarda áskerı tehnıkalar men qarý asynǵan áskerıler sany kúrt kóbeıgen. Kámeletke tolmaǵandar men memlekettik qyzmetkerlerge jáne partıa múshelerine (Qytaı komýnıstik partıasy) meshitke barýǵa, namaz oqýǵa, oraza ustaýǵa tıym sala bastaǵan. Buryn uıǵyr ultynyń ókilderin barynsha tergep-tekserip, ártúrli qysym kórsetken bılik endi qazaqtarǵa da qyryn qaraı bastady deıdi Shynjańnyń ishki saıasatyn jetik biletinder.
[caption id="attachment_28406" align="alignright" width="394"]
Kenjebaı Álihan[/caption]
Bizge óz atyn Arman dep tanystyrǵan almatylyq turǵyn «dinı erkindikke tıym salý burynnan bar bolsa da, dál búgingideı deńgeıde emes edi. Qazir ol jaqtaǵy qazaqtar «juma múbarak bolsyn!», «oraza aıt qabyl bolsyn!» dep te aıta almaıdy. Kezinde jergilikti bıliktiń kelisimimen meshitke ımam bop saılanǵandardyń kóbi qazir túrmede otyr» deıdi.
Ol Qytaıdyń İle aımaǵyna qarasty qazaqtar eń kóp qonystanǵan Kúnes aýdanynda sońǵy úsh-tórt aı kóleminde onshaqty ımam-moldalar men namaz oqıtyn azamattardyń ustalǵanyn, olarǵa týystary jolyǵa almaıtynyn, izdep barǵandardyń ózderin suraqqa alatynyn aıtty. Tipti týystary qamalǵandar mundaı jaǵdaıdy elge aıtýdan da qorqady deıdi. Onyń sózinshe, jergilikti qazaq ımamdaryn qamaý budan erterek bastalypty.
– 2014 jyly Kúnes halqyna tanymal molda, talaı jyl aýdandyq dinı mekemeniń turaqty múshesi bolǵan Kenjebaı Álihan degen ımam 5 jylǵa sottalyp ketti. Onyń naqty qandaı qylmyspen ustalǵany aıtylmaǵan. «Saıası qatelik jiberdi» degen jalǵyz aýyz túsiniktemeni ǵana el estidi. Onyń uly da qamalyp, jýyrda bosady. Qazaq moldalardy qýdalaý sol kezden bastalyp edi, – deıdi.
Armannyń aıtýynsha, Kenjebaı molda uzaq jyldar boıy jastardy dinı saýattylyqqa tárbıelegen. Jergilikti qazaqtar arasynda onyń yqpaly da edáýir bolǵan kórinedi. Ol jýyrda Kúnes aýdany Narat qalashyǵynda ımamdyq qyzmet atqarǵan Nábı esimdi qarıdyń da ustalǵanyn aıtady. Onyń da naqty qandaı sebepten qamalǵany belgisiz.
Kenjebaı Álihan ustalardan buryn Qazaqstanǵa birneshe márte kelip ketken kórinedi. Moldanyń eki ul, bir qyzy Qazaqstanda turady.
[caption id="attachment_28407" align="aligncenter" width="622"]
Altaı aımaǵy Qaba aýdanynda sottalǵan Óken molda[/caption]
Kitap úshin 15 kún qamalǵan qazaq qaıta ustalǵan
Shynjańnyń Býyrshyn aýdanynyń turǵyny Manaphan 2017 jyldyń sáýir aıynda jergilikti moldalardyń birine syıǵa tartqan dinı kitaby úshin 15 kúnge qamalǵan. Jýyrda eki uly Erkesh pen Bekishpen qosa ony qaıta ustaǵan. Beıresmı aqparat kózderi olardy jeti jylǵa bas bostandyǵynan aıyrǵan dese, jergilikti bılik bul aqparatty teristep, naqty qandaı úkim kesilgenin bilmeıtindikterin aıtqan. Ázirge olardyń qansha ýaqytqa ustalǵan belgisiz. «Azat Azıa» radıosynyń habarlaýynsha, Manaphan bıyl jyl basynda Qazaqstanǵa kelgen ári keterinde «Quran kárim» kitabyn alyp ótken. Oǵan shetelden dinı kitapty zańsyz ákeldi degen aıyp taǵylǵan bolýy múmkin. «Azat Azıaǵa» shaǵyn suhbat bergen aýyldyq partıa komıtetiniń hatshysy olardyń ne sebepti ustalǵanyn bilmeıtinin jetkizgen. Tilshiniń mundaı sebeptermen ustalǵandar kóp pe degen suraǵyna Manaphannan ózge Berik, Abylaıhan, Erik sekildi onshaqty adamnyń ustalǵanyn rastaıdy.
Tilshiniń zertteýi boıynsha mundaı oqıǵalar Shynjańdaǵy barlyq aımaqtarda qaıtalanyp otyr.
3 jasar balanyń pasportyn bermeı qoıǵan
2007 jyldan beri Qazaqstanda turatyn Berik (óz ótinishi boıynsha esimi ózgertildi) Qazaqstanda týǵan 3 jasar ulyn Qytaıdyń Kúnes aýdanyna qarasty aýyldardyń birinde turatyn ata-anasynyń qolyna az ýaqytqa jibergen. Kóktemdegi pasport jınaý naýqany kezinde balasynyń pasportyn jergilikti ákimshilik jınap alǵan. Ákesi ulyn alyp ketýge barǵanda ózi de pasportynan aıyrylyp, eki aı degende sonda memlekettik qyzmet isteıtin bir týysynyń kepil bolýymen ázer alǵanyn aıtady. Al ulynyń pasportyn qaıtaryp bermegen.
– Men yqtıarhatpen júrmin. Otbasymyzben Qazaqstan azamattyǵyn alýǵa qujat jınap, Qytaıǵa ulymdy alyp ketýge barǵanmyn. Meniń de pasportymdy alyp qoıyp, elge ázer keldim. Bir aıǵa ruqsat berdi. Óziń qaıtyp kelip, ulyńdy Qytaıdyń turaqty tirkeýine otyrǵyzasyń. Sonan keıin onyń pasportyn beremiz dedi. Qytaı propıskasyna turǵyzý úshin týǵany týraly anyqtama surady. «Týý týraly kýálikti» notarıýstan ótkizip berip edim, mundaı qujatty tanymaımyz, Qazaqstanda tirkelgen jerińniń ákimshiliginen arnaıy anyqtama ákel dedi. Eki aı boıy ulym men ózimniń qujatymdy alý úshin aýyldyq ákimdiktiń tabaldyryǵyn tozdyrdym, – deıdi Berik.
Ol «Qazaqstan azamattyǵyna qujatymdy ótkizip bolsam, Qytaıǵa barýym kerek. Barmasam ulymnyń pasportyn bermeıdi jáne maǵan kepil bolǵan týysqanymdy qysymǵa alýy múmkin» dep alańdaıdy. Ózim barsam, taǵy da jibermeı qoıa ma degen qorqynyshy baryn da jasyrmaıdy. Otbasymen birge azamattyqqa ótkizeıin dese Qazaqstandyq İshki ister bólimi balasynyń pasportynyń túpnusqasyn surap otyrǵanyna kúıinip, eki jaqtyń da qaǵazbastylyǵynan sharshaǵanyn aıtyp shaǵyndy.
[caption id="attachment_28408" align="alignright" width="447"]
Jaılaýda memlekettik tý shyǵarý sharasy[/caption]
«Ulttar yntymaǵy» aıasynda «bir úıli jan bolý»
Qazir Shynjańda «Ulttar yntymaǵy aıasynda bir úıli janǵa aınalý» saıası úgiti qarqyndy júrip jatqanyn jergilikti basylymdardan, telearnalardan baıqaýǵa bolady. Qazaq, uıǵyr, sibe, dúngen sekildi az ulttar hansý ultynyń bir otbasymen «týysqandyq-dostyq» qarym-qatynas ornatady. Eki otbasy birin-biri shaqyryp, bir-birine járdemdesýge mindetti. Olar apta, keıde aı saıyn biriniń úıine biri baryp, jastary qarttaryn kútip, merekelerde syılyqtar usynyp, ózara jarasymdy «aǵaıyndar» ekenin dáleldeýge tıis. Ásirese, memlekettik qyzmette isteıtin kadrlar úshin bul mindet.
Sháýeshek qalasynda turatyn Esimhandar otbasy jergilikti qytaı áýletine aıyna bir ret baryp, ózara qonaqqa shaqyratynyn aıtady. Bizben Qytaıdyń «Vıchat» jelisi arqyly baılanysqa shyqqan otaǵasy basynda olarmen (qytaı otbasyn aıtady) aralasý qıynǵa tıgenimen, birte-birte úırenise bastaǵandaryn áńgimeledi. «Qazir burynnan tanys adamdardaı bolyp kettik, az kún kórmesek saǵynamyz» degenimen, sóziniń astarynda áldebir kekesin men mysqyl baryn da baıqadyq. Óziniń jáne «jańa týysqandarynyń» sýretterin jarıalamaýdy ótindi. Atalmysh áleýmettik jeliden «dostyq-týysqandyqty» aıqyndaıtyn sýretterdi jıi kórýge bolady.
Mundaı naýqandyq sharalar jyl saıyn kóbeıe túskenin baıqaý qıyn emes. Az ulttar men qytaılar arasyndaǵy aralas neke telearnalar arqyly dáriptelip, jas otaýǵa jergilikti úkimet tarapynan mol syılyq beriledi. Sońǵy jyldary qytaımen nekelesken qazaq jastary kóbeıe túsken. Bizge Kenjebaı moldanyń jaǵdaıy týraly áńgimelegen Arman aralas neke qalypty jaǵdaıǵa aınalyp barady deıdi.
– Búgingi Shynjań – burynǵy Shynjań emes. Men 2000 jyldardyń basynda Qazaqstanǵa kóship kelgenmin. Biz kóship kelgenge deıin múldem basqa edi. Qazir barsań, óz qazaǵyńdy óziń tanymaısyń. Qazaqstannan keldi degenderden qashyq júrýge tyrysady. Jýyrda baryp, ekinshi barmastaı bolyp keldim, – deıdi ol.
Ol ár apta saıyn memleketti tý shyǵarý rásimi aýyldy jerlerde oryndalatynyn, bul sharaǵa qatyspaǵandar tizimge alynyp, jergilikti bıliktiń túrli synyna iligetinin aıtady.
– Tipti jaılaýdaǵylar da ár apta basynda Qytaı ánuranyn shyrqap, tý shyǵarýǵa jınalady eken. Shaǵyn aýyldardaǵy ár kóshege «qoǵam tynyshtyǵyn» kúzetetin saqshylar bekitilgen. Olarǵa qarsy bir sóz aıtsań, «qara tizimge» ilinýiń múmkin. Qazir Shynjańda 1960 jyldardaǵy «mádenıet tóńkerisi» qaıta bastalǵandaı, – deıdi ol.
«Jarqyn jeti»: «Qytaı shekara kelisimin qaıta qarastyrǵysy keledi»
Qytaıdaǵy qazaqtarǵa jasalǵan qysymnyń sebebin san túrli joramalmen túsindiretinder kóp. Buryn tek uıǵyrlarǵa qoldanylǵan sharalar endi qazaqtarǵa da baǵyttalǵan. «Dinı ushqarylyq» jeleýimen sottalǵandardyń sany kúrt kóbeıip, «ultarazdyqty qozdyrdy», «saıası kózqarasy durys emes» degen sekildi túrli jeleýmen qýǵyndaýǵa ushyraǵandardyń molaıa túskeni baıqalady. Onyń ústine, ishki Qytaıdan «arzan eńbek kúshi», «Shynjańdy damytýǵa kelgen halyq qosyny», «Batys ólkeni damytý (ashý) úshin kelgen mamandar» sekildi arnaıy baǵdarlamamen jylyna mıllıondaǵan qytaı eńbekshileri Shynjańǵa aǵyla bastaǵan. Bul úrdis jergilikti baıyrǵy halyqpen aradaǵy túrli áleýmettik shıelenisterdi ýshyqtyra túskeni jıi sóz bolady.
Watssap áleýmettik jelisinde «Jarqyn jeti» atymen Qytaıdaǵy qazaqtarǵa tanymal blogerdiń aýdıoúndeýleri jıi jarıalanyp júr. Ol Qytaıdaǵy qazaqtardy qýǵyn-súrginge ushyratý jıilep ketkenin halyqaralyq basylymdar únemi jazǵanymen, otandyq (qazaqstandyq) aqparat quraldarynyń nemquraıdylyq tanytyp otyrǵanyna qynjylady. Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy áriptestik-dostyq qarym-qatynastyń nyǵaıyp kele jatqanyna qaramastan, Qytaı bıligi sol jaqtaǵy etnıkalyq qazaqtarǵa túrli syltaýmen qysym kórsetip otyrǵanyn aıtyp, buǵan joǵary bıliktiń nazaryn aýdarý óte mańyzdy qadam dep biledi. «Bir-birine Qazaqstanǵa kósheıik» dep áleýmettik jelide sóılesken aǵaıyndylardy «tynysh otyrǵan eldi úgittedi» dep sottaýy, jaýapqa tartýy, «juma qabyl bolsyn» degeni úshin qamap tastaýy, Qazaqstanǵa kelgenderdi tekserip-tergeýi Qytaı bıliginiń ádeıi istep otyrǵan qysastyǵy» dep biletindigin jasyrmaıdy. Shynjań bıligi úshin Qazaqstan senimsiz, qaýipti elderdiń sanatynda ekenin túrli derektermen dáleldegisi kelgen bloger osydan bes-alty jyl buryn uıǵyrlarǵa qandaı qysym kórsetse, týra sondaı qysymdy qazaqtarǵa da jasaı bastaǵanyn aıtyp, sheteldegi dıasporasyn quqyqtyq turǵydan qoldaýǵa Qazaqstan úkimeti naqty qadamdar jasaýy kerek dep biledi. Onyń oıynsha, Qytaı bıligi eki el arasyndaǵy shekara kelisimin qaıta qarastyrǵysy kelýi múmkin. Bloger Qytaı ultshyldarynyń 2002 jyly qol qoıylǵan Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy shekara kelisimin zańsyz dep tanýdy baspasóz arqyly talaı jyldan beri aıtyp kele jatqanyn naqty mysaldarmen túsindirýge tyrysady.
Endi bir top blogerdiń mundaı boljamdary dálelsiz pikir dep qaraıdy. Olar mundaı baıbalamnan góri Qytaımen dıplomatıalyq turǵyda suhbat ótkizip, qandastar máselesin oń sheshýge tıispiz degen pikir ustanady. Ol úshin Qazaqstan bıligi máseleniń mán-jaıymen júıeli tanysyp, Qytaı elshiligi jáne memleketaralyq kelisimder kezinde naqty ári saýatty usynystar jasaýy tıis. Qazaqstan azamattyǵyn alǵan qazaqtardyń ishinde Qytaıǵa baryp sottalǵandar bolsa, olardyń quqyǵyn qorǵaý jaýapkershiligin Qytaıdaǵy Qazaqstan elshiligi men Syrtqy ister mınıstrligi óz moıyndaryna alýy kerek. Ol úshin belsendi azamattardyń saýatty ári naqty faktilermen jumys istep, tıisti memlekettik organdarǵa júıeli usynys jasaýlary asa mańyzdy.
Orda Eldes: «Qytaı ultshyldarynyń qysymy»
Feısbýk áleýmettik jelisinde Qytaıdaǵy qazaqtar tarıhyn jáne Shynjań qazaqtarynyń búgingi ahýalyn júıeli ári naqty derektermen jazyp júrgen Orda esimdi qoldanýshy dál osy máselede Qytaıdyń joǵary bıligi arasyndaǵy aıtys-tartystyń salqyny da bar degen pikir bildirgen. Ol joǵary laýazymdy qyzmette júrgen Qytaı ultshyl-demokrattarynyń atqarýshy bılikke edáýir yqpal etip otyrǵanyn jazady. Onyń pikirinshe, qytaı ultshyldary Qytaıdaǵy az ulttar sanynyń tym azdyǵyna qaramastan, avtonomıalyq ólkeler quryp, olarǵa quqyqtyq turǵydan úlken múmkindikter berip otyrǵan partıa basshylaryn únemi synaýmen keledi. Olar júz myńdaǵan adamnyń qolyn jıyp, ulttyq avtonomıaly bes regıonnyń statýsyn joıýy talap etken. «Keıbir avtonomıalyq ólkelerdegi az ulttardyń úles salmaǵy sol jerdegi qytaılardyń sanynan áldeqaıda azdyǵyna qaramastan, olarǵa saıası jáne mádenı-áleýmettik úlken jeńildikter qarastyrylýy uly derjavaǵa aınalýy tıis Qytaıdyń damýyna kedergi bolyp otyr» dep sanaıtyn ultshyldar sanynyń kóptigi Shynjań, Tıbet, İshki Mońǵol avtnomıaly ólkelerindegi jaǵdaıdy ýshyqtyryp otyrǵan bolýy múmkin dep esepteıdi. Ol Shynjańdaǵy sońǵy oqıǵalarda sol ultshyldardyń qoltańbasy baryna shúbá keltirmeıtindigin jasyrmaıdy.
P.S. Jýyrda ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıynda germanıalyq qazaq Ómirhan Altyn Prezıdent Nazarbaevqa Qytaıdaǵy qazaqtardyń qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵany jaıynda aıtqan bolatyn. Prezıdent Nazarbaev óziniń bul isten habarsyz ekenin jetkizip, QR SİM men elshilik arqyly naqtyly jaǵdaıdy anyqtap, tıisti deńgeıde kóńil aýdarýǵa ýáde bergen edi.
