Tarıhshy Arman Jumadil Reseıge «ortaq tarıhshylar toby» ne úshin keregin túsindirdi. Bul týraly ol áleýmettik jelidegi paraqshasynda jazdy, - dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Arman Jumadil «Dárigerdiń qatelesse bir adamnyń ómiri qıylady. Tarıhshynyń qateliginen eki el soǵysady» degen qaǵıda búgin sol sózdiń ras ekenin ýaqyt kórsetkenin aıtady.
Mysaly, 1990-jyldardyń aıaǵynda QHR 1937 jylǵy Nankın qyrǵyny oqıǵalaryn mektep oqýlyqtarynda tolyǵymen qaıta qarastyrǵany úshin Japon elimen dıplomatıalyq qatynasyn úzgen bolatyn.
"Sol sıaqty 2015 jyly «Qazaqstannyń «Mektep» baspasynan shyqqan orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtarda Qyrym Avtonomıalyq Respýblıkasy Reseı Federasıasynyń sýbektisi retinde kórsetilýine baılanysty Ýkraına elshiligi Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligine narazylyq notasyn joldaǵan.
Al, İİ Dúnıejúzilik soǵystyń qandy qasabyn bastaý úshin nasıstik Germanıa da tarıhqa júginip, Uly Reıhtyń adamzat aldyndaǵy «erekshe mısıasyn» kóterip, «qoldan jasalǵan halyqtardyń ómir súrýine quqyǵy joq» degen ustanymdaryn jalaýlatqan joq pa?!", - dep jazdy tarıhshy.
Jalpy, tarıh totalıtarlyq, dıktatorlyq elderde bıliktiń qoljaýlyǵyna aınalatyny zańdylyq. Oǵan dálel patshalyq Reseı men Sovettik totalıtarlyq júıe kezinde ımperıanyń qol astyna qaraǵan halyqtardyń, sonyń ishinde qazaq halqynyń tarıhyn qasaqana burmalanýy.
"Tarıh burmalanyp qana qoımaı, sol tarıhpen aınalysqan qanshama tarıhshy ǵalymdar men zıalylar bas bostandyǵynan aıyryldy. A degende birden eske túsetinder: Bek Súleımenov «Keńes halqynyń moraldyq-saıası birligine, sosıalısik qurylysqa orny tolmas zıan keltirdi» degen aıyp taǵylsa Ermuhan Bekmahanov «býrjýazıalyq ultshyl» dep aıyptaldy. Belgili Abaı tanýshy Qaıym Muqamedhanov «Abaıdyń aqyn shákirtteri» degen ǵylymı taqyryby úshin aıyptalyp isiti boldy. Úsheýine de bir úkim: 25 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý kesildi. Búgingi RF sol júıeniń murageri…
Al endi mynandaı suraq týyndaıdy. Bir ǵasyrdan beri qazaq tarıhyn burmalap kelgen, búgin de qazaqqa shekarany da, memlekettikti de qımaı otyrǵan, «Nazarbaevqa deıin qazaqtarda ne shekara bolǵan joq, ne memleket bolǵan joq», «Qazaqstan qasıetti orys jeri», «Qazaqstan Máskeýdiń syıy» dep jar salǵan elge aıaq astynan Qazaqstan tarıhshylary ne úshin qajet bop qaldy eken?", - deıdi tarıhshy.
Múmkin RF 1932-33 jyldary qazaq halqynyń basyna túsirgen zulmatty moıyndap, ashtyqtan qyrylǵan halyqtyń qunyn tólegisi keldi me?
"Álde, «bárimiz Altyn Ordanyń muragerlerimiz, sondyqtan da bárimiz «anamyzdyń» qushaǵyna qaıta oralyp bir el bolaıyq (jańarǵan SSSR)» degendi negizdegisi kele me? Qazaqstannyń tarıhshy ǵalymdary Reseıdegi áriptesterimen onsyz da óz zerttep júrgen taqyryptary men jobalary boıynsha ǵylymı baılanys ornatqan", - deıdi maman.
Kerek deseńiz Reseı tarıhshylary «Qazaqstan tarıhynyń» jańa 7 tomdyq akademıalyq basylymyn daıyndaýǵa da belsendi túrde tartylyp jatyr. Al, arheologıa salasynda bul áriptestik 30 jyldan beri úzilmeı keledi.
"Qazaqstan onsyz da RF ekonomıkasy men saıasatyna táýeldi. Kedendik odaq, Evrazes sıaqty uıymdar RF saıası-ekonomıkalyq múddesinen shyqqan jáne tek RF úshin qyzmet istep otyrǵany málim. Sol odaq QR eshqandaı paıda ákelgen joq. Qazaqstan men RF arasynda dostyq, strategıalyq seriktestik týraly qanshama kelisimderge qol qoıylsa da, QR ekonomıkasy RF táýeldi bolyp otyr.
Óıtkeni ol kelisimder kóp jaǵynan RF múddesi turǵysynan jasaldy. QR jerasty, jerústi baılyǵy men ken oryndarynyń bári derlik RF men QHR menshigine berilgen. Halyq jer baılyǵyn ıgerip otyrǵan sheteldik kompanıalarmen jasalǵan kelisim shartty kórset dese ókimet «ol qupıa» dep kórsetpeı otyr", - deıdi Arman Jumadil.
Bizdiń zańdar qanshalyqty óz halqyna, óz bıznesine qarsy jumys istese, sonshalyqty RF jáne basqa da sheteldik kompanıalardyń múddesi úshin qyzmet etip otyr.
Al endi bunyń bári tarıhqa qansha qatysy bar? - degen oryndy saýal týady.
"Másele mynada, S.V. Lavrov myrza Qazaqstan men Reseı tarıhshylarynan ortaq top uıymdastyrýdyń artynda bir-aq maqsat tur. Búgin Qazaqstan ekonomıkasy RF kiriptar bolsa da táýelsizdik jyldary sanasy oıaý, kókiregi ashyq, júregi «qazaq» dep soǵatyn qansha urpaq keldi! Keńestik-totalıtarlyq júıede tárbıelengen aǵa urpaq túbi ketedi. Sonda qazaq qoǵamynda Reseıdi «aǵa tutatyn» adam qala ma joq pa?, - degen másele Reseıdń alańdatyp otyrǵan sıaqty.
Eger Reseı men Qazaqstan tarıhshylarynan ortaq top qurylatyn bolsa ol qoldan «RF progresıvtik rólin kótergennen» basqa ne tyndyrar eken. Orta ǵasyr men otarlyq kezeń óz ustanymdarynan ajyramaıdy. Reseı ımperıasy Qazaqstandy jaýlady, qazaq elin otarlady, qazaq aýyldaryn qanǵa bóktirdi, ujymdastyrý jyldary qazaq halqyna qarsy etnosıt saıasatyn júrgizdi…", - deıdi tarıhshy.
Qarastyrylýy múmkin taǵy bir másele, RF 2025 jyly Uly Otan soǵysynyń 80 jyldyǵyn atap ótpekshi. Osy soǵysqa qatysty sońǵy kezde jańa faktiler men ustanymdar oryn alyp jatyr.
"Biz áli kúnge deıin İİ Dúnıejúzilik soǵysqa Stalın kezinde qalyptasqan ustanymdardy basshylyqqa alyp qarap kelemiz. Osyǵan baılanysty SVO bastalǵaly Reseı basshylyǵynyń sekem alyp jatqan bir máselesi «İİ Dúnıejúzilik soǵys otynyń órshýine tek fashısik Germanıa ǵana kináli me?», degen saýal. Polshany bólip alǵan, Prıbaltıka elderine kirgen kim? Reseı men Qazaqstan «ortaq tarıhshylar toby» bul máselege eshkim kúmán keltirmeıtindeı «núkte» qoıatyn shyǵar.
Eýroodaq elderinde Holokosqa kúmán keltirgeni úshin jaýapkershilikke tartý qalaı qaralsa, týra solaı «ortaq tarıhshylar toby» jasaǵan qortyndylarǵa da kúmándaný qylmys bop sanalatyn shyǵar…", - deıdi Arman Jumadil.
Reseıdiń bolashaǵynyń ózi bulyńǵyr. Túbi Pýtın de keter. Sonda RF taǵdyry qandaı bolmaq? Reseı óz tutastyǵyn saqtaı alama joq pa? Reseı Federasıasynyń sýbektileri qandaı da bir «bulǵaq» shyǵaryp júre me?! «Ortaq tarıhshylar toby» buǵan da jaýap izdeıtin shyǵar.
"Biraq tarıhshy bolǵan soń ótken tájirıbege kóz salmasa bolmaıdy. Bolashaqta qurylatyn «ortaq tarıhshylar tobyna» bir aqyl-keńes bere keteıik. KSRO degen ımperıanyń bir oq atylmaı ydyrap ketkeni bárimizdiń esimizde. «Táýelsizdik sherýin» Prıbaltıka respýblıkalary bastady. Olar KSRO-nyń I Jalpyhalyqtyq saılanǵan sez jumysy kezinde májilis zalynan ún-túnsiz shyǵyp ketti. Sebebi olar usynǵan «Odaqtyq shartty qaıta qaraý týraly» usynysy kún tártibine engizilmegen. Olar óz respýblıkalaryna oraldy da SSSR quramynan shyǵý máselesin búkilhalyqtyq referendýmge shyǵardy. Referendým nátıjesi boıynsha Baltyq jaǵalaýynyń úsh respýblıkasy SSSR quramynan birinshi bolyp shyǵyp ketti.
Eger, Reseı sol taǵdyrdy qaıtalaǵysy kelmese, federasıanyń barlyq sýbektilerimen federaldyq kelisimdi jańartyp qaıta qaraý kerek. Áıtpese SSSR-diń kebin kıýi ǵajap emes. RF-da az ulttarǵa ulttyq tilde mektep túgil synyp ashpaıtyn ókimet kimge aqyl aıtqandaı! Atam qazaqta «Búlingennen búldirgi alma!» degen sóz bar. Sonymen qatar «sorlydan aýlaq júrý sory juǵady!» degen qaǵıdany da umytpaıyq", - dep túsindirdi tarıhshy.
